Pisarze i krytycy białoruscy wobec
Aleksandra Puszkina
Acta Polono-Ruthenica 3, 337-346
1998
W SP Olsztyn
Acta Polono-Ruthenica III, 1998
A l e k s a n d e r B a r s z c z e w s k i W a r s z a w a
Pisarze i krytycy białoruscy
wobec Aleksandra Puszkina
W i e k X I X n i e b y ł o k r e s e m s p r z y j a j ą c y m p o p u l a r y z a c j i l i t e r a t u r y r o s y j s k i e j n a B i a ł o r u s i . W p r z e c i w i e ń s t w i e d o p i ś m i e n n i c t w a p o l s k i e g o , d o c i e r a j ą c e g o d o c z y t e l n i k ó w b i a ł o r u s k i c h b e z w i ę k s z y c h p r z e s z k ó d , l i t e r a t u r a r o s y j s k a n a p o t y k a ł a n a l i c z n e t r u d n o ś c i . P a r a d o k s a l n o ś ć t e j t e z y j e s t z a s k a k u j ą c a , j e ś l i s i ę z w a ż y , ż e w o w y m c z a s i e p r a k t y c z n i e w s z y s t k i e z i e m i e b i a ł o r u s k i e w c h o d z i ł y w s k ł a d i m p e r i u m r o s y j s k i e g o . N a l e ż y j e d n a k p a m i ę t a ć , i ż R o s j a n i e , z a g a r n i a j ą c B i a ł o r u ś , p r z e z d ł u g i o k r e s n i e m o g l i n a r z u c i ć j e j a n i s w e j k u l t u r y , a n i s w e g o j ę z y k a . S t a ł o s i ę t a k d l a t e g o , ż e w c z a s i e z a b o r u P o l a c y z n a c z n i e p o s z e r z y l i n a z i e m i a c h b i a ł o r u s k i c h w ł a s n e s z k o l n i c t w o , r o z b u d o w a l i t e a t r y , p o w o ł a l i d o ż y c i a p r ę ż n ą p r a s ę o r a z r o z w i n ę l i d y n a m i c z n ą t w ó r c z o ś ć l i t e r a c k ą : n a p o c z ą t k u r o m a n t y c z n ą , a p o p o w s t a n i u s t y c z n i o w y m - p o z y t y w i s t y c z n ą . P r o p a g a n d o w e z a b i e g i c a r a t u , s z e r z ą c e g o t e z ę o g e n e t y c z n e j , j e d i n o - k r o w n o s t i ” R o s j a n i B i a ł o r u s i n ó w o r a z o t y m , i ż j ę z y k b i a ł o r u s k i j e s t j e d y n i e n a r z e c z e m j ę z y k a r o s y j s k i e g o , d a w a ł y n i e w ą t p l i w e r e z u l t a t y , a l e t y l k o w k r ę g a c h t y c h n i e l i c z n y c h B i a ł o r u s i n ó w , k t ó r z y t r a f i a l i d o s z k ó ł r o s y j s k i c h o r a z d u c h o w i e ń s t w a p r a w o s ł a w n e g o , k t ó r e b e z z a s t r z e ż e ń p o p i e r a ł o i m p e r i a l n ą p o l i t y k ę r o s y j s k ą . P e w n y c h s p u s t o s z e ń d u c h o w y c h w ś r ó d B i a ł o r u s i n ó w d o k o n y w a ł i c h p o b y t w a r m i i c a r s k i e j , k t ó r a n i e u z n a w a ł a ż a d n e j o d r ę b n o ś c i b i a ł o r u s k i e j c z y u k r a i ń s k i e j . Z r e g u ł y B i a ł o r u s i n i p o w i e l o l e t n i e j s ł u ż b i e w o j s k o w e j p o w r a c a l i d o d o m ó w i r o d z i n j a k o o s o b n i c y r o s y j s k o j ę z y c z n i . P o l a c y , k t ó r z y , j a k w i a d o m o , o d e g r a l i n i e z b y t c h w a l e b n ą r o l ę w p o - l o n i z a c j i w y ż s z y c h w a r s t w s p o ł e c z e ń s t w a b i a ł o r u s k i e g o w d r u g i e j p o ł o w i e X V I I i w X V I I I w i e k u , p o u t r a c e n i u n i e p o d l e g ł o ś c i i p a ń s t w o w o ś c i w X I X s t u l e c i u z n a l e ź l i s i ę w s y t u a c j i b a r d z o p o d o b n e j d o t e j , w k t ó r e j z n a j d o w a l i s i ę B i a ł o r u s i n i . Z a p e w n e m o m e n t t e n s p r z y j a ł w s p ó l n y m z a i n t e r e s o w a n i o m o r a z d ą ż e n i o m i t y m g ł ó w n i e n a l e ż y t ł u m a c z y ć
p o j a w i e n i e s i ę c a ł e j p l e j a d y p o l s k o - b i a ł o r u s k i c h p i s a r z y , k t ó r z y w w i ę k s z y m l u b m n i e j s z y m s t o p n i u u z n a w a l i g e n e t y c z n ą i j ę z y k o w ą o d r ę b n o ś ć n a r o d u b i a ł o r u s k i e g o . Z r o z u m i a ł e , ż e l u d z i e t e j k a t e g o r i i , k s z t a ł t u j ą c y p r o c e s b i a ł o r u s k i e g o o d r o d z e n i a l i t e r a c k i e g o , g a r n ę l i s i ę d o w z o r c ó w p i ś m i e n n i c t w a p o l s k i e g o , a n ie r o s y j s k i e g o . T o t e ż w t w ó r c z o ś c i p i s a r z y b i a ł o r u s k i c h X I X w i e k u b e z t r u d u o d n a j d u j e m y p r z e j a w y p o l s k i e g o o d d z i a ł y w a n i a , n a t o m i a s t f a k t y , ś w i a d c z ą c e o w p ł y w a c h r o s y j s k i c h , s ą b a r d z o s p o r a d y c z n e i w ą t ł e . N i e m n i e j j e d n a k p o s t a ć A l e k s a n d r a P u s z k i n a w p i ś m i e n n i c t w i e b i a ł o r u s k i m o k r e s u r o m a n t y z m u p r z e j a w i ł a s w o j ą o b e c n o ś ć . M a m y t u t a j n a w z g l ę d z i e a n o n i m o w y p o e m a t
T a ra s n a P a rn a sie,
k t ó r y p o r a z p i e r w s z y u k a z a ł s i ę n a ł a m a c h g a z e t y „ М и н с к и й л и с т о к ” w 1 8 8 9 r o k u . 1 N i e c o p ó ź n i e j u t w ó r t e n b y ł o p u b l i k o w a n y w W i t e b s k u i w M o h y l e w i e . D o d n i a d z i s i e j s z e g o n i e z o s t a ł u s t a l o n y a u t o r p o e m a t u . P o s z c z e g ó l n i b a d a c z e p r z y p i s y w a l i a u t o r s t w o W . D u n i n - M a r c i n k i e w i c z o w i , A . W e r y - d z e - D a r e w s k i e m u , W . R o w i ń s k i e m u , J . K r u p i e n c e , K . W i e r e n i c y n o w i l u b s t u d e n t o m A k a d e m i i R o l n i c z e j w H o r y - H o r k a c h . Z n a n y h i s t o r y k l i t e r a t u r y b i a ł o r u s k i e j M . H a r e c k i 1 2 3 4 s t w i e r d z a , i ż p o d n i e k t ó r y m i e g z e m p l a r z a m iT a ra sa n a P a rn a sie,
k r ą ż ą c y m i p o B i a ł o r u s i w X I X w i e k u , w i d n i a ł o n a z w i s k o A d a m a M i c k i e w i c z a , k t ó r y z p e w n o ś c i ą n ie b y ł a u t o r e m p o e m a t u . N i e m a w ą t p l i w o ś c i , i żT a ra s n a P a r n a s ie
n ie b y ł u t w o r e m l u d o w y m . P o e m a t w y s z e d ł n i e w ą t p l i w i e s p o d p i ó r a c z ł o w i e k a w y k s z t a ł c o n e g o , k t ó r y z n a ł m i t o l o g i e s t a r o ż y t n e i b y ł o b e z n a n y z e s z c z e g ó ł a m i , d o t y c z ą c y m i r o s y j s k i e g o ż y c i a l i t e r a c k i e g o w p i e r w s z e j p o ł o w i e X I X w i e k u . T a k i e p r z y p u s z c z e n i e p o t w i e r d z a m i ę d z y i n n y m i p o n i ż s z y f r a g m e n t u t w o r u : П а м а л у , б р а т ц ы , н е д у ш ы ц е В ы ф е л е т о н м о й і „ П ч а л у ” М я н е с а м о г а в ы п у с ц і ц е I н е д з е р ж ы ц е з а п а л у . А н е , д ы к д а д у ш ы ў г а з е ц еЯ
в а с а б л а ю н а ў в е с ь с в е т ,1
Тарас на Парнасе,
„Минский листок”, 1889, nr 3 7.
2
Тарас на Парнасе: Белорусская поэма,
Витебск 1896.
3
Тарас на Парнасе и другие белорусские стихотворения,
Могилев 1900.
4 М. Гарэцкі,
Гісторыя белоруской літаратуры,
Вільня 1921.
Pisarze i krytycy białoruscy...
339
Я к Г о г о л я у п р о ш л ы м л е ц е - Я ж с а м р э д а к т а р а м г а з е т . 5 P r z y t o c z o n y t e k s t w y j a ś n i a j e d n o c z e ś n i e k i l k a k w e s t i i . P o p i e r w s z e , m ó w i n a m o t y m , i ż j e g o a u t o r n e g a t y w n i e o d n o s i ł s i ę r e d a k t o r a „ П ч е л ы ” T a d e u s z a B u ł h a r y n a , k t ó r e g o p r z e d s t a w i ł k a r y k a t u r a l n i e p o d p o s t a c i ą k a r z e ł k a p l ą c z ą c e g o s i ę k o ł o n ó g w y b i t n y c h p i s a r z y , p o d ą ż a j ą c y c h n a g ó r ę P a r n a s . P o d r u g i e , n i e p o z w a l a u m i e ś c i ć d a t y p o w s t a n i a p o e m a t u n a s a m y m p o c z ą t k u X I X w i e k u . W z m i a n k a o t y m , i ż B u ł h a r y n p i ę t n o w a ł G o g o l a „ m i n i o n e g o l a t a ” s u g e r u j e , ż e u t w ó r p o w s t a ł p r a w d o p o d o b n i e p o d k o n i e c p i e r w s z e j p o ł o w y X I X w i e k u , k i e d y p a m i ę ć o n a p a ś c i a c h B u ł h a r y n a n a G o g o l a b y ł a j e s z c z e ś w i e ż a . P o s t a ć P u s z k i n a wT arasie n a P a rn a s ie
z o s t a ł a p o t r a k t o w a n a j e d n o z n a c z n i e p o z y t y w n i e . B i a ł o r u s k i a u t o r u m i e ś c i ł g o w g r u p i e w y b i t n y c h p i s a r z y , k t ó r z y , n ie z w a ż a j ą c n a p o c z y n a n i a B u ł h a r y n a , z m i e r z a j ą n a P a r n a s . W s ł u c h a j m y s i ę w V I I p o d r o z d z i a ł p o e m a t u , w k t ó r y m j e s t m o w a o P u s z k i n i e : B o , н е ш т а р а з а м з а ш у м е л і, Н а р о д р а з д а ў с я н а к а н ц ы I , я к б ы п т у ш к і , п р а л я ц е л і Ч а т ы р ы д о б р ы х м а л а й ц ы . Н а р о д т о б ы ў ў ж о н е т а к о ў с к і : С а м П у ш к і н , Л е р м а н т а ў , Ж у к о ў с к і І Г о г а л ь ш п а р к а к а л я н а с , П р а й ш л і , я к п а в ы , н а П а р н а с . 6 G w o l i ś c i s ł o ś c i n a l e ż y z a z n a c z y ć , i ż w r ó ż n y c h e g z e m p l a r z a c hTa-
r a s a n a P a rn a sie,
k r ą ż ą c y c h w r ę k o p i s a c h p o B i a ł o r u s i , b y ł r ó ż n y s k ł a d g r u p y p i s a r z y , z m i e r z a j ą c y c h n a P a r n a s . W j e d r t y c h z n i c h m ó w i ł o s i ę o „ P u s z k i n i e , L e r m o n t o w i e i Ż u k o w s k i m ” , w i n n y c h z a ś o „ M i c k i e w i c z u , P u s z k i n i e i K o c h a n o w s k i m ” . N i e z a l e ż n i e j e d n a k o d w a r i a n t u p o s t a ć P u s z k i n a j e s t o b e c n a w t e k ś c i e u t w o r u , c o ś w i a d c z y o n i e z m i e n n e j s y m p a t i i a u t o r a b i a ł o r u s k i e g o d o r o s y j s k i e g o p o e t y . T w ó r c z o ś c i ą A l e k s a n d r a P u s z k i n a i n t e r e s o w a ł s i ę t a k ż e p o l s k o - b i a 5
Тарас на Парнасе,
[w:]
Антологія беларускай паэзіі,
Мінск 1993,
s. 141-142.
6 Ibidem, s. 142.
ł o r u s k i p i s a r z A l e k s a n d e r R y p i ń s k i , k t ó r y w 1 8 2 7 r o k u p r z e t ł u m a c z y ł j e g o b a l l a d ę
R u sałka.
P r z e k ł a d b y ł z r o b i o n y n a j ę z y k p o l s k i , a n i e n a b i a ł o r u s k i . W s p ó ł c z e s n y b a d a c z b i a ł o r u s k i S . B u k c z y n 7, a n a l i z u j ą c b i a ł o r u s k o - - r o s y j s k i e z w i ą z k i l i t e r a c k i e w X I X w i e k u , b e z p r z e k o n y w a j ą c y c h a r g u m e n t ó w u s i ł u j e d o w i e ś ć , ż e P u s z k i n w i e l o r a k o o d d z i a ł y w a ł n a t w ó r c z o ś ć W i n c e n t e g o D u n i n - M a r c i n k i e w i c z a . N a p o t w i e r d z e n i e s w e j t e z y n i e p r z y t o c z y ł j e d n a k w i a r y g o d n y c h d o w o d ó w , c o n i e w y w o ł u j e z d z i w i e n i a , p o n i e w a ż n ie m a i c h a n i w ż y c i u , a n i w t w ó r c z o ś c i t e g o p o l s k o - b i a ł o r u s k i e g o p i s a r z a . O z n i k o m y m w p ł y w i e P u s z k i n a n a D u n i n - M a r c i n k i e w i c z a b y ć m o ż e n a l e ż a ł o b y m ó w i ć w p r z y p a d k u p e w n y c h p o d o b i e ń s t w m i ę d z y u t w o r e mБ а р ы ш н я -к р е с т ь я н к а
P u s z k i n a iS iela n k ą
D u n i n - M a r c i n k i e w i c z a . Ś l a d ó w o d d z i a ł y w a ń P u s z k i n o w s k i c h n ie z n a j d u j e m y t a k ż e w t w ó r c z o ś c i F . B a h u s z e w i c z a , K . K a l i n o w s k i e g o lu b J . Ł u c z y n y . N a t o m i a s t w k o ń c u X I X w i e k u p o e t a b i a ł o r u s k i o w y j ą t k o w o t r a g i c z n y m l o s i e A d a m H u r y n o w i c z p r z e t ł u m a c z y ł n a j ę z y k b i a ł o r u s k i w i e r s z P u s z k i n a p o d t y t u ł e mE cho,
c o ś w i a d c z y n i e w ą t p l i w i e o s y m p a t i i d o w i e s z c z a r o s y j s k i e g o . W o k r e s i e „ Н а ш е й н и в ы ” ( 1 9 0 6 - 1 9 1 5 ) u k s z t a ł t o w a ł a s i ę p l e j a d a p i s a r z y b i a ł o r u s k i c h b a r d z i e j z r ó ż n i c o w a n a n i ż t a , k t ó r a i s t n i a ł a w X I X w i e k u . O i l e w s z y s c y p i s a r z e b i a ł o r u s c y z X I X s t u l e c i a b y l i k a t o l i k a m i , c o n i e j a k o a u t o m a t y c z n i e b u d z i ł o w n i c h i n k l i n a c j e p r o p o l s k i e , o t y l e w o k r e s i e „ Н а ш е й н и в ы ” ś r o d o w i s k o l i t e r a c k i e s k ł a d a ł o s i ę t a k z k a t o l i k ó w , j a k i p r a w o s ł a w n y c h . Z r e s z t ą , p i s a r z e k a t o l i c y , t a k s a m o j a k p r a w o s ł a w n i , m o c n o a k c e n t o w a l i s w o j ą p r z y n a l e ż n o ś ć d o n a r o d u b i a ł o r u s k i e g o . D o p i e r w s z e j g r u p y n a l e ż e l i t a c y t w ó r c y , j a k : K a z i m i r K a s t r a w i c k i - K a r u ś K a h a n i e c , A n t o n L a w i c k i - J a d w i h i n S z a , J a n Ł u c e w i c z - J a n k a K u p a ł a , L i z a P a s z k i e w i c z - C i o t k a , K o n s t a n c i n S t e p o w i c z - K a z i m i r S w a - j a k . P i s a r z e c i w m ł o d o ś c i k o ń c z y l i s z k o ł y p o l s k i e , a j e ż e l i n a w e t u c z y l i s i ę w s z k o ł a c h r o s y j s k i c h , t o p o z o s t a w a l i p o d p r z e m o ż n y m w p ł y w e m s w o i c h p r o p o l s k i c h ś r o d o w i s k , p r e f e r u j ą c y c h l i t e r a t u r ę p o l s k ą , a n i e r o s y j s k ą . T o t e ż b e z t r u d u w i c h t w ó r c z o ś c i o d n a j d u j e m y d o w o d y o d d z i a ł y w a ń p i s a r z y p o l s k i c h , a n ie r o s y j s k i c h .7
С. Букчын,
Час нацыяналънага пошуку,
[w.]
Нарысы па гісторыі бела-
руска-рускіх літаратурных сувязей,
t. 1, Мінск 1993.
Pisarze i krytycy białoruscy...
341
O b o k p i s a r z y k a t o l i k ó w n a n a s z e n i w s k i m g r u n c i e u k s z t a ł t o w a ł a s ię t a k ż e m o c n a g r u p a p i s a r z y w y z n a n i a p r a w o s ł a w n e g o . T w o r z y l i j ą : K a n - s t a n c i n M i c k i e w i c z - J a k u b K o ł a s , M a k s i m B a h d a n o w i c z , M a k s i m H a r e c - k i , Z m i c i e r Ż y ł u n o w i c z - C i s z k a H a r t n y . W s z y s c y o n i c i ą ż y l i k u k u l t u r z e i l i t e r a t u r z e r o s y j s k i e j i p o s z u k i w a n i e p r z e z n i c h w z o r c ó w w ś r ó d p i s a r z y r o s y j s k i c h b y ł o z u p e ł n i e n a t u r a l n e . N i e k t ó r z y d z i s i e j s i b a d a c z e b i a ł o r u s c y d o s y ć b e z c e r e m o n i a l n i e , c z ę s t o n ie l i c z ą c s i ę z f a k t a m i , z a l i c z a j ą J a n k a K u p a ł ę d o g r o n a t y c h p i s a r z y , k t ó r z y z n a j d o w a l i s i ę p o d p r z e m o ż n y m w p ł y w e m P u s z k i n a . T y m c z a s e m a u t o b i o g r a f i c z n e z w i e r z e n i a p o e t y ś w i a d c z ą j e d n o z n a c z n i e o t y m , i ż o d d z i a ł y w a l i n a n i e g o g ł ó w n i e p o l s c y p i s a r z e r o m a n t y c z n i i p o z y t y w i s t y c z n i . C o p r a w d a , w ś r ó d u l u b i o n y c h t w ó r c ó w w y m i e n i o n y c h p r z e z J . K u p a ł ę z n a j d u j ą s i ę t a k ż e p i s a r z e r o s y j s c y , a l e n a z w i s k o P u s z k i n a j e s t p o t r a k t o w a n e p r z e z n i e g o r a c z e j n e g a t y w n i e . O d p o w i a d a j ą c n a p y t a n i a r o s y j s k i e g o h i s t o r y k a l i t e r a t u r y L . K l e j n b o r t a , d o t y c z ą c e o d d z i a ł y w a ń n a n i e g o z e s t r o n y i n n y c h p i s a r z y , J a n k a K u p a ł a w 1 9 2 7 r o k u n a p i s a ł : „ K t ó r y z a u t o r ó w w y w a r ł n a m n i e p o d ó w c z a s n a j w i ę k s z e w r a ż e n i e ? T r u d n o p o w i e d z i e ć . J e d n a k ż e d o b r z e p a m i ę t a m , ż e k s i ą ż k a , w k t ó r e j m ó w i ł o s ię 0 c i ę ż k i e j n i e d o l i b i e d n e g o l u d u , i n t e r e s o w a ł a m n i e n a j b a r d z i e j . P ó ź n i e j p o d z i w i a ł e m L e r m o n t o w a i N a d s o n a , P u s z k i n e m i n t e r e s o w a ł e m s i ę n ie b a r d z o . T e m i e j s c a , w k t ó r y c h m ó w i ł o n o « c z e r n i » m n i e s i ę n ie p o d o b a ł y 1 z n i e w a ż a ł y ” .8 W l a t a c h t r z y d z i e s t y c h , k i e d y m i ł o ś ć d o w s z y s t k i e g o , c o r o s y j s k i e , s t a ł a s i ę o b o w i ą z k i e m , K u p a ł a b y ł p r z y m u s z o n y n ie t y l k o j u ż n i g d y n ie p o w t ó r z y ć s w y c h z a s t r z e ż e ń d o P u s z k i n a , a l e m u s i a ł w r a z z i n n y m i p i s a r z a m i b i a ł o r u s k i m i d e k l a r o w a ć s w ó j z a c h w y t t y m t w ó r c ą . W s p ó ł c z e s n y b a d a c z b i a ł o r u s k i C . L i j a k u m o w i c z w y m u s z o n ą p r z e z t e r r o r s t a l i n o w s k i e w o l u c j ę J a n k a K u p a ł y p r z y j m u j e j a k o s z c z e r e w y z n a n i a p o e t y i k o n s t a t u j e : „ P u s z k i n , N i e k r a s o w , G o r k i w z m a g a l i w o l n o ś c i o w e n a s t r o j e m ł o d e g o p o e t y , k t ó r y n a i c h p r z y k ł a d z i e u m a c n i a ł s i ę w p r z e k o n a n i u , ż e g o r ą c e s ł o w o a r t y s t y c z n e j e s t g r o ź n ą b r o n i ą w w a l c e . P o d w p ł y w e m c z o ł o w y c h p i s a r z y r o s y j s k i c h K u p a ł a w y t y c z y ł s w o j ą ż y c i o w ą i t w ó r c z ą d r o g ę ” .98 Я. Купала,
Ліспі да Л. Клейнборта,
[w:]
Збор твораў,
t. 7, Мінск 1979,
s. 422.
9 Ц. Б. Ліякумовіч,
Янка Купала,
[w:]
Нарысы па гісторыі беларуска-рускіх
літаратурных сувязей,
t. 2, Мінск 1994 .
P r z y t o c z o n y k r y t y k p o s z u k u j e a r g u m e n t ó w ś w i a d c z ą c y c h o w s z e c h s t r o n n y m o d d z i a ł y w a n i u t w ó r c z o ś c i P u s z k i n a n a p o e z j ę J a n k a K u p a ł y i b e z n a l e ż n e j a r g u m e n t a c j i s t w i e r d z a , ż e t a k i e u t w o r y w i e s z c z a r o s y j s k i e g o , j a k
К а вк а зс к и й пленник, Ц ы га н ы , Б а х ч и са р а й ск и й ф он т ан
w p ł y w a ł y n a l i c z n e w i e r s z e i p o e m a t y t w ó r c y b i a ł o r u s k i e g o , k t ó r y p e ł n y m i g a r ś c i a m i c z e r p a ł z t w ó r c z y c h o s i ą g n i ę ć P u s z k i n a . Z a l e ż n o ś ć K u p a ł y o d r o s y j s k i e g o r o m a n t y k a b a d a c z b i a ł o r u s k i d o s t r z e g ł t a k ż e w f i l o z o f i c z n y c h z a ł o ż e n i a c h t w ó r c z y c h : „ T a k j a k t o c z y n i ł P u s z k i n - p i s z e C . L i j a k u m o w i c z - K u p a ł a p o t ę p i a e g o i z m i ś l e p y i n d y w i d u a l i z m . T a k j a k P u s z k i n u w a ż a , ż e c z ł o w i e k n i e p o w i n i e n b y ć n i e w o l n i k i e m s w o i c h u c z u ć , ż e w ż y c i u n a l e ż y k o n i e c z n i e s i ę k i e r o w a ć h u m a n i t a r n y m i i d e a ł a m i ” . 10 11 J u ż g o ł y m o k i e m w i d a ć , ż e t e g o t y p u o p i n i a m a c h a r a k t e r a n t y r o m a n - t y c z n y i w n a j m n i e j s z y m s t o p n i u n i e p a s u j e a n i d o t w ó r c z o ś c i P u s z k i n a , a n i d o m ł o d e g o K u p a ł y , p r z y n a j m n i e j d o t y c h j e g o u t w o r ó w , k t ó r e b y ł y u t r z y m a n e w r o m a n t y c z n e j k o n w e n c j i . P r z y t o c z o n e p r z y k ł a d y , a n ie s ą o n e w p u b l i k a c j i L i j a k u m o w i c z a j e d y n e , ś w i a d c z ą o t r w a ł o ś c i t e z w u l g a r n y c h k r y t y k ó w z l a t t r z y d z i e s t y c h , k t ó r z y w b r e w f a k t o m u s i ł o w a l i u d o w o d n i ć w s z e c h s t r o n n o ś ć s z l a c h e t n y c h o d d z i a ł y w a ń R o s j i n a r z e c z y w i s t o ś ć b i a ł o r u s k ą w r ó ż n y c h d z i e d z i n a c h i s f e r a c h . N a l e ż y j e d n a k s t w i e r d z i ć , i ż n i e w s z y s c y k r y t y c y b i a ł o r u s c y , z a j m u j ą c y s i ę w p ł y w a m i l i t e r a t u r y r o s y j s k i e j n a b i a ł o r u s k ą , s i ę g a l i d o n a k a z ó w f o r m o w a n y c h n i e p r z e z p o t r z e b y n a u k o w e , a t y l k o p r z e z i d e o l o g ó w p a r t y j n y c h . P r z y k ł a d e m o b i e k t y w n e g o b a d a n i a m o ż e b y ć r o z p r a w a S . A l e k s a n d r o w i c z a 11, k t ó r y p i s z ą c o w p ł y w i e P u s z k i n a n a K u p a ł ę z w r ó c i ł u w a g ę n a t o , i ż p o e t a b i a ł o r u s k i , p r z y s t ę p u j ą c d o p r z e k ł a d uT rzech B u d ry só w
A d a m a M i c k i e w i c z a , z n a j d o w a ł s i ę p r a w d o p o d o b n i e p o d u r o k i e m d o s k o n a ł e g o p r z e k ł a d u t e g o u t w o r u n a j ę z y k r o s y j s k i , d o k o n a n e g o p r z e z A l e k s a n d r a P u s z k i n a . O i l e w p i ś m i e n n i c t w i e b i a ł o r u s k i m n ie z n a j d u j e m y p r z e k o n y w a j ą c y c h d o w o d ó w , ś w i a d c z ą c y c h o t w ó r c z y m o d d z i a ł y w a n i u P u s z k i n a n a K u p a ł ę , o t y l e n ie m a m y w i ę k s z y c h t r u d n o ś c i z e z n a l e z i e n i e m f a k t ó w m o c n e g o w p ł y w u r o s y j s k i e g o r o m a n t y k a n a J a k u b a K o ł a s a . W y c h o w a n y w p r a w o s ł a w n e j r o d z i n i e i w y k s z t a ł c o n y w r o s y j s k i m s e 10 Ibidem, s. 278.
11 C. Александровіч,
Перакпадчыцкае майстэрства Янкі Купалы,
[w:]
На
родны паэт Беларусі
, Мінск 1962.
Pisarze i krytycy białoruscy...
343
m i n a r i u m n a u c z y c i e l s k i m J a k u b K o l a s p i e r w s z e s w o j e u t w o r y - w p r z e c i w i e ń s t w i e d o J . K u p a ł y , k t ó r y n a p o c z ą t k u t w o r z y ł p o p o l s k u - n a p i s a ł p o r o s y j s k u . N i e m o ż e b y ć w ą t p l i w o ś c i , i ż w p r o g r a m a c h n a u c z a n i a w s e m i n a r i u m n a u c z y c i e l s k i m p o s t a ć P u s z k i n a b y ł a m o c n o w y e k s p o n o w a n a , c o n ie m o g ł o n i e o d d z i a ł y w a ć n a u z d o l n i o n e g o l i t e r a c k o m ł o d z i e ń c a K o n s t a n t e g o M i c k i e w i c z a . C o p r a w d a , w a u t o b i o g r a f i c z n y c h z w i e r z e n i a c h d o k o n a n y c h n a z a m ó w i e n i e L . K l e j n b o r t a J a k u b K o ł a s n ie n a d a ł w p ł y w o w i P u s z k i n a n a s w o j ą t w ó r c z o ś ć w y j ą t k o w e j r a n g i , t o j e d n a k n i e m a w ą t p l i w o ś c i , ż e t a k i w p ł y w r z e c z y w i ś c i e i s t n ia ł . W a r t o t u t a j p o w o ł a ć s i ę n a a r t y k u ł J . K o ł a s a p o d t y t u ł e mД р у г чело
в е ч е с т в а
12 o p u b l i k o w a n y w 1 9 4 9 r o k u , a p o ś w i ę c o n y 1 5 0 r o c z n i c y u r o d z i n A . P u s z k i n a . I c h o c i a ż a r t y k u ł t e n p o w s t a ł w o k r e s i e o s t r e j o f e n s y w y i d e o l o g i c z n e j z a p o c z ą t k o w a n e j p r z e z A . Ż d a n o w a , k t ó r y b e z w z g l ę d n i e t ę p i ł w s z e l k i e s e p a r a t y z m y i n a c j o n a l i z m y o r a z s z e r z y ł r o s y j s k i e w i e l k o - d z i e r ż a w n e i d e a ł y , t o j e d n a k n ie m a p o d s t a w k u t e m u , a b y p o d a w a ć w w ą t p l i w o ś ć w y p o w i e d z i a n e p r z e z J . K o ł a s a o p i n i e : D o b r z e p a m ię t a m , j a k w la t a c h d z i e c i ę c y c h w m o je j p a s t u s z e j t o r b ie l e ż a ł p o r z ą d n ie p o s t r z ę p io n y m a le ń k i t o m ik p o e z ji P u s z k in a . J u ż p r z e d t e m o p a n o w a łe m j a k o t a k o s z t u k ę c z y t a n i a i c z y t a łe m z p r a w d z i w y m z a c h w y t e m . P r z y k a ż d e j o k a z j i , g d z ie ś n a s k r a j u b o r u a lb o w ł o z a c h n a d r z e c z n y c h z e n t u z ja z m e m c z y t a ł e m w ie r s z e i p o e m a t y P u s z k in a , s t a r a j ą c s ię j e z a p a m ię t a ć . M o g łe m d e k la m o w a ć z p a m ię c i o d p o c z ą t k u d o k o ń c aPołtawę, Braci rozbójników
i w ie le w i e r s z y l i r y c z n y c h . 13 W i n n e j , n i e c o m o i m z d a n i e m p r z e s a d n e j , w y p o w i e d z i J a k u b K o ł a s s t w i e r d z i ł , ż e g d y b y n i e b y ł oE u g en iu sza O n ie g in a
, t o n ie b y ł o b y t a k ż e j e g o n a j w a ż n i e j s z y c h p o e m a t ó w . Z a p e w n e w y p o w i e d ź t a w z n a c z n y m s t o p n i u z d e t e r m i n o w a ł a m ę t n ą t e z ę w s p ó ł c z e s n e g o k r y t y k a T . C z a b a n a 14, k t ó r y m i ę d z y i n n y m i s t w i e r d z i ł : P u s z k in o w s k a t r a d y c j a k l a s y c z n a , je g o „ s z k o ł a h a r m o n ijn e j p r e c y z j i ” w p ł y 12 Я. Колас,
Д руг человечества,
[w:]
Збор твораў ў 14 тамах,
t. 12, Мінск
1976.
13 Ibidem, s. 80.
14 T. Чабан,
Паэзія,
[w:]
Нарысы na гісторый беларуска-рускіх літаратур-
ных сувязей,
t. 2, Мінск 1994.
n ę ły p r z e d e w s z y s t k i m n a p e j z a ż o w ą p r z e d r e w o lu c y jn ą l i r y k ę K o l a s a . [ ...] O r i e n t u j ą c s ię n a t w ó r c z e d o ś w i a d c z e n i a P u s z k in a , K o l a s w n a j l e p s z y c h s w y c h w ie r s z a c h d ą ż y d o u k a z a n i a d u c h o w e g o ś w i a t a c z ł o w i e k a , z a p o m o c ą r y s u n k u p e jz a ż o w e g o p o d ą ż a d o p e łn i i j e d n o ś c i ś w ia t o p o g lą d o w e j, h a r m o n ii a r t y s t y c z n e j , k u z w ie ń c z e n iu f o r m y p r z y m i n im a ln y m w y k o r z y s t a n i u ś r o d k ó w p o e t y c k i c h .15 16 Z r o z u m i a ł e , i ż t a k n i e p r e c y z y j n e s ą d y o p o d o b i e ń s t w a c h t w ó r c z y c h m i ę d z y P u s z k i n e m i K o ł a s e m m o ż n a b y ł o b y w y p o w i e d z i e ć o S z e k s p i r z e i K o ł a s i e lu b o K o ł a s i e i H o m e r z e . Z r e s z t ą , p o ł o ż o n y p r z e z k r y t y k a n a c i s k n a a n a l o g i e p e j z a ż o w e w p o e z j i P u s z k i n a i K o ł a s a m o g ł y b y s i ę o k a z a ć t r a f n e , g d y b y d o t y c z y ł y M i c k i e w i c z a i K o ł a s a , a t o d l a t e g o , ż e o w i t w ó r c y w p o d o b n y s p o s ó b o p i s a l i p r z y r o d ę n a d n i e m e ń s k ą w p o e m a t a c h
P a n
T adeu sz
iN o w a ziem ia .
P o s z u k u j ą c p r z e j a w ó w o d d z i a ł y w a n i a n a p i s a r z y b i a ł o r u s k i c h z e s t r o n y P u s z k i n a n i e m o ż e m y o m i n ą ć M . B a h d a n o w i c z a , k t ó r y o d p i ą t e g o r o k u ż y c i a m i e s z k a ł w N i ż n i m N o w g o r o d z i e i J a r o s ł a w i u , g d z i e u k o ń c z y ł g i m n a z j u m i l i c e u m r o s y j s k i e . Z r o z u m i a ł e , ż e ś r o d o w i s k a r o s y j s k i e , w k t ó r y c h p r z e b y w a ł , a t a k ż e w i e d z a , k t ó r ą z d o b y w a ł w g ł ę b i R o s j i , s p r z y j a ł y p o z y t y w n e m u s t o s u n k o w i d o k u l t u r y i l i t e r a t u r y r o s y j s k i e j . W s w y c hW sp o m n ie n ia ch
16 o s y n u o j c i e c p o e t y A d a m B a h d a n o w i c z , w y - ł u s z c z a j ą c c z y n n i k i , k s z t a ł t u j ą c e p o s t a w ę , u p o d o b a n i a i f i l o z o f i ę s y n a , n a j e d n y m z p i e r w s z y c h m i e j s c w y m i e n i ł t w ó r c z o ś ć A l e k s a n d r a P u s z k i n a . N i e m o ż n a n ie z g o d z i ć s i ę r ó w n i e ż z t a k i m i b a d a c z a m i j a k S . M a j c h r o w i c z 17 i A . Ł o j k a 18, k t ó r z y p o d k r e ś l a j ą , i ż P u s z k i n b y ł s w e g o r o d z a j u i d o l e m d l a o b d a r z o n e g o t a l e n t e m l i t e r a c k i m m ł o d e g o B a h d a n o w i c z a . N i e w z b u d z a z a s t r z e ż e ń t a k ż e p r z y p u s z c z e n i e W . K a w a l e n k i 19, i ż t a k i e u t w o r y p o e t y b i a ł o r u s k i e g o j a kЛ е т а п іс е ц
iП ер а п іш ч ы к
p o w s t a ł y p o d w p ł y w e m p o s t a c i P i m i e n i a zB o r y s a G odu n ow a.
W e d ł u g K a w a l e n k i , w i e l e i n n y c h u t w o r ó w p o e t y b i a ł o r u s k i e g o r ó w n i e ż w y k a z u j e s t y l i s t y c z n e i f i l o z o f i c z n e p o k r e w i e ń s t w o z l i r y k ą P u s z k i n o w s k ą . J e s t t a k ż e p r a w d ą ,15 Ibidem, s. 86.
16 A. Багдановіч,
Успаміны,
[w:]
Шлях паэта,
Мінск 1975.
17 С. Майхровіч,
М. Багдановіч,
Мінск 1958.
18 А. Лойка,
М. Багдаковіч,
Мінск 1965.
19 В. Каваленка,
М. Багдановіч,
[w:]
Нарысы па гісторыі беларуска-рускіх
літаратурных сувязей,
t 2, Мінск 1994.
Pisarze i krytycy białoruscy...
345
ż e M a k s i m B a h d a n o w i c z w s w e j p u b l i c y s t y c e k r y t y c z n o l i t e r a c k i e j w y s t a w i ł w y s o k ą o c e n ę e p o c e p u s z k i n o w s k i e j w r o z w o j u l i t e r a t u r y r o s y j s k i e j . I c h o c i a ż d o j r z a ł a t w ó r c z o ś ć M . B a h d a n o w i c z a o s c y l o w a ł a w k i e r u n k u u p o d o b a ń m o d e r n i s t y c z n y c h z e s z c z e g ó l n y m u w z g l ę d n i e n i e m t w ó r c z o ś c i i m p r e s j o n i s t ó w f r a n c u s k i c h , t o j e d n a k n ie m o ż n a j e j w ż a d n y m w y p a d k u p r z e c i w s t a w i ć m u z i e w i e l k i e g o r o m a n t y k a r o s y j s k i e g o . M ó w i ą c o r o l i p o e z j i P u s z k i n a w r o z w o j u p o e z j i b i a ł o r u s k i e j o k r e s u „ Н а ш е й н и в ы ” w a r t o w s p o m n i e ć o A l b e r c i e P a w ł o w i c z u , k t ó r y d o s t r z e g ł w p o e z j i P u s z k i n a w a r t o ś c i g o d n e p r z e n i e s i e n i a n a g r u n t b i a ł o r u s - k o j ę z y c z n y . O n t o d o s y ć u d a t n i e p r z e t ł u m a c z y ł j e d e n z n a j p i ę k n i e j s z y c h l i r y k ó w P u s z k i n aЯ в а с лю бил.
C o p r a w d a , t ł u m a c z b i a ł o r u s k i n ie u n i k n ą ł d o s ł o w n o ś c i , j e d n a k ż e o g ó l n y w y d ź w i ę k p r z e k ł a d u w y w o ł u j e d o d a t n i e w r a ż e n i e : Я в а с л ю б і ў ? л ю б о ў я ш ч э б ы ц ь м о ж а У д у ш ы м а ё й п а г а с л а н е з у с ім , Н я х а й я н а в а с б о л е й н е т р ы в о ж а , Я н е х а ц е ў з а с м у ч в а ц ь в а с н іч ы м . Я в а с л ю б і ў б я з м о ў н а і б я з м е ж н а , З н е с м е л о с ш ю і р э ў н а с ц ю п р ы т ы м , Я в а с л ю б і ў т а к ш ч ы р а і т а к н е ж н а , Я к д а й в а м Б о г к а х а н а й б ы ц ь д р у г і м . 20 N a l e ż y d o d a ć , i ż n ie t y l k o p i s a r z e „ Н а ш е й н и в ы ” , l e c z r ó w n i e ż k r y t y c y t e g o o k r e s u u z n a w a l i w i e l k o ś ć P u s z k i n a . P o t w i e r d z e n i e m m o ż e b y ć a r t y k u ł L . H m y r a k a , w k t ó r y m m i ę d z y i n n y m i c z y t a m y : T y m j e g o m o ś c i o m , k t ó r z y w y t y k a j ą n a m , i ż n ie m a m y P u s z k in ó w i T o ł s t o jó w , n ie s z k o d z i ł o b y p a m ię t a ć , ż e r u c h b i a ł o r u s k i z o s t a ł z a p o c z ą t k o w a n y c a łk ie m n ie d a w n o . U R o s j a n t e ż n ie o d r a z u z j a w i l i s ię w i e l c y p i s a r z e . L i t e r a t u r a z o s t a ła z a p o c z ą t k o w a n a n ie p r z e z P u s z k in a , l e c z p r z e z K a n t e m i r a , T r e d i a k o w - s k ie g o , Ł o m o n o s o w a , S u m a r o k o w a , C h ie r a s k o w a o r a z in n y c h . S p o r o la t m i n ę ło , z a n i m p o j a w i ł s ię P u s z k in . W y d a j e s ię , i ż n a s i m ło d z i p i s a r z e n ie s ą g o r s i od K a n t e m i r a , T r e d i a k o w s k ie g o o r a z in n y c h . Z a c z e k a j c i e , j e g o m o ś c i o w i e , n a s t a n ie c z a s , a m o ż e b ę d z ie m y m ie ć s w o i c h P u s z k in ó w o r a z T o ł s t o j ó w .21T e k i l k a u w a g i s p o s t r z e ż e ń , k t ó r e s f o r m u ł o w a ł e m w n i n i e j s z y m r e
20 A. Паўловіч,
Выбраныя творы,
Мінск 1975, s. 117.
f e r a c i e , o d n o s z ą s i ę w y ł ą c z n i e d o p i ś m i e n n i c t w i a b i a ł o r u s k i e g o z X I X w i e k u i z o k r e s u „ Н а ш е й н и в ы ” i n i e d o t y c z ą l i t e r a t u r y b i a ł o r u s k i e j c z a s ó w r a d z i e c k i c h , k i e d y t o p r z e k ł a d y u t w o r ó w P u s z k i n a n a j ę z y k b i a ł o r u s k i s t a ł y s i ę p o d s t a w ą p r o g r a m u Z w i ą z k u P i s a r z y B S R R i o r g a n i c z n ą c z ę ś c i ą t w ó r c z y c h a m b i c j i p o s z c z e g ó l n y c h p i s a r z y . J e s t t o b a r d z o w a ż n y p r o b l e m , k t ó r y w y m a g a o d r ę b n e g o p o t r a k t o w a n i a .
