Analiza procesu przemian użytkowania ziemi w Krakowie na podstawie terenów sukcesywnie przyłączanych do miasta

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 681. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Bogus∏aw Luchter Katedra Gospodarki Regionalnej. Analiza procesu przemian u˝ytkowania ziemi w Krakowie na podstawie terenów sukcesywnie przy∏àczanych do miasta 1. Wst´p Dynamiczny rozwój Krakowa w ostatnich 100 latach sprawił, że znacznie powiększyła się jego powierzchnia – z 6,88 km 2 przed 1910 r.1 do 326,84 km 2 w chwili obecnej2. Przeobrażeniom uległy tereny, które zanim zostały przyłączone do Krakowa, stanowiły samodzielne jednostki terytorialne. Z biegiem czasu uległy one przekształceniu i wtopiły się w strukturę przestrzenną miasta. Obecnie Kraków stanowi pod względem genetycznym zespół osadniczy, złożony z najstarszej administracyjnie części – tj. historycznego centrum, otoczonego pierścieniem Plant, oraz 89 byłych samodzielnych osad – tzw. jednostek kata-. 1 Zob. R. Mydel, Poszerzenie granic miasta i reorganizacja dzielnic administracyjnych, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 60, PWN, Warszawa–Kraków 1974, s. 51–66; K. Bromek, Zarys rozwoju historycznego i terytorialnego Krakowa, Folia Geographica, Series: Geographica-Oeconomica, 1975, vol. 8, s. 29. 2 Zob. G. Skowron, Powiększanie Krakowa, „Dziennik Polski” 2001, nr 40 (17 226), s. 4..

(2) Bogusław Luchter. 112. 38. 40 39. 37 67 66. 36. 35. 30 31. 12. 13. 32. 33. 15. 14. 34. 11 10. 29. 41. 17. 16. 1 7. 2. 88. 27. 26 25. 87. 86. 85. 57. 56. 71. 58 60. 45 20. 19. 73 65. 8. 9. 21. 22 51. 24. 52. 53. 81. 50. 48. 75. 76. 74. 77. 47. 72 64. 63. 54. 46. 90. 89 62. 61. 59. 55. 44. 6. 23 28. 68. 42. 18 43. 5. 4 3. 70 69. 48a. 49. 80. 78. 0. 2. 4. 6. 8. 10 km. 79. 82 84 83. 83a. aktualne granice miasta Krakowa. granice jednostek katastralnych. Rys. 1. Podział terytorium miasta Krakowa na jednostki katastralne – według stanu na 01.01.2004 r.. Objaśnienia: 1–65 – byłe (I–LXIV) dzielnice katastralne funkcjonujące w latach 1867–1951 (1 – Śródmieście [b. I dzielnica katastralna], 2 – Wawel [II], 3 – Nowy Świat [III], 4 – Piasek [IV], 5 – Kleparz [V], 6 – Wesoła [VI], 7 – Stradom [VII], 8 – Kazimierz [VIII], 9 – Ludwinów [IX], 10 – Zakrzówek [X], 11 – Dębniki [XI], 12 – Półwsie Zwierzynieckie [XII], 13 – Zwierzyniec [XIII], 14 – Czarna Wieś [XIV], 15 – Nowa Wieś [XV], 16 – Łobzów [XVI], 17 – Krowodrza [XVII], 18 – Warszawskie [XVIII], 19 – Grzegórzki [XIX], 20 – Dąbie [XX], 21 – Płaszów [XXI], 22 – Podgórze [XXII], 23 – Łagiewniki [XXIII], 24 – Jugowice I [XXIV], 25 – Jugowice II [XXIV], 26 – Borek Fałęcki [XXV], 27 – Kobierzyn [XXVI], 28 – Skotniki [XXVII], 29 – Pychowice [XXVIII], 30 – Bodzów [XXIX], 31 – Kostrze [XXX], 32 – Przegorzały [XXXI], 33 – Bielany [XXXII], 34 – Wola Justowska [XXXIII], 35 – Chełm [XXXIV], 36 – Bronowice Małe [XXXV], 37 – Bronowice Wielkie [XXXVI], 38 – Tonie [XXXVII], 39 – Prądnik Biały [XXXVIII], 40 – Witkowice [XXXIX], 41 – Górka Narodowa [XL], 42 – Prądnik Czerwony [XLI], 43 – Olsza [XLII], 44 – Rakowice [XLIII], 45 – Czyżyny [XLIV], 46 – Łęg [XLV], 47 – Rybitwy [XLVI], 48 – Bieżanów – część zachodnia [XLVII], 49 – Rżąka [XLVIII], 50 – Prokocim [XLIX], 51 – Wola Duchacka [L], 52 – Piaski Wielkie [LI], 53 – Kurdwanów [LII], 54 – Mogiła [LIII], 55 – Bieńczyce [LIV], 56 – Mistrzejowice [LV], 57 – Zesławice [LVI], 58 – Kantorowice [LVII], 59 – Krzesławice [LVIII], 60 – Grębałów [LIX], 61 – Lubocza [LX], 62 – Wadów [LXI], 63 – Pleszów [LXII], 64 – Ruszcza [LXIII], 65 – Branice [LXIV]; 66–90, 48a – byłe wsie, względnie fragmenty wsi przyłączone do Krakowa w 1973 r. (66 – Olszanica, 67 – Mydlniki, 68 – Batowice, 69 – Dziekanowice, 70 – Węgrzce, 71 – Łuczanowice, 72 – Kościelniki, 73 – Wyciąże, 74 – Przylasek Rusiecki, 75 – Przylasek Wyciąski, 76 – Wolica, 77 – Przewóz, 48a – Bieżanów – część wschodnia, 78 – Kosocice, 79 – Soboniowice, 80 – Rajsko, 81 – Swoszowice, 82 – Wróblowice, 83 – Zbydniowice – część I, 84 – Lusina, 85 – Opatkowice, 86 – Libertów, 87 – Skotniki, 88 – Tyniec) i w 1986 r. (83a – Zbydniowice – część II, 89 – Węgrzynowice, 90 – Wróżenice) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atlas Miasta Krakowa, Instytut Geografii UJ, Wydział Geodezji i Gospodarki Gruntami Urzędu Miasta Krakowa, PPWK, Kraków 1988..

(3) Analiza procesu przemian użytkowania ziemi…. 113. stralnych (wcześniej wsi, rzadziej miast)3, z biegiem czasu, począwszy od końca XVIII w.4, przyłączonych do niego (rys. 1). Dane statystyczne dotyczące struktury użytkowania ziemi (najczęściej w zakresie użytkowania rolniczego) zazwyczaj sporządzane były dla Krakowa w granicach z danego roku spisowego. Dzięki temu, że do miasta przyłączano z reguły małe jednostki osadnicze, przemiany użytkowania ziemi na tych obszarach można było prześledzić poprzez grupowanie ich zgodnie z decyzjami władz odnośnie do poszerzenia granic. Przeważnie dane dla Krakowa wykazywane były łącznie, bez wyszczególnienia dzielnic katastralnych, na które był on podzielony w latach 1867–19515. W związku z powyższym wymagało to przeliczeń, które były możliwe jedynie wtedy, gdy dysponowano odpowiednimi źródłami kartograficznymi. Celem artykułu jest przedstawienie zmian użytkowania ziemi, jakie miały miejsce na terenie Krakowa w jego aktualnych granicach, na podstawie obszarów sukcesywnie do niego przyłączanych. Zgodnie z dostępnymi źródłami kartograficznymi tego rodzaju analizę przeprowadzono dla następujących czasokresów: 1848, 1950, 1960 i 1983 r. 2. Ocena dotychczasowej literatury i zarys procedury badawczej Literatura przedmiotu jest stosunkowo bogata, gdyż badania procesu przemian użytkowania ziemi w Krakowie prowadzone są od kilkudziesięciu lat (z reguły przez pracowników Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, a także przez ich wychowanków6). Pionierską pracę wykonał 3 Nazwa „jednostka katastralna” pochodzi od Katastru Galicyjskiego, opracowanego w poł. XIX w. dla terytorium ówczesnej Galicji. Kraków podzielony został w 1867 r. na 8 zróżnicowanych pod względem genetycznym dzielnic katastralnych. W następnych latach (po raz pierwszy w 1910 r.) każda przyłączona wieś, względnie miasto (dotyczyło to tylko Podgórza), stawały się odrębnymi dzielnicami katastralnymi (w okresie opracowywania Katastru Galicyjskego podstawowymi jednostkami terytorialnymi były gminy katastralne – odpowiednik współczesnych wsi i miast). Podział na dzielnice katastralne przetrwał do 1951 r., kiedy to wprowadzono duże dzielnice administracyjne, nieporównywalne pod względem genetycznym i przestrzennym. Przyłączone po 1951 r. do Krakowa miejscowości (wsie lub ich części) nazwano umownie jednostkami katastralnymi, podobnie jak nieistniejące już współcześnie byłe dzielnice katastralne. Dzisiejszy Kraków dzieli się na 90 takich jednostek, z których 65 to dawne dzielnice katastralne (z lat 1867–1951). 4 W 1792 r. w następstwie reform Sejmu Czteroletniego po raz pierwszy poszerzono granice Krakowa, przyłączając do niego sąsiednie miasta (Kazimierz, Kleparz) i jurydyki (por. Dzieje Krakowa, red. J. Bieniarzówna, J.M. Małecki, t. 2: Kraków w wiekach XVI–XVIII, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1984, s. 596–598). 5 Zob. K. Bromek, Zarys…, s. 26, 32. 6 Wśród nich należy wymienić autora niniejszego artykułu, który pierwszą swoją pracę z zakresu użytkowania ziemi przestrzeni miejskiej fragmentu Krakowa wykonał pod kierunkiem nieży-.

(4) 114. Bogusław Luchter. K. Bromek (1966)7, który ocenił zmiany struktury użytkowania ziemi w granicach ówczesnego Krakowa (1960 r.) – tj. obszaru o powierzchni ok. 230 km 2 – według nieistniejących już dzielnic katastralnych oraz miast i wsi byłego powiatu krakowskiego, z których część przyłączono później do Krakowa. Z innych opracowań na uwagę zasługuje wykonana również w skali całego Krakowa publikacja R. Mydela (1979)8, aczkolwiek nie zawiera ona załączników w postaci zestawień tabelarycznych czy map – w układzie byłych dzielnic katastralnych, a także praca doktorska autora niniejszego artykułu (1987) 9, pozwalająca przeprowadzić analizę porównawczą w układzie jednostek katastralnych, według stanu z 1983 r. Możliwość szczegółowych porównań – w odniesieniu do najstarszej części Krakowa stanowiącej historyczne jądro miasta, późniejszej I dzielnicy katastralnej Śródmieście, dają liczne prace Z. Górki (1973, 1974, 1994, 2002)10, praca M. Nowakowskiej (1991)11, a także publikacje autora niniejszego artykułu (1994, 1997)12.. jącego już prof. dr. hab. Karola Bromka, Kierownika Zakładu Geografii Ludności, Osadnictwa i Rolnictwa Instytutu Geografii UJ (por. B. Luchter, Użytkowanie ziemi przestrzeni miejskiej VIII dzielnicy katastralnej miasta Krakowa – Kazimierz, praca magisterska, Instytut Geografii UJ, 1974, maszynopis). 7 Zob. K. Bromek, Użytkowanie ziemi w Krakowie i przyległych częściach powiatu krakowskiego około 1960 r., Zeszyty Naukowe UJ, nr 128, Prace Geograficzne, z. 14; Prace Instytutu Geograficznego, z. 36, Kraków 1966. 8 R. Mydel, Rozwój struktury przestrzennej miasta Krakowa, Wrocław–Gdańsk 1979. 9 B. Luchter, Kierunki przemian użytkowania ziemi w aglomeracji krakowskiej, praca doktorska, AE w Krakowie, Kraków 1987, maszynopis. 10 Z. Górka, Monografia geograficzno-ekonomiczna I dzielnicy katastralnej miasta Krakowa – Śródmieście, praca doktorska, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, maszynopis; Użytkowanie ziemi w I dzielnicy katastralnej miasta Krakowa – Śródmieście, Zeszyty Naukowe UJ, nr 379, Prace Geograficzne, z. 38., Kraków 1974, s. 67–94; Zmiany w strukturze funkcjonalnej centrum Krakowa w dobie transformacji Społeczno-ekonomicznej Polski [w:] VIII Konwersatorium wiedzy o mieście „Region miejski. Centrum a peryferia w okresie transformacji politycznej, gospodarczej i społecznej”, red. J. Kaczmarek, Katedra Geografii Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego, Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności, PTG, Łódź 1994; Zmiany funkcjonalne krakowskiej dzielnicy staromiejskiej w okresie transformacji [w:] Przemiany bazy ekonomicznej i struktury przestrzennej miast, Opole 2002, s. 161–169. 11 M. Nowakowska, Zmiany użytkowania ziemi w dzielnicy Śródmieście w Krakowie w obrębie Plant w okresie 1970–1990, praca magisterska, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków 1991, maszynopis. 12 B. Luchter, Zmiany użytkowania ziemi w Krakowie w latach 1983–1992, na przykładzie centralnej części miasta – byłej I dzielnicy katastralnej – Śródmieście, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 422, Kraków 1994, s. 181–194; Zmiany w zagospodarowaniu centralnej części miasta Krakowa w okresie transformacji (ze szczególnym uwzględnieniem lat 1992–1995), Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 483, Kraków 1997, s. 121–134..

(5) Analiza procesu przemian użytkowania ziemi…. 115. Częściową przydatnością charakteryzują się prace poświęcone innym byłym dzielnicom katastralnym (choć nie wszystkim) i opracowane w różnych okresach13. Autorzy publikacji opracowanych dla innych polskich miast (zwłaszcza Warszawy i Poznania)14 zazwyczaj korzystali ze statystyk geodezyjnych, co w efekcie utrudniało porównywalność w czasie, a także w zakresie terenów sukcesywnie do tych miast przyłączanych. Ocenę przemian użytkowania ziemi prześledzono, jak już zostało wspomniane, na podstawie terenów stopniowo włączanych do Krakowa, a także każdorazowej zmiennej powierzchni miasta. Było to możliwe dzięki przyjętym dla celów analitycznych jednostkom katastralnym (rys. 1, 2)15. Uwzględnienie tego typu jednostek przestrzennych umożliwiło manewrowanie powierzchnią Krakowa, poprzez ich wyłączanie lub włączanie i ocenę struktury użytkowania ziemi w wybranych czasokresach. Jak już wspomniano, do analizy przyjęto lata: 1848, 1950, 1960 i 1983, przy czym dane dla 1960 r. pochodzą z pracy K. Bromka (1966), a dla pozostałych okresów – głównie z publikacji autora niniejszego artykułu, w których dokonano przeliczeń w układzie byłych jednostek katastralnych (dla roku ok. 1848 – z planu katastralnego miasta Krakowa oraz map katastralnych opracowanych dla wsi i miast przyłączonych w późniejszym okresie do Krakowa, w skali 1:288016; dla roku ok. 1950 – z mapy gospodarczej Użycie. 13. Por. A. Jelonek, Z. Górka, O tematyce prac magisterskich z zakresu geografii ekonomicznej, Zeszyty Naukowe UJ, nr 480, Prace Geograficzne, z. 44, Prace Instytutu Geografii UJ, z. 66, Kraków 1997, s. 7–26; W. Stawarz, M. Stawarz, Zmiany w użytkowaniu ziemi w podkrakowskim osiedlu Mogiła, praca magisterska, Akademia Rolnicza w Krakowie, Kraków 1985, maszynopis; B. Luchter, Wpływ transformacji gospodarczej na zmiany użytkowania ziemi w strefie zewnętrznej Krakowa (na przykładzie byłej dzielnicy katastralnej Podgórze), Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 617, Kraków 2003, s. 177–191 i nast. 14 Por. M. Gaczek, Proces zmian użytkowania terenów w regionie miejskim na przykładzie Poznania, Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu, nr 117, Poznań 1992; M. Gaczek, Urynkowienie gospodarki gruntami a przemiany struktury użytkowania terenów dużych miast, „Przegląd Geograficzny” 2000, t. 62, z. 4, s. 411–428; J. Grocholska, Czynniki wpływające na użytkowanie ziemi w Warszawie, Studia KPZK PAN, 1974, t. 46. 15 W latach 1867–1909 Kraków był podzielony na 8 dzielnic katastralnych (w tym I dzielnicę stanowiła najstarsza część, pochodząca z czasów lokacji – Śródmieście ). W latach 1910–1915 włączono 13 wsi i 1 miasto (Podgórze), w 1941 r. – 31 dalszych wsi (w tym część zachodnią Bieżanowa oraz Jugowice I i Jugowice II – liczone jako jedna dzielnica katastralna, natomiast dla celów niniejszej pracy – jako 2 odrębne jednostki katastralne), w 1951 r. – 12 kolejnych wsi, w 1973 r. – 17 wsi oraz 6 części innych (w tym pozostałą – wschodnią część Bieżanowa, a w 1986 r. – 2 nowe wsie oraz kolejną część wsi, której skrawek znalazł się w granicach miasta już w 1973 r. – Zbydniowice), podczas gdy podstawowy jej fragment dalej leży poza terytorium administracyjnym Krakowa. 16 Zob. B. Luchter, Użytkowanie ziemi w Krakowie w świetle planu katastralnego z I poł. XIX w., Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 251, Kraków 1987, s. 141–156..

(6) Bogusław Luchter. 116. 0. 2. 4. 6. Kraków w granicach sprzed 1910 r.. tereny przy∏àczone w 1951 r.. tereny przy∏àczone w latach 1910–1915. tereny przy∏àczone w 1973 r.. tereny przy∏àczone w 1941 r.. tereny przy∏àczone w 1986 r.. 8. 10 km. Rys. 2. Rozwój terytorialny Krakowa Źródło: jak do rys. 1.. powierzchni ziemi, w skali 1:10 00017, natomiast dla 1983 r. – z map topograficznych, wykonanych w skali 1:10 00018). Podstawę analizy przestrzennej stanowił Kraków w granicach administracyjnych obowiązujących od 1986 r., stąd dla wsi przyłączonych do miasta w tym roku (Węgrzynowic, Wróżenic oraz kolejnej części Zbydniowic) należało dokonać wyliczeń stanu użytkowania ziemi (w pracy K. Bromka informacji na temat tych wsi nie było, ponieważ były one położone. 17 Zob. B. Luchter, Wykorzystanie mapy gospodarczej „Użycie powierzchni ziemi” w gospodarce gruntami (na przykładzie Krakowa) [w:] Problemy gospodarki gruntami: Księga jubileuszowa dla uczczenia 70. rocznicy urodzin Profesora Antoniego Fajferka, AE w Krakowie, Kraków 1997, s. 149–161. 18 Zob. B. Luchter, Kierunki przemian….

(7) Analiza procesu przemian użytkowania ziemi…. 117. poza granicami nie tylko Krakowa, lecz również ówczesnego powiatu krakowskiego)19. Oprócz porównywalności przestrzennej, istotne znaczenie ma porównywalność w zakresie rzeczowym. Możliwa ona była w większości przypadków na podstawie przyjętych porównywalnych form użytkowania ziemi, uwzględnionych w różnych źródłach kartograficznych, np. na mapach katastralnych (poł. XIX w.), a także na mapie gospodarczej Użycie powierzchni ziemi z ok. 1950 r. Stosunkowo najmniej użytków wyróżnił K. Bromek (1966)20, główny nacisk kładąc na użytki rolne, do których zaliczył: grunty orne, sady, ogrody, łąki i pastwiska, ogólnie traktując użytki techniczne, w tym także zieleń urządzoną. Najwięcej możliwości, w przypadku porównań wstecz, zawiera praca doktorska autora niniejszego opracowania21, dzięki uwzględnieniu aż 106 form użytkowania ziemi, ujętych w grupy i kategorie użytków. Porównania prowadzono najczęściej opierając się na głównych kategoriach użytków (podział użytków 1 stopnia szczegółowości): użytki zielone, użytki techniczne, użytki pozostałe i nieużytki. Analizę porównawczą przeprowadzono przy pomocy wyliczonych sumarycznych wartości zmienności odchyleń (dodatnich bądź ujemnych) % udziału poszczególnych kategorii (podział użytków pierwszego stopnia szczegółowości), grup (podział użytków drugiego stopnia szczegółowości), względnie form (podział użytków trzeciego stopnia szczegółowości) według wzoru: m. z i+ = ∑(w ij( 2 ) – w ij(1) ),. gdy:. w ij( 2 ) > w ij(1),. gdy:. w ij( 2 ) < w ij(1),. j =1. lub:. m. z i– = ∑(w ij( 2 ) – w ij(1) ), j =1. gdzie: zi – wartość sumaryczna zmienności odchyleń (dodatnich – z+i, względnie ujemnych – zi–) % udziału poszczególnych kategorii, grup, względnie form użytkowania ziemi, wyliczona dla określonej jednostki przestrzennej i, wyrażona w punktach, w (1)ij – wskaźnik % udziału powierzchni użytku j w powierzchni ogólnej jednostki przestrzennej i (jednostki katastralnej, terenów sukcesywnie przyłączanych do miasta) w czasie t1 (wcześniejszym), wyliczany zgodnie ze wzorem: 19. Zob. K. Bromek, Użytkowanie… Ibidem 21 Por. B. Luchter, Kierunki przemian… 20.

(8) Bogusław Luchter. 118. w ij(1). =. x ij(1) m. ∑. j =1. ⋅100(%),. x ij(1). gdzie: x (1)ij – to powierzchnia danego użytku j w obrębie danej jednostki przestrzennej i (jednostki katastralnej, terenów sukcesywnie przyłączanych do miasta), w czasie t1 (wcześniejszym), wij(2) – to wskaźnik % udziału powierzchni tego samego użytku j w powierzchni ogólnej tej samej jednostki przestrzennej i (jednostki katastralnej, terenu sukcesywnie przyłączonego do miasta) w czasie t 2 (późniejszym), wyliczony analogicznie:. w ij( 2 ). =. x ij( 2 ) m. ∑. j=1. ⋅100(%),. x ij( 2 ). przy czym: xij(2) – oznacza powierzchnię tego samego użytku j w obrębie tej samej jednostki przestrzennej i (jednostki katastralnej, terenu sukcesywnie przyłączonego do Krakowa), w czasie t2 (późniejszym). Zgodnie z wyliczeniami: −100 ≤ z i− < 0 +100 ≥ z i+ > 0. z i+ = z i– ,. stąd:. 0 < z i(+)(−) < 100,. natomiast:. z i = z i+ + z i– = 0, ponieważ: m. ∑(w ij(2) − w ij(1) ) = 0, j =1. zi = 0. także gdy. w ij(1) = w ij( 2 )..

(9) Analiza procesu przemian użytkowania ziemi…. 119. 3. Prezentacja wyników badaƒ Do oceny procesu przemian w pierwszym porównywalnym okresie, tj. w latach 1848–1950, przyjęto 4 główne kategorie użytków: użytki zielone, użytki techniczne, użytki pozostałe i nieużytki. Analiza procesu przemian przeprowadzona dla terytorium miasta w aktualnych granicach administracyjnych (327 km2), według sumarycznych wartości zmienności odchyleń procentowego udziału użytków, wykazała stosunkowo niewielkie przeobrażenia. Wartość ta wyniosła zaledwie 10 punktów (rys. 3). Odmiennie zjawisko to kształtowało się przy uwzględnieniu obszarów sukcesywnie przyłączonych do najstarszej części miasta – byłej I dzielnicy katastralnej – Śródmieścia. Największe zmiany zarejestrowano na terytorium obejmującym 14 jednostek katastralnych (byłych IX–XXII dzielnic katastralnych), przyłączonych do Krakowa w latach 1910–1915. Im dalej od centrum, tym przekształcenia były mniejsze. Najmniejsze (poniżej 5 punktów) zarejestrowano na terenie jednostek przyłączonych do Krakowa po 1950 r., a także na obszarze byłej I dzielnicy katastralnej – Śródmieście. Już w 1848 r. jednostka ta stanowiła terytorium silnie zurbanizowane. Zgodnie z wyliczeniami Z. Górki22 użytki techniczne zajmowały na jej obszarze ok. 70%23, a pozostałe użytki (w tym zieleń urządzona) – niecałe 30%. W obrębie Śródmieścia w latach 1848–1950 nie zanotowano ani wód, ani nieużytków. Wśród jednostek katastralnych, dla których wartości sumaryczne zmienności odchyleń (dodatnich, względnie ujemnych) były bliskie 0, należy wymienić: Kantorowice, Luboczę, Łuczanowice, Mistrzejowice, Sidzinę, Soboniowice, Węgrzce, Węgrzynowice, Wróżenice, a więc w większości położone na terenie późniejszej dzielnicy administracyjnej Nowa Huta. Kolejną pod względem chronologicznym publikację, umożliwiającą śledzenie przemian użytkowania ziemi w Krakowie, jest wspomniana już praca K. Bromka (1966)24, zawierająca informacje zarówno dla obszaru miasta w podziale na byłe 64 dzielnice katastralne, jak i dla powiatu krakowskiego, według ówczesnych gromad25 i wchodzących w ich skład miejscowości, których część przyłączono w późniejszych latach (1973) do miasta26. 22. Z. Górka, Monografia… Według najnowszych wyliczeń Z. Górki, powierzchnia użytków technicznych w 1999 r. na obszarze Śródmieścia wyniosła ok. 73% (por. Z. Górka, Przemiany…., s. 162). 24 K. Bromek, Użytkowanie… 25 W 1973 r. w Polsce zlikwidowano gromady wprowadzając gminy, które weszły w skład powstałych w 1975 r. 49 województw. 26 Niektóre miejscowości przyłączone do Krakowa w 1973 r. oraz wszystkie włączone w 1986 r. (Węgrzynowice, Wróżenice i kolejna część Zbydniowic) znajdowały się poza granicami ówczesnego powiatu krakowskiego, stąd nie mogły zostać uwzględnione w analizie porównawczej. 23.

(10) Bogusław Luchter. 120. 0. 2. 4. 6. 8. 10 km. Zmiany w punktach pon. 5. aktualne granice Krakowa. 5–10. granice terenów sukcesywnie przyłączanych do Krakowa. pow. 10. Rys. 3. Zmiany struktury użytkowania ziemi w Krakowie w latach 1848–1950 według terytoriów sukcesywnie przyłączanych do miasta (wyrażone sumarycznymi wartościami odchyleń udziału procentowego poszczególnych użytków) Źródło: opracowanie własne na podstawie rys. 2; B. Luchter, Użytkowanie ziemi w Krakowie w świetle planu katastralnego z I poł. XIX wieku, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 251, Kraków 1987, s. 141–156; oraz B. Luchter, Użytkowanie ziemi w Krakowie w świetle mapy gospodarczej „Użycie powierzchni ziemi” z 1950 r., Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 527, Kraków 1999, s. 109–123.. Pod względem zakresu przestrzennego publikacja ta pozwala na dość dużą porównywalność. Uwzględnione w badaniach K. Bromka jednostki katastralne, wchodzące w skład Krakowa, w aktualnych granicach zajmują ponad 300 km2, co stanowi 92% jego współczesnego terytorium..

(11) Analiza procesu przemian użytkowania ziemi…. 121. b.d.. b.d. b.d.. 0 b.d. b.d. Zmiany w punktach pon. 5,0. 2. 4. 6. 10 km. b.d.. b.d.. brak danych. 5–10. aktualne granice Krakowa. 10–25. granice terenów sukcesywnie przyłączanych do Krakowa. pow. 25. 8. granice jednostek katastralnych uwzględnionych bądź nie uwzględnionych w pracy K. Bromka (1966). Rys. 4. Zmiany struktury użytkowania ziemi w Krakowie w latach 1950–1960 według terytoriów sukcesywnie przyłączanych do miasta (wyrażone sumarycznymi wartościami odchyleń udziału procentowego poszczególnych użytków) Źródło: opracowanie własne na podstawie rys. 2; K. Bromek, Użytkowanie ziemi w Krakowie i przyległych częściach powiatu krakowskiego około 1960 roku, Zeszyty Naukowe UJ, nr 128, Prace Geograficzne, z. 14, Prace IG UJ, Kraków 1966, z. 36; oraz B. Luchter, Użytkowanie ziemi w Krakowie w świetle mapy gospodarczej „Użycie powierzchni ziemi” z 1950 r., Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 527, Kraków 1999, s. 109–123.. Praca ta szczegółowo analizuje użytki rolne, natomiast ogólnie uwzględnia użytki techniczne i użytki pozostałe. Do użytków technicznych K. Bromek zaliczył tereny: mieszkaniowe, przemysłowe, komunikacyjne i usługowe, a także towarzyszące tym obiektom zieleńce oraz zieleń ozdobną (np. Planty). Sprawiło to, że na przykład na terenie byłej I dzielnicy katastralnej Śródmieścia udział.

(12) 122. Bogusław Luchter. użytków technicznych wraz terenami zielonymi wyniósł aż 99%27. Ostatecznie dla celów porównawczych przyjęto 4 kategorie użytków: użytki rolne, lasy, użytki techniczne (wraz z towarzyszącą im zielenią) oraz użytki pozostałe (wraz z nieużytkami). Analiza procesu przemian struktury użytkowania ziemi w latach 1950–1960 zarówno w układzie poszczególnych jednostek katastralnych, jak i sukcesywnie przyłączanych terytoriów (rys. 4) wykazała, że największe przeobrażenia objęły dzielnice położone na wschód od historycznego centrum miasta, które wcześniej posiadały typowo rolniczy charakter. Można tu wymienić przykładowo: Bieńczyce, Krzesławice, Luboczę, Mogiłę, Pleszów itp. Dla odmiany niewielkimi zmianami odznaczały się zarówno jednostki katastralne pozostające poza granicami ówczesnego Krakowa: Olszanica, Przewóz, Rajsko, Sidzina, Swoszowice, Tyniec, Wróblowice i in., jak i tworzące centralne jego dzielnice: Kleparz, Nowy Świat, Piasek, Śródmieście, Półwsie Zwierzynieckie, czy nawet Zwierzyniec. W pierwszym przypadku można wysunąć wniosek, że mimo silnych powiązań funkcjonalnych z miastem – administracyjnych i społeczno-gospodarczych – na terenie ówczesnych podkrakowskich wsi nie zanotowano w ich strukturze przestrzennej niemal żadnych wpływów oddziaływań gospodarczych Krakowa. W ich obrębie udział użytków rolnych przekraczał 85%, a w przypadku Przewozu, Olszanicy, Sidziny czy Soboniowic – nawet 90%. W dzielnicach centralnych procesy urbanizacyjne praktycznie zostały już zakończone. W kolejnych latach na ich obszarze zaczęły zachodzić zmiany, głównie jakościowe, czego w ogólnych danych, dotyczących użytków technicznych, nie można było, niestety, zarejestrować. Ostatnim źródłem umożliwiającym ilościową ocenę procesu przemian struktury użytkowania ziemi na terenie Krakowa jest cytowana już praca doktorska autora 28. Zawarte w niej dane zestawione zostały w układzie wchodzących w skład ówczesnego terytorium miasta 88 jednostek katastralnych, tj. według stanu z 31.12.1983 r. Podstawę wyliczeń stanowiły badania terenowe umożliwiające przeprowadzenie szczegółowej klasyfikacji użytków w podziale na kategorie (podział pierwszego stopnia szczegółowości), grupy (podział drugiego stopnia szczegółowości) oraz formy użytkowania ziemi (podział trzeciego stopnia szczegółowości). Najbardziej precyzyjne porównanie procesu przemian w okresie po II wojnie światowej można uzyskać względem danych dla roku 1950 (a więc przeliczonych 27. Już w kilka lat później K. Bromek i R. Mydel wyróżnili w swojej instrukcji do opracowania szczegółowej mapy użytkowania ziemi przestrzeni miejskiej (1:1000 ) osobno użytki techniczne i użytki zielone, dzieląc je na nierolnicze użytki zielone i rolnicze użytki zielone (por. K. Bromek, R. Mydel, Uwagi metodyczne do opracowania szczegółowej mapy użytkowania ziemi przestrzeni miejskiej, Folia Geographica, Series: Geographia-Oeconomia, Kraków 1972, t. 5., s. 149–160). 28 Por. B. Luchter, Kierunki przemian….

(13) Analiza procesu przemian użytkowania ziemi…. 123. z mapy gospodarczej Użycie powierzchni ziemi). Dotyczy to zakresu zarówno rzeczowego, jak i przestrzennego (stuprocentowa porównywalność).. 0. 2. 4. 6. 8. 10 km. Zmiany w punktach pow. 25. aktualne granice Krakowa. 10–25. granice terenów sukcesywnie przyłączanych do Krakowa. pon. 10. Rys. 5. Zmiany struktury użytkowania ziemi w Krakowie w latach 1848–1983 według terytoriów sukcesywnie przyłączanych do miasta (wyrażone sumarycznymi wartościami odchyleń udziału procentowego poszczególnych użytków) Źródło: opracowanie własne na podstawie rys. 2 oraz: B. Luchter, Kierunki przemian użytkowania ziemi w aglomeracji krakowskiej, praca doktorska, AE w Krakowie, Kraków 1987, maszynopis; B. Luchter, Użytkowanie ziemi w Krakowie w świetle planu katastralnego z I poł. XIX wieku, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 251, Kraków 1987, s. 141–156.. Analiza rozwoju przestrzennego Krakowa w latach 1848–1983 według poszczególnych obszarów sukcesywnie przyłączanych do miasta wykazała, przy uwzględnieniu dla celów porównawczych czterech kategorii użytkowania ziemi: użytków zielonych (w tym rolniczych i pozarolniczych), użytków technicznych.

(14) 124. Bogusław Luchter. (wraz z terenami specjalnymi), wód i nieużytków, że największe przeobrażenia (sumaryczna wartość odchyleń zmienności udziału % wyżej wymienionych kategorii – wyniosła ponad 25 punktów), miały miejsce w granicach Krakowa sprzed 1973 r. (rys. 5). Na obszarze miejscowości przyłączonych po 1973 r. zmiany były już znacznie mniejsze i wyniosły 10–25 punktów, a w przypadku wsi, które weszły w skład Krakowa po 1986 r. – nie przekroczyły 10 punktów (tj. objęły mniej niż 10% obszaru). W latach 1950–1983 największe zmiany (powyżej 25 punktów w zakresie uwzględnionych 5 kategorii użytkowania ziemi: użytków zielonych, użytków technicznych, terenów specjalnych, wód oraz nieużytków) objęły tereny przyłączone do Krakowa w 1951 r. (rys. 6), gdzie powstały: kombinat metalurgiczny HiL (zwłaszcza na terenie Pleszowa) i towarzysząca temu obiektowi dzielnica mieszkaniowa, zlokalizowana głównie w Bieńczycach, Krzesławicach i Mogile. Najmniejsze przeobrażenia (poniżej 10 punktów) zarejestrowano na obszarze najstarszych dzielnic Krakowa, byłych dzielnic katastralnych I–VIII, a także przyłączonych w 1973 r. i 1986 r. wsi. Przeprowadzone w 1950 r. i w 1983 r. badania pozwalają na wykorzystanie w analizie porównawczej bardziej szczegółowych klasyfikacji – nie tylko w podziale na wspomnianych 5 kategorii użytkowania ziemi (podział 1 stopnia szczegółowości), ale także na 11 grup użytków (podział 2 stopnia szczegółowości): użytki rolne, lasy (wraz z terenami zadrzewionymi i zakrzewionymi), pozostałe użytki zielone, tereny zabudowane, tereny komunikacji, pozostałe użytki techniczne, tereny specjalne, wody stojące, wody płynące, nieużytki naturalne (w tym skały, plaże, bagna), nieużytki sztuczne (hałdy, nieczynne wyrobiska, ruiny obiektów). Przyjęcie bardziej dokładnej klasyfikacji użytków spowodowało wzrost sumarycznych wartości zmienności odchyleń procentowego udziału użytków. Wyniosły one (uwzględniając miasto w aktualnych granicach administracyjnych) ponad 27 punktów (wobec 17 – przy przyjęciu 5 kategorii użytkowania ziemi). Różnice w wielkości kształtowania się tych wartości wynikały z odrębnego potraktowania w analizie porównawczej takich grup użytków, jak: użytki rolne, lasy oraz pozostałe użytki zielone. W ostatnich latach, szczególnie w okresie 1950–1983, ubytkowi użytków rolnych towarzyszył przyrost powierzchni leśnej, a zwłaszcza tzw. zieleni technicznej (urządzonej). Publikacja K. Bromka (1966) umożliwia porównanie procesu przemian użytkowania ziemi w krótszym okresie: 1960–1983. Z rys. 7 wynika, że po początkowym okresie deformacji przestrzennej (1950–1960), spowodowanej lokalizacją kombinatu metalurgicznego i towarzyszącej mu dzielnicy mieszkaniowej (rys. 4),.

(15) Analiza procesu przemian użytkowania ziemi…. 125. 0. 2. 4. 6. 8. 10 km. Zmiany w punktach pow. 25. pon. 5. 10–25. aktualne granice Krakowa. 5–10. granice terenów sukcesywnie przyłączanych do Krakowa. Rys. 6. Zmiany struktury użytkowania ziemi w Krakowie w latach 1950–1983 według terytoriów sukcesywnie przyłączanych do miasta (wyrażone sumarycznymi wartościami odchyleń udziału procentowego poszczególnych użytków) Źródło: opracowanie własne na podstawie rys. 2; oraz: B. Luchter, Kierunki przemian użytkowania ziemi w aglomeracji krakowskiej, praca doktorska, AE w Krakowie, Kraków 1987, maszynopis; B. Luchter, Użytkowanie ziemi w Krakowie w świetle mapy gospodarczej „Użycie powierzchni ziemi” z 1950 r., Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 527, Kraków 1999, s. 109–123.. w kolejnych latach (1960–1983) miały miejsce działania zmierzające do wyrównywania dysproporcji w zakresie gospodarki gruntami i struktury przestrzennej Krakowa. Dowodem na to są obiekty, głównie w zakresie budownictwa mieszkaniowego, zrealizowane w południowo-wschodniej części miasta (zachodnia część Bieżanowa, Prokocim, Wola Duchacka, Kurdwanów), jak też północnej (Prądnik.

(16) Bogusław Luchter. 126. b.d.. b.d. b.d.. 0 b.d. b.d.. 2. 4. 6. 8. 10 km. b.d.. Zmiany w punktach pon. 5 5–10 10–25. b.d.. brak danych aktualne granice Krakowa granice terenów sukcesywnie przyłączanych do Krakowa granice jednostek katastralnych uwzględnionych bądź nie uwzględnionych w pracy K. Bromka (1966). Rys. 7. Zmiany struktury użytkowania ziemi w Krakowie w latach 1960–1983 według terytoriów sukcesywnie przyłączanych do miasta (wyrażone sumarycznymi wartościami odchyleń udziału procentowego poszczególnych użytków) Źródło: opracowanie własne na podstawie rys. 2; oraz: K. Bromek, Użytkowanie ziemi w Krakowie i przyległych częściach powiatu krakowskiego około 1960 roku, Zeszyty Naukowe UJ, nr 128, Kraków 1966; Prace Geograficzne, z. 14, Prace IG UJ, z. 36; B. Luchter, Kierunki przemian użytkowania ziemi w aglomeracji krakowskiej, praca doktorska, AE w Krakowie, Kraków 1987, maszynopis.. Czerwony, Prądnik Biały, Górka Narodowa, a nawet Krowodrza), których powstanie spowodowało wypełnienie luki inwestycyjnej powstałej w wyniku odrębnego zaprojektowania, a w konsekwencji także realizacji budowy Nowej Huty..

(17) Analiza procesu przemian użytkowania ziemi…. 127. Również na terenie tej dzielnicy widoczne były działania zmierzające do scalania struktury przestrzennej miasta, czego dowodem są osiedla mieszkaniowe, zlokalizowane po stronie zachodniej najstarszych jej dzielnic mieszkaniowych: Bieńczyc, Czyżyn czy Mistrzejowic. Jak przedstawia rys. 7, największe zmiany, tj. powyżej średniej wartości sumarycznych odchyleń zmienności udziału procentowego poszczególnych użytków, wynoszącej dla Krakowa ogółem 13 punktów, objęły tereny przyłączone do miasta w latach: 1910–1915, 1941 i 1951. Świadczy to o sukcesywnym wypełnianiu się tkanki urbanistycznej miasta. Ewidencja gruntów prowadzona przez urzędy geodezyjne w miarę regularnie, szczególnie po przeprowadzonych w latach 1973–1975 zmianach podziału administracyjnego, pozwala śledzić przemiany użytkowania ziemi tylko w zakresie ogólnym (zarówno przestrzennym, jak i rzeczowym). Podstawę jej opracowania stanowią obowiązujące dokumenty prawne, tj. zarządzenia i rozporządzenia zmiennych w czasie ministerstw29. Jedynym plusem tych zmian jest stałość podstawowych jednostek ewidencyjnych, którymi do chwili obecnej są – utworzone w 1973 r. – 4 dzielnice administracyjne, obowiązujące (w sensie prawno-administracyjnym) do 1991 r.30 Jednostki te dzielą się na obręby geodezyjne, które pod względem wielkości powierzchni zbliżone są do dawnych dzielnic katastralnych oraz później przyłączonych miejscowości. Niestety, nie są one porównywalne z punktu widzenia zasięgu przestrzennego, co utrudnia analizę w ujęciu obszarów sukcesywnie przyłączanych do Krakowa w ostatnich latach. An Analysis of the Process of Land Use Change in Kraków Based on Areas Successively Added to the City The goal of this article is to present land use changes in Kraków between the years 1910, when the city measured seven square kilometers, to 1986, by which time it had grown to 327 square kilometers. In agreement with cartographic sources as well as indispensable statistical data, the following years will be analysed: 1848, 1950, 1960 and 1983.. 29 Najnowszym dokumentem prawnym w tym zakresie jest Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dn. 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i użytków, Dz.U. 2001, nr 37 poz. 454, s. 2778–2794. 30 27.10.1991 r. zlikwidowano istniejący od 1951 r. podział miasta Krakowa na dzielnice administracyjne, wprowadzając 18 tzw. dzielnic samorządowych. Mimo to Wydział Geodezji Urzędu Miasta Krakowa w dalszym ciągu prowadzi ewidencję gruntów opierając się na 4 byłych dzielnicach administracyjnych: Krowodrzy, Nowej Hucie, Podgórzu, Śródmieściu..

(18)