Michał Wojciechowski
"Jesus and Judaism", E. P. Sanders,
London 1985 : [recenzja]
Collectanea Theologica 62/4, 183-186
d o — u r z e c z y w istn ia n e j p r z e z n a z istó w — „ e u t a n a z ji ju d a iz m u ” . E t y k a ż y d o w s k a m u s i m ie ć i m a c h a r a k t e r te o lo g ic z n y , co w y n ik a z n a t u r y ju d a izm u , a n ie z te g o , co p r z y jm u je lu b czeg o n ie p r z y jm u je ta lu b in n a g r u p a Ż y d ó w . T e n ro z d z ia ł k s ią ż k i, k o m p le m e n ta r n y w o b ec d w ó c h p ie rw sz y c h , c z y ta się ze sz c z e g ó ln y m z a in te re so w a n ie m . A u to r o w i u d a ło się z n a k o m ic ie o d sło n ić i p o k a z a ć p u ł a p k i m y ślo w e , k tó r e m o g ą się s t a ć u d z ia łe m m y ś lic ie li w y k o r z y s t u ją c y c h r e lig ię ja k o n a r z ę d z ie d la u r z e c z y w is tn ia n ia w ła sn y c h z a m ia ró w , c z ę sto d a le k ic h o d r e lig ijn o ś c i.
N a r o d z in y te o lo g ii f e m in isty c z n e j i n o w e a k c e n ty w z a k r e sie a n t r o p o lo g ii sp o w o d o w a ły n ie b y w a ły w z r o st z a in t e r e s o w a n ia lu d z k im c ia łe m . D w a n a s tę p n e ro z d z ia ły k s ią ż k i p r z y n o sz ą z a r y s ż y d o w sk ie j te o lo g ii c ia ła , o p a r t y n a k la sy c z n y c h ź r ó d ła c h ju d a iz m u . A u to r s z a n u je sp e c y fik ę źró d e ł, k t ó r y m s ą o b c e d z is ie js z e sc h e m a ty m y ślo w e w y n ik a ją c e z r y g o r ó w u p o w sz e c h n ia n y ch p r z e z n a u k i sp o łe czn e . R o z d z ia ł ó s m y (s. 129— 147) to a n g ie ls k a w e r s ja te k s t u o p u b lik o w a n e g o w c z e śn ie j w ję z y k u p o ls k im w k s ią ż c e D z ie c i je d n e g o B o g a , w y d a n e j ja k o 2 to m s e r ii K o ś c i ó ł a Ż y d z i i ju d a i z m . R o z d z ia ł d z ie w ią t y (s. 149— 158) n o si ty tu ł L u d z k i e c i a ł o : o k n o k u B ó s t w u .
O sta tn i, d z ie s ią t y ro z d z ia ł (s. 159— 169), je s t p o św ię c o n y w y b r a n y m a s p e k to m e sc h a to lo g ii ż y d o w sk ie j. C a ło ść z a m y k a d o b r z e d o b r a n a b i b lio g r a f ia , z a w ie r a ją c a k la sy c z n e d z ie ła ż y d o w sk ie i n a jn o w s z e p u b lik a c je , in d e k s y o só b i p r z e d m io to w y o r a z o k o licz n o śc io w e p o d z ię k o w a n ia . K s ią ż k a r a b in a B . L . S h e r w in a z a s łu g u je n a u w a g ę n ie ty lk o d la te g o , ż e sta n o w i p r z y s tę p n y p r z e w o d n ik p o z a w iły c h śc ie ż k a c h i z a w a r t o ś c i t e o lo g ii ż y d o w s k ie j, c h o c ia ż t a k i p r z e d e w sz y st k im je s t je j ce l i p ie rw sz o r z ę d n e z n a czen ie. J e j le k t u r a j e s t w ie lc e p o u c z a ją c a , b o p r o b le m y , z ja k im b o r y k a ją s ię ż y d o w sc y te o lo g o w ie, s ą w isto c ie t a k ie sa m e , z ja k im i b a r y k a się t e o lo g ia c h r z e ś c ija ń sk a , k t ó r a w z m ie n ia ją c y m się św ie c ie s t a je w o b e c p o d o b n y c h w y z w a ń i z a g ro ż e ń . P o w in n o śc ią te o lo g ó w z o b y d w u w sp ó ln o t r e lig ijn y c h j e s t s p r z e c iw w o b ec n ie b e z p ie c z e ń stw , ja k ie n ie sie ze so b ą w z m o ż o n a l a i c y z a c ja i s e k u la r y z a c ja ż y c ia je d n o s te k i z b io ro w o śc i, p r z y s ła n ia ją c a , a n a w e t u s u w a ją c a p a tr z e n ie i w a r to ś c i r e lig ijn e . W w ie lu p u n k ta c h d ia g n o z a s y t u a c ji i p r o p o n o w a n e r o z w ią z a n ia te o lo g ic z n e s ą u d e r z a ją c o zb ieżn e. T e o lo g c h rz e ś c ija ń s k i z n a jw ię k s z y m p o ż y tk ie m m o ż e p r z y sw o ić so b ie p r z y k ła d y m y ś le n ia o B o g u p o p rz e z p r y z m a t a k tu a ln y c h u w a r u n k o w a ń ż y c ia lu d z i. T e g o r o d z a ju t e o lo g ia j e s t b liż s z a r o z w ija n e j w o sta tn ic h d e k a d a c h te o lo g ii rz e c z y w is t o ś c i z ie m sk ic h a n iż e li te o re ty c z n y m s p e k u la c jo m o p a r ty m n a w z o r c a c h p r z e jm o w a n y c h z d a w n y c h s y ste m ó w filo z o fic z n y c h .
k s . W a l d e m a r C h r o s t o w s k i , W a r s z a w a E . P. S A N D E R S , J e s u s a n d J u d a i s m , S C M P r e s s, L o n d o n 1985, s. 444. T y t u ł t e j k s ią ż k i j e s t z a r a z e m n ie co m y lą c y i w p e łn i a d e k w a tn y . M y lą c y , b o n ie z a jm u je się o n a w y d z ie lo n y m p y t a n ie m o r e la c ję J e z u s a do ju d a iz m u , p o r ó w a n ie m n a u k i c z y ty m b a r d z ie j d ia lo g ie m c h r z e śc ija ń sk o - ż y d o w sk im . W z a je m n e o d n ie sie n ie m ię d z y J e z u s e m a w sp ó łc z e sn y m m u ju d a iz m e m z a jm u je ty lk o u ła m e k t e j k s ią ż k i. J e s t to je d n a k t y t u ł a d e k w a t n y ! H isto r y k z O x fo r d u p o d e jm u je w s w e j p r a c y z a d a n ie h isto r y c z n e j r e k o n s tr u k c ji ż y c ia J e z u s a — a ż e n ie sp o só b o d e r w a ć p o s t a c i h isto r y c z n e j o d je j k r a j u i e p o k i, m u s ia ło się to łą c z y ć ze s tu d iu m ó w c z e sn e g o ju d a iz m u . W te n sp o só b s p r a w a r e l a c ji m ię d z y J e z u s e m a ju d a iz m e m n ie j e s t ja k im ś z e w n ę tr z n y m w o b ec h is t o r ii p y t a n ie m te o lo g ic z n y m (z a n a c h r o n ic z n y m rz u to w a n ie m w p r z e sz ło ść d z is ie j sz e g o d ia lo g u c h r z ę ś c ija ń sk o - ż y d o w s k ie g o a lb o z g o to w ą o d p o w ie d z ią , p o d k r e ś la j ą c ą p o d o b ie ń stw a b ą d ź ró żn ice). J a w i się o n a ja k o k o n ie c z n y i n i e ja k o w e w n ę tr z n y s k ła d n ik p o r tr e tu J e z u s a ry so w a n e g o p rz e z m e to d y c z n e g o h isto r y k a .
n y c h . C e le te r e a liz u je . W sz c z e g ó ła c h o z n a c z a to k r y ty c y z m co do h is to r y c z n e j a u te n ty c z n o śc i w ie lu p o sz c z e g ó ln y c h p e r y k o p i słó w J e z u s a . Z a r a z e m je d n a k a u to r d y s t a n s u je się o d p r z e s a d y w ie lu b a d a c z y n ie m ie c k ic h , c z ę sto o d r z u c a ich h ip o te z y sz c z e g ó ło w e , u z n a je i s t o s u je p o z y ty w n e k r y t e r ia a u te n ty c z n o śc i. K ła d z ie te ż d u ż y n a c is k n a to, ż e ży cie p ie rw o tn e g o K o ś c io ła je s t p o śr e d n io isto tn y m ź r ó d łe m d la p o z n a n ia h is to r ii J e z u s a . P o d k r e ś la w ie lo k r o tn ie , że w sz e lk ie r e k o n s tr u k c je „ J e z u s a h is t o r ii” m u s z ą u w z g lę d n ia ć i z a k o rz e n ie n ie w ju d a iz m ie , i f a k t , że z ż y c ia i n a u k i J e z u s a w y r o sło c o ś n o w e g o i o d r ę b n e g o .
O stro ż n o ść a u t o r a u w id a c z n ia się te ż w ty m , że n ie w ie le w n io sk ó w u w a ż a z a p e w n e , d a le k o c h ę tn ie j m ó w ią c , ż e c o ś je s t p r a w d o p o d o b n e c z y m o ż liw e ; w e d łu g t a k i e j s k a li k la s y f ik u je r ó w n ie ż te z y k o ń co w e . N a stę p n ie , s t a r a się u w o ln ić o d u k r y ty c h z a ło ż e ń o r a z o d a u to m a ty c z n e g o p r z y jm o w a n ia s ą d ó w u t a r ty c h , ic h w y o d rę b n ie n iu i k r y ty c e p o ś w ię c a ją c sp o r o d łu ż sz y c h w y w o d ów . P o d k r e ś la w r e sz c ie , iż w ie lu rz e c z y o J e z u s ie p o p r o s tu n ie w ie m y .
N a w stę p ie p o św ię co n o k ilk a d z ie s ią t o b sz e rn y c h s tr o n o p iso w i m e to d y . C z ę ś ć g łó w n a p o d z ie lo n a j e s t n a t r z y c z ę śc i, p o te m id ą w n io sk i k o ń co w e i in d e k s y (m ie js c c y to w a n y c h , n a z w is k i rzeczo w y ).
P ie r w s z a c z ę ść z a jm u je się d z ia ła ln o ś c ią i n a u c z a n ie m J e z u s a w k o n te k śc ie n a d z ie i e sc h a to lo g ic z n y c h w ła śc iw y c h e p o c e . P ie r w sz y r o z d z ia ł z a w ie r a a n a liz ę r e l a c ji o u su n ię c iu k u p c ó w z e św ią ty n i. A u to r k o n k lu d u je , że b y ła to c z y n n o ść sy m b o lic z n a , k t ó r a n ie o z n a c z a ła je d n a k „ o c z y sz c z e n ia ” św ią ty n i, le c z r a c z e j g ro ź b ę , a t a k n a je d e n z e le m e n tó w k u ltu o fia rn ic z e g o . H a r m o n i z u je to z w y p o w ie d z ia m i o z b u r z e n iu św ią ty n i.
In te n c ję J e z u s a i je j r e c e p c ję w id z ie ć n a le ż y n a tle ó w c z e sn y c h o c z e k iw a ń e sc h a to lo g ic z n y c h o b e jm u ją c y c h o d b u d o w ę , „ r e s t a u r a c ję ” I z r a e la i n o w ą ś w ią ty n ię ; o so b n y ro z d z ia ł p o św ię c o n o ty m k o n c e p c jo m w ż y d o w sk ie j li t e r a t u r z e r e lig ijn e j z e p o k i. W tę w iz ję w łą c z a się też J e z u s o w e w e z w a n ie d o p r z e m ia n y ż y c ia w o b ec n a d e jś c ia K r ó le s t w a o r a z p o w o ła n ie 12 u c z n ió w ( = 1 2 p o k o le ń ). Je d n a k ż e J e z u s n ie a d r e s o w a ł w e z w a n ia do n a w r ó c e n ia o r a z s w y c h o b ie tn ic do I z r a e la ja k o sp o łe c z n o śc i, le c z d o je d n o ste k . A u to r p r z y p u sz c z a , że p o k u tn y „ a p e l d o n a r o d u ” c h a r a k t e r y z o w a ł J a n a C h rz c ic ie la , z a ś J e z u s n ie u w a ż a ł z a k o n ie c z n e p o n a w ia n ie n a u k s w o je g o w y b itn e g o p o p r z e d n ik a . C z ę ść d r u g a k s ią ż k i d o ty c z y n a u c z a n ia o K r ó le s t w ie . R o z w a ż a w n ie j a u t o r a u te n ty c z n o ść w y p o w ie d z i J e z u s a , d o c h o d z ą c n a s t ę p n ie do w n io sk u , że K r ó le s t w o w u s ta c h J e z u s a o z n a c z a ło p r z e d e w sz y stk im b lis k ą ju ż rz e c z y w is to ś ć e sc h a to lo g ic z n ą , ch o ć z a r a z e m t e r m in j e s t d o ść w ie lo z n a c z n y . K o le jn y ro z d z ia ł d o ty c z y cu d ó w , je d n a k n ie ty le fa k ty c z n e m u ich z a jś c iu , ile r e a k c ji n a n ie. C z y n ie n ie c u d ó w n a le ż y d o p o r tr e tu p r o r o k a - c h a r y z m a t y k a (z a rz u t u p r a w ia n ia m a g ii b y ł d r u g o r z ę d n y ). D z ia ła ln o ść J e z u s a t a k b y ła r o z u m ia n a i w z b u d z iła p u b lic z n e z a in t e r e s o w a n ie ; n ie b y ł to je d n a k r u c h m a so w y . J e z u s p r z e s ta w a ł z g r z e sz n ik a m i. N a p o d sta w ie ź ró d e ł r a b in ic z n y c h o b a la a u t o r u t o ż s a m ia n ie „ g r z e sz n ik ó w ” z „ a m h a a r e c ” , p r z y p u s z c z a ją c r a c z e j, że J e z u s o b ie c y w a ł z b a w ie n ie p u b lic z n y m g r z e sz n ik o m n ie ż ą d a ją c o d n ic h w i d o m y c h i w y m a g a n y c h p r a w e m d o w o d ó w n a w ró c e n ia . N a s t ę p n ie p r z e d s t a w io n o d o ść n ie je d n o lity w t r a d y c ji ż y d o w s k ie j s to su n e k do p o g a n ; n a s t a w ie n ie J e z u s a w o b ec n ich n ie j e s t n a m je d n a k b liż e j zn a n e.
C z ę ść tr z e c ia p o św ię c o n a j e s t p r z y c z y n o m k o n flik tu J e z u s a z o to c z e n iem i je g o śm ie r c i. N a jp ie r w r o z w a ż a a u t o r sto su n e k J e z u s a do P r a w a tw ie r d z ą c , iż je g o p o g lą d y z a sa d n ic z o P r a w a n ie p o d w a ż a ły , s ta n o w ią c b ą d ź z a o str z e n ie je g o w y m a g a ń (z a k a z ro zw o d ó w ), b ą d ź d y s k u s ję co do s p o so b u ich s t o s o w a n ia . J e s t w t y m tw ó r c z a d y n a m ik a , a le n ie n e g a c ja . J a k w ia d o m o , p ie r w s i c h r z e ś c ija n ie n ie o d r z u c a li P r a w a i z p e w n y m t r u d e m z d o b y li się n a z w o ln ie n ie o d e ń n a w r a c a ją c y c h s ię p o g a n . K r y t y k a P r a w a w fo r m ie z a w a r t e j w E w a n g e lia c h o d z w ie r c ie d la ła b y p ó ź n ie jsz y k o n f lik t c h r z e śc ija ń sk o - ż y d o w sk i.
R ó w n ie ż e k sp o n o w a n ie w E w a n g e lia c h k o n flik t u J e z u s a z fa r y z e u sz a m i w y n ik ło r a c z e j z s y t u a c ji p o r o k u 70. W iele t e k s tó w u w a ż a a u t o r z a n ie a u te n ty c z n e (tu w id z ia łb y m p r z e s a d ę — le p ie j b y ło b y p o w ie d z ie ć , że p o r o k u 70 c h r z e ś c ija n ie sk ło n n i b y li p a m ię t a ć i r o z w ija ć r a c z e j t r a d y c je o k o n flik ta c h n iż p o d o b ie ń stw a i a n a lo g ie z ju d a iz m e m ). Z g r u p ż y d o w sk ic h k o ło r o k u 30 f a r y z e u sz e b y li b liż s i n a u k i J e z u s a n iż in n i, a p o z a t y m ich w p ły w y n ie b y ły z b y t w ie lk ie . E w a n g e lie m a ło w s p o m in a ją fa r y z e u sz ó w w z w ią z k u z p r o c e se m i ś m ie r c ią J e z u s a . M o to r e m a r e s z to w a n ia i s k a z a n ia J e z u s a b y ła h ie r a r c h ia ś w ią ty n n a ; to a r c y k a p ła n ja k o o f i c ja ln y p r z e d s ta w ic ie l n a r o d u w o b e c R z y m ia n m ó g ł im w y d a ć J e z u s a . A u to r o p t u je p r z y ty m r a c z e j z a p r z e b ie g ie m w y d a r z e ń w g C z w a r te j E w a n g e lii, c z y li b e z fo r m a ln e g o z e b r a n ia s a n h e d r y n u , k t ó r e g o ó w c z e sn e k o m p e te n c je s ą z r e sz tą w y so c e n ie ja sn e . S ą d z i też , iż e w a n g e liś c i n ie z n a li d o k ła d n e g o p r z e b ie g u p r o c e su .
Z g a d z a ją c s ię w p o w y ż sz y c h p u n k ta c h z t e n d e n c ja m i n o w sz e j h is t o r io g r a fii w ię c e j u w a g i p o ś w ię c a a u t o r p r z y c z y n o m s k a z a n ia J e z u s a . Z a g łó w n ą u w a ż a w y s t ą p ie n ie p r z e c iw św ią ty n i, k tó r e m u s ia ło w z b u d z ić w ro g o ść h ie r a r c h ii i n ie c h ę ć o g ó łu p o b o ż n y ch . P r z y c z y n ić się te ż m o g ły w ie śc i o t r iu m fa ln y m p o c h o d z ie do J e r o z o lim y (g r o ź b a ro z ru ch ó w ). N ie ch ę ć do n a u k J e z u s a czy i r y t a c ja z p o w o d u je g o p r z y c h y ln o śc i d la g r z e sz n ik ó w b y ły b y n a jw y ż e j tłe m , p o d o b n ie j a k d e k la r a c je J e z u s a o so b ie . O z a m ia r y p o w sta ń c z e J e z u s a n ie o s k a r ż a n o (d la te g o te ż R z y m ia n ie w c a le n ie ś c ig a li je g o u czn ió w ). O b sz e r n ie p o le m iz u je w r e sz c ie a u to r z te o lo g iz u ją c y m p o g lą d e m , ż e ź r ó d łe m k o n flik tu J e z u s a z Ż y d a m i b y ło g ło sz e n ie ł a s k i i p r z e b a c z e n ia p r z e c iw ich le g a liz m o w i. A n i J e z u s n ie o b a la ł P r a w a , a n i Ż y d z i n ie p o m ija li ła s k i. P r z e d m io te m p o le m ik i s ą tu u ję c ia d o ść c z ę ste w te o lo g ii p r o te s t a n c k ie j i je j w iz ji c h r z e ś c ija ń s tw a i ju d a iz m u .
D e k la r a c ję J e z u s a o so b ie w y g ło sz o n ą w o b ec sa n h e d r y n u u w a ż a a u to r z a n ie a u te n ty c z n ą (i z r e sz tą n ie k o n ie c z n ie „ b lu ź n ie r c z ą ” z p u n k tu w id z e n ia Ż y d ó w ). T e n p u n k t i lu s t r u je n a z b y t o stro ż n e sta n o w isk o w o b ec k w e s tii c h r y sto lo g ic z n y c h i sa m o św ia d o m o ś c i J e z u s a . W y r a ź n ie j f o r m u łu je a u t o r je d y n ie tezę, że J e z u s p r z y p is y w a ł so b ie k r ó le w s k ą ro lę w K r ó le s t w ie , k tó r e g ło sił. Z a m ia s t je d n a k p o s ą d z a ć a u to r a o str o n n ic z o ść , w y n ik łą z je g o lib e r a ln e g o p r o te sta n ty z m u , le p ie j b y ło b y p r z y p is a ć tę te n d e n c ję ry g o r y sty c z n ie s to so w a n e j m e to d z ie h isto r y c z n e j, k t ó r a w t y m m ie js c u u ja w n ia s w o je g r a n ic e . K im b y ł J e z u s i z a k o g o się u w a ż a ł, tru d n o o r z e k a ć ty lk o z p e w n y m p r a w d o p o d o b ie ń stw e m , n a sp o s ó b h isto r y k a . W ia rę p ie rw sz y c h c h r z e ś c ija n w J e z u s a tru d n o o d d z ie lić o d je g o d e k la r a c ji o so b ie . W re sz c ie f a k t z m a r tw y c h w s ta n ia n ie c a łk ie m z n a jd u je się w z a s ię g u h is t o r ii (ty lk o p r z e z sw o je s k u t k i — d la te g o z a p e w n e a u t o r n ie ro z w a ż a z m a r tw y c h w sta n ia , ch o ć p r z y w o łu je w ia r ę w nie).
Z w a ż y w sz y n a ro lę b lis k ie j p e r sp e k t y w y e sc h a to lo g ic z n e j w J e z u s o w y m n a u c z a n iu o K r ó le s t w ie , w sto su n k u d o ś w ią ty n i, w m o t y w a c ji su ro w y c h w y m o g ó w m o r a ln y c h , w iz ja J e z u s a u E . P . S a n d e r s a m o ż e p r z y p o m in a ć A lb e r t a S c h w e itz e r a z je g o te z ą , iż J e z u s b łę d n ie o c z e k iw a ł b lisk ie g o k o ń c a ś w ia ta . A u to r k s ią ż k i k w e s tio n u je je d n a k to p o d o b ie ń stw o . P r z e d s ta w ić ch ce p o p r o s tu p e w n ą p r a w d o p o d o b n ą r e k o n s tr u k c ję i n ie w y c ią g a w n io sk ó w te o lo g ic z n y c h — z a ś S c h w e itz e ro w i z a r z u c a a p r io r y z m i b łę d y w eg z eg e zie .
C a ło śc io w a o c e n a k s ią ż k i S a n d e r s a w y d a je się d o ść tr u d n a . N a p e w n o z a w ie r a m n ó stw o w a ż n y c h o b s e r w a c ji i te z sz c z e g ó ło w y c h — c e n n y to m a t e r ia ł d la b ib lis tó w p isz ą c y c h o ż y c iu J e z u s a . P o k a z u je sp o só b m y ś le n ia h i- sto r y c z n o - k r y ty c z n e g o in n y n iż te n z n a n y z p r o te s t a n c k ie j e g z e g e z y n ie m ie c k ie j, p o z w a la ją c w z n a c z n e j m ie rz e p r z e ła m a ć d w u b ie g u n o w y sc h e m a t „ k o n - s e r w a t y z m - s c e p ty c y z m ” . M e to d y c z n ie j e s t s ta r a n n a , z so lid n y m u z a s a d n ie n ie m te z — m o ż n a z a r z u c a ć a u to r o w i, że tw ie r d z i z a m a ło , a le t r u d n ie j w s k a z a ć , g d z ie s ię p o m y lił. J u d a i z m z n a a u t o r g r u n to w n ie . W ty m , co d o ty c z y h i sto r y c z n e j r e k o n s t r u k c ji ż y c ia J e z u s a — a w z w ią z k u z t y m i a n a liz y E w a n
g e lii ja k o ź r ó d ła h isto ry c z n e g o i ich w ła sn o śc i lite r a c k ic h — k s i ą ż k a je s t b a r d z o z n a c z ą c a i słu sz n ie z o s t a ła z a t a k ą u z n a n a p r z e z lic z n y ch re c e n z e n tó w . P r o f. S a n d e r s p o tw ie r d z ił tu re n o m ę z y s k a n ą p r z e z sw e d a w n ie js z e d zieło
P a u l a n d P a l e s t i n a n J u d a i s m (1977). N a t o m ia s t w ty m , co d o ty c z y a u to d e k la - r a c j i i s a m o św ia d o m o śc i J e z u s a , a u to r r a c z e j p r o b le m y s y g n a liz o w a ł n iż ro z w ią z y w a ł. N a w e t ilo śc io w o s ą on e n a d a lsz y m p la n ie . K s i ą ż k a n a s t a w io n a je s t z d e c y d o w a n ie n a h isto r ię o d d z ie lo n ą o d teo lo g ii, co j e s t w y g o d n e z p u n k t u w id z e n ia m e to d y n a u k o w e j, a le m o ż e b y ć u z n a n e z a s ła b o ś ć w o b e c fa k tu , ż e sp o só b m y ś le n ia J e z u s a , p ie r w sz y c h c h r z e ś c ija n i e w a n g e listó w t a k ie j s e p a r a c j i n ie zn ał. M ic h a ł W o jc ie c h o w s k i, W a r s z a w a A p h r a a t e s : U n t e r w e i s u n g e n / A p h r a h a t . 1. T e ilb a n d . A u s d e m S y r is c h e n ü b e r s e tz t u n d e in g e le ite t v o n P e t e r B R U N S , F r e ib u r g — B a s e l— W ien — B a r c e lo n a — R o m — N e w Y o r k : H e r d e r (F o n te s C h r is tia n i, B d 5 /1 ), 1991, 279 p p . Z a p o c z ą t k o w a n a w 1990 r o k u d w u ję z y c z n a s e r i a w y d a w n ic tw a H e r d e r a F o n t e s C h r is tia n i w p ią ty m to m ie p r z e k a z u je w n ie m ie c k im t łu m a c z e n iu z ję z y k a s y r y js k ie g o p is m a A f r a h a t a . U k a z a ł a się p ie r w s z a c z ę ść p ią te g o to m u i to b e z t e k s t u o r y g in a ln e g o s y r y js k ie g o , z r a c ji te c h n icz n y c h j a k i z o g r a n ic z o n e j z n a jo m o ś c i te g o ję z y k a n a w e t w śr ó d p a tr o lo g ó w . A f r a h a t (zm . p o r o k u 345) b y ł p ie r w sz y m p is a r z e m k o śc ie ln y m w o b sz a rz e ję z y k a s y r y js k ie g o , k tó r y tw o r z y ł n ie m a l w c a łk o w it e j iz o la c ji w o b ec m y ś li g r e c k ie j. Ż y ł p o z a g r a n i c a m i C e s a r s t w a R z y m sk ie g o , w P e r s ji , z a p a n o w a n ia S z a p u r a II. H is to r ia A r m e n ii n a z y w a g o z a J a k u b e m z N is ib is „ P e r s e m ” . J e g o d z ie ła b o w ie m z o s t a ły c z ę śc io w o p r z e tłu m a c z o n e n a ję z y k o r m ia ń sk i, a ta k ż e g r u z iń s k i i e tio p s k i. A f r a h a t j e s t a u to r e m 23 u tw o r ó w , n a z y w a n y c h h o m ilia m i, t r a k t a t a m i, k a z a n ia m i, p o u c z e n ia m i (p o r. n ie m ie c k ie U n t e r w e is u n g e n ) . P r o b le m fo r m y li t e r a c k i e j je g o d z ie ł p o le g a n a ty m , ż e lit e r a c k i k s z t a łt o d b ie g a o d fo r m z n a n y c h z l i t e r a t u r y c h r z e ś c ija ń s k ie j g r e c k ie j c z y r z y m sk ie j. W s a m y c h u tw o r a c h p o j a w i a j ą s ię t a k ie te r m in y j a k „ t a h w it a ” — w y k ła d , „ e g a r t a ” — list, „ m e m r e ” — m o w a , „ u h d a n e ” — k s ią ż k a , „ s a r b in ” — ro z w a ż a n ia . W y d a je się , ż e n a jm n ie j t r a f n e j e s t n a z w a n ie ty c h u tw o r ó w h o m ilią . N ie w y k a z u ją on e z w ią z k u z j a k ą ś p e r y k o p ą b ib lijn ą a n i z lit e r a t u r ą . A u to r lic z y b a r d z ie j n a c z y te ln ik ó w n iż n a s łu c h a c z y . U tw o r y z o st a ły u p o r z ą d k o w a n e w u k ła d z ie a k r o sty c h ic z n y m , to j e s t w e d łu g 22 li t e r a lf a b e t u s y r y js k ie g o , z d o d a tk o w y m p is m e m 23 o w in n y c h g r o n a c h . Z b ió r w y r a ź n ie d z ie li się n a d w ie części. P ie r w s z ą c z ę ść t w o r z ą t r a k t a t y n a p is a n e p r z e d 337 r o k ie m , d r u g a c z ę ść z a w ie r a u tw o r y p o w s ta łe w r o k u 344. O s t a t n i u tw ó r , 23, j e s t j a k b y p o z a z b io re m , p o w s ta ł w r o k u 345. O p r a c o w a n ie i p r z e k ła d d z ie ła A f r a h a t a w u ję c iu P e t e r a B r u n s a j e s t tr z e c im p r z e k ła d e m n a ję z y k n ie m ie c k i, a d r u g im p r z e k ła d e m c a ło śc i. P o p r z e d n ie o p u b lik o w a li w X I X w . G . B ic k e ll w w y b o rz e (r. 1874) o r a z G . B e r t (w T e x t e u n d U n te r su c h u n g e n 3, 3 /4 , 1888). N ie d a w n o u k a z a ło się t łu m a c z e n ie n a ję z y k f r a n c u s k i w s e r ii S o u r c e s C h r é tie n n e s (to m 345 i 359, r o k 1988 i 1989). I s tn ie ją , t a k ż e t łu m a c z e n ia p is m A f r a h a t a n a ję z y k a n g ie ls k i i w ło sk i. T o m p ie r w s z y p is m A f r a h a t a w F o n te s C h r is tia n i 5 z a w ie r a tłu m a c z e n ie p ie r w sz y c h d z ie się c iu tr a k ta tó w . W stę p j e s t w p r o w a d z e n ie m d o c a ło śc i. P o d a n o ta k ż e lit e r a t u r ę p r z e d m io tu . T o m d r u g i b ę d zie z a w ie r a ł p o z o sta łe t r a k t a t y o r a z in d e k s y do c a ło śc i. A u to r w stę p u i t łu m a c z e n ia d o k to r y z o w a ł s ię p r a c ą n a t e m a t A f r a h a t a (D a s C h r i s t u s b ü d A p h r a - h a t s d e s P e r s i s c h e n w e is e n , H e r e d it a s 4, B o n n 1990). W sw o im w p ro w a d z e n iu d o p is m A f r a h a t a z a ją ł się k w e s t ią p r z e k a z u te k s tu , je g o in te g r a ln o ś c ią , fo r m ą lit e r a c k ą i sty le m d z ie ła , a ta k ż e o s o b ą tw ó r c y i je g o in s p ir a c ja m i lite r a c k im i i teo lo g ic z n y m i. N a s t ę p n ie p r z e d s ta w ił d u c h o w e śr o d o w isk o W sc h o d n ie j S y r i i o r a z p o d sta w o w e z a g a d n ie n ia teo lo g ic z n e w p is m a c h A f r a h a t a . A u t o r w stę p u k r y ty c z n ie w y p o w ia d a się n a t e m a t te o r ii A n to n e lle g o i F ie y a
