View of The Rites of Holy Orders Administered to Presbyters in the Old Roman Liturgy

Pełen tekst

(1)A. R. T. Y. K. U. . Y. ROCZNIKI TEOLOGICZNE Tom LXI, zeszyt 8 – 2014, s. 5-18. KS. PAWE CIELIK *. OBRZDY WICE PREZBITERÓW W DAWNEJ LITURGII RZYMSKIEJ. THE RITES OF HOLY ORDERS ADMINISTERED TO PRESBYTERS IN THE OLD ROMAN LITURGY A b s t r a c t. The rites of holy orders administered to presbyters were shaped in the Roman liturgy over the centuries. Liturgical documents dating back to the period of the so-called old Roman liturgy are evidence of this process. First of all the Ordines Romani and Roman sacramentaries belong here. These documents laconically describe the very moment of administering holy orders. The laying on of hands by the bishop and saying the words of the prayer of ordination were the essential acts. The ceremony was concluded with offering the sign of peace to the ordained person, which was followed by proclaiming the Gospel and continuing the Holy Mass. The ceremony of administering holy orders to presbyters in the old Roman rite was quite simple, and then starting with the 8th century it has begun to undergo various changes, which resulted in expanding the liturgy of administering holy orders considerably. According to the rule lex orandi lex credendi liturgy is an expression of the faith of all the Church. Hence its basic shape and the contents of particular prayers and texts correspond to the heritage constituted by the treasury of faith handed down over the centuries. This is also to a large degree true of the rites, by which the sacrament of holy orders is administered. Translated by Tadeusz Karowicz Key words: presbyter, liturgy of administering holy orders, Roman liturgy, rites of administering holy orders to presbyters.. W artykule zostanie przedstawiony historyczny rozwój obrzdów wice prezbiterów w wietle dawnej (pierwotnej) liturgii rzymskiej. Genez liturgii sakramentu wice stanowi praktyka pierwotnego Kocio a, polegaj ca na ustanawianiu w konkretnych wspólnotach biskupów, prezbiterów i diakonów. Ks. dr PAWE CIELIK – doktor teologii w zakresie liturgiki (UKSW, 2011), od sierpnia 2010 r. wikariusz parafii Matki Bo ej Nieustaj cej Pomocy na Saskiej Kpie w Warszawie; adres do korespondencji – e-mail: xpc2006@gmail.com.

(2) 6. KS. PAWE CIELIK. Wspó czenie udzielanie wice w Kociele dokonuje si zgodnie ze struktur obrzdów zawart w odnowionym po Soborze Watykaskim II Pontyfikale Rzymskim. Wspomniana ksiga stanowi owoc kszta towania si liturgii na przestrzeni wieków, a jednym z bardzo wa nych etapów tego procesu jest, bd ca przedmiotem szczegó owej analizy tego artyku u, dawna liturgia rzymska. W czasach Nowego Testamentu ordynacja kandydatów do wspomnianych urzdów dokonywa a si za spraw dwóch istotnych czynnoci: na o enia r k i modlitwy. W drugim stuleciu ukszta towa a si struktura Kocio a, a tym samym proces ró nicowania poszczególnych urzdów, wynikaj cych z otrzymanych wice. Ukszta towana w ten sposób liturgia sakramentu wice obejmuje, ze wzgldu na swój trzystopniowy charakter, wicenia biskupa, prezbitera i diakona. W pierwotnym Kociele mianem kap ana okrelano zasadniczo tylko biskupa, którego obowi zkiem by o przewodniczenie Eucharystii, udzielanie sakramentów inicjacji chrzecijaskiej, sprawowanie sakramentu pokuty, przepowiadanie Ewangelii i troska o jedno

(3) lokalnego Kocio a. G ównymi pomocnikami biskupa w spe nianiu tego pos annictwa byli natomiast prezbiterzy, którzy asystowali podczas liturgii i wspó pracowali w g oszeniu s owa Bo ego i kierowaniu wspólnot . Wspomniany zarys sakramentalnych pos ug w pierwotnym Kociele uleg znacznemu przeobra eniu w III wieku. Dokona o si to pod wp ywem dwóch bardzo wa nych czynników, jakimi by y wzmagaj ce si w tym okresie przeladowania oraz rozwój gmin chrzecijaskich, polegaj cy na powstawaniu nowych wspólnot, równie w rodowisku wiejskim1. Skutkiem tych zjawisk by a uaktywniaj ca si od III wieku tendencja, aby równie prezbiterów okrela

(4) mianem kap anów. Pod wp ywem nowych okolicznoci prezbiterzy zyskiwali coraz wiksz samodzielno

(5) , a zakres ich pos ugi ulega sta emu rozszerzeniu. W zastpstwie biskupów zaczli celebrowa

(6) Eucharysti i udziela

(7) innych sakramentów, a czasami przewodniczyli ca emu yciu gminy chrzecijaskiej 2. W ten sposób prezbiterat sta si jeden z elementów, obejmuj cej trzy stopnie, kocielnej hierarchii. W konsekwencji umo liwi o to bardziej precyzyjne okrelenie zada wykonywanych przez biskupa, prezbitera i diakona. Potwierdzenie i odzwierciedlenie tego procesu mo na zauwa y

(8) w do1 2. Por. W. S c h e n k. Liturgia sakramentów witych. T. 2. Lublin: TN KUL 1964 s. 86. Tam e..

(9) OBRZDY WICE PREZBITERÓW W DAWNEJ LITURGII RZYMSKIEJ. 7. kumentach liturgicznych, opisuj cych liturgi wice i zawieraj cych modlitwy zwi zane z ich udzielaniem. Jednym z takich dokumentów jest powsta a w Rzymie i napisana przez miejscowego prezbitera Hipolita oko o 215 r. Tradycja Apostolska3. Stanowi ona niezwykle wa ne wiadectwo w kontekcie rozwoju liturgii wice i charakterystyki pos ugi prezbitera. Inne dokumenty z czasów pierwotnego Kocio a podejmuj wprawdzie rozmaite aspekty dotycz ce osoby prezbitera i jego pos ugi, to jednak aden z nich nie zawiera kompletnego opisu obrzdów wice prezbiteratu4. Tradycja Apostolska jest pierwszym tego typu dokumentem. Ponadto zawiera bardzo wa ne informacje dotycz ce ycia Kocio a i jego liturgii w III wieku. W wietle aktualnych bada przypuszcza si, e pierwotny tekst powsta w jzyku greckim i opisuje praktyki w aciwe dla liturgii rzymskiej, cho

(10) by

(11) mo e obejmowa y one równie inne lokalne wspólnoty 5. Nawet jeli poszczególne modlitwy nie pochodz z tego samego okresu ani nie zosta y umieszczone przez tego samego autora, to jednak najistotniejsze jest to, e opisana liturgia zawiera integralny obrzd udzielania sakramentu wice w liturgii rzymskiej 6. Autor Tradycji Apostolskiej umiejscawia udzielanie wice w kontekcie celebrowanej przez wspólnot w dniu Paskim Eucharystii, która jest w aciwym czasem przewidzianym dla ustanawiania prze o onych Kocio a7. W ten sposób liturgia wice otrzymuje charakter wyra nie eklezjalny, gdy dokonuje si w czasie niedzielnej celebracji, bd cej pami tk Zmar-. 3 Por. H i p o l i t R z y m s k i. Tradycja Apostolska. W: M. M i c h a l s k i. Antologia literatury patrystycznej. T. 1. Warszawa 1975 s. 305-315. Wikszo

(12) uczonych akceptuje autorstwo Hipolita i przyjmuje Rzym jako miejsce powstania dokumentu, uznaj c zarazem, e opisywana tam liturgia stanowi odzwierciedlenie liturgii sprawowanej rzeczywicie w Rzymie. Niemniej pojawiaj si te odmienne opinie na ten temat, sugeruj ce powstanie ksigi w Syrii lub Aleksandrii. Zwolennikiem tej teorii jest m.in. M. Metzger, który w swoich badaniach dowodzi, e Tradycja Apostolska jest wschodnim zbiorem liturgiczno-kanonicznym, który zosta przet umaczony na Zachodzie na jzyk aciski. Por. M. M e t z g e r. Enquêtes autour de la prétendue Tradition Apostolique. „Ecclesia Orans” 9 : 1992 s. 7-36. 4 Por. J.F. P u g l i s i. The Process of Admission to Ordained Ministry. Epistemological Principles and Roman Catholic Rites. A Comparative Study. T. 1. Collegeville: The Liturgical Press 1996 s. 9. 5 Por. P.F. B r a d s h a w. Ordination Rites of the Ancient Churches of East and West. New York: Pueblo Publishing Company 1990 s. 252. 6 Por. B. K l e i n h e y e r. Die Priesterweihe im Römischen Ritus. Eine liturgiehistorische Studie. Trier: Paulinus-Verlag 1962 s. 12. 7 Por. Tradycja Apostolska I 1..

(13) 8. KS. PAWE CIELIK. twychwstania Chrystusa, a jej wiadkami s wierni zgromadzeni podczas s uchania s owa Bo ego i amania chleba8. Opis sposobu udzielania wice prezbitera w porównaniu do poprzedzaj cego go opisu wice biskupa charakteryzuje si zwiz oci i lapidarnoci . Tradycja Apostolska nic nie wspomina o formie wyboru odpowiedniego kandydata, przechodz c od razu do opisu wice. Wród kluczowych czynnoci wspomniany dokument wymienia przede wszystkim na o enie r k przez biskupa oraz na o enie r k przez kolegium prezbiterów 9. G ównym szafarzem jest biskup, gdy to on posiada w adz, aby przekazywa

(14) sakramentaln ask, jednak gest na o enia r k wykonuj. tak e pozostali prezbiterzy. Czyni to dlatego, e w ten sposób przekazuj. wywicanemu kandydatowi wspólnego im wszystkim Ducha, w którym oni jako cz onkowie kolegium prezbiterów uczestnicz . To z kolei suponuje kolegialny charakter pos ugi prezbitera, który w Kociele pe ni swój urz d w cznoci ze wszystkimi prezbiterami. Na o eniu r k towarzyszy modlitwa odmawiana wy cznie przez biskupa. Szczegó owa analiza tej modlitwy pozwala zauwa y

(15) , e w anamnezie brakuje bli ej okrelonej trynitologii i chrystologii, natomiast pojawia si odniesienie do starotestamentalnej typologii w postaci ustanowionych przez Moj esza pomocników10. Poza tym struktura tej modlitwy ma bardzo prost. form i jest zdecydowanie krótsza od poprzedzaj cej j modlitwy przy wiceniach biskupa. Wspomniane czynniki sugeruj staro ytne pochodzenie modlitwy towarzysz cej wiceniom prezbitera, a nawet bliski jej zwi zek z tradycj judaistyczn 11. Poprzez na o enie r k i wypowiedzian modlitw prezbiter otrzymywa w aciwy urz d w Kociele wraz z wynikaj cymi z niego funkcjami. Do tych funkcji nale a y przede wszystkim pomoc biskupowi w kierowaniu ludem Bo ym, wspó praca z pozosta ymi prezbiterami, asysta biskupowi podczas celebrowania Eucharystii i udzielania chrztu, troska o ycie liturgiczne wspólnoty, a tak e pos uga przy sk adaniu i rozdzielaniu ofiar przeznaczonych dla wdów i chorych12. Prezbiterat wy aniaj cy si z Tradycji Apostolskiej oznacza w konsekwencji autonomiczny i wyra nie sprecyzowany urz d w Kociele, stano8. Por. P u g l i s i. The Process of Admission to Ordained Ministry s. 38. Por. Tradycja Apostolska I 2. 10 Tam e. 11 Por. P u g l i s i. The Process of Admission to Ordained Ministry s. 61-62. 12 Por. Tradycja Apostolska I 1.2; II 6; III 1.8. 9.

(16) OBRZDY WICE PREZBITERÓW W DAWNEJ LITURGII RZYMSKIEJ. 9. wi cy jeden z elementów trzystopniowej hierarchii. Liturgiczny obrzd wice prezbitera ma zarazem charakter eklezjalny i jurydyczny, gdy konkretnie okrela status i odpowiedzialno

(17) nowo wywiconego od momentu przyjcia wice i wejcia do grona ordo presbyterorum 13. Tym samym dokument ten stanowi podstaw do teologicznej refleksji nad to samoci prezbitera w kontekcie jego przynale noci do okrelonego ordo w Kociele 14. W nastpstwie dalszego rozwoju teologicznej myli Kocio a, a tak e inspiracji czerpanych z ówczesnych struktur spo ecznych prezbiterat sta si jednym ze stopni duchowiestwa. W znaczny sposób przyczyni o si do tego wykorzystanie terminologii rozpowszechnionej na obszarze cesarstwa rzymskiego, gdzie poszczególne stany spo eczne by y okrelane mianem ordo i uporz dkowane wed ug okrelonej hierarchii. Ten kszta t struktury spo ecznej zacz w III wieku przenika

(18) do Kocio a, przez co wspominane w Tradycji Apostolskiej pos ugi ostiariusza, egzorcysty, lektora, akolity, subdiakona i diakona zaczto postrzega

(19) nie tyle jako konkretne formy pos ugiwania w Kociele, co raczej okrelone stopnie, których zwieczeniem mia o by

(20) kap astwo, rozumiane jako prezbiterat15. Wp yw na teologi prezbiteratu oraz sposób sprawowania tej pos ugi wywar y równie istotne przemiany w yciu ca ego Kocio a w IV wieku. Wolno

(21) uzyskana przez Koció na mocy reskryptu cesarza Konstantyna, po czona z dynamicznym rozwojem chrzecijastwa i masowym pozyskaniem nowych wiernych, zawa y a na sposobie funkcjonowania lokalnych wspólnot oraz zadaniach wype nianych w nich przez biskupa i prezbitera. W tych nowych warunkach coraz rzadziej uczestniczono w Eucharystii, której przewodniczy biskup jako g ówny i widzialny znak jednoci ca ego Kocio a. Dotychczasowe obowi zki biskupa przejmowali prezbiterzy, a w V wieku rozpowszechni a si praktyka, e to w anie prezbiterzy zaczli sprawowa

(22) zasadnicz pos ug sakramentaln 16. W konsekwencji pos uga prezbitera zosta a znacznie zindywidualizowana, do czego przyczyni a si nowa struktura Kocio a, obejmuj ca coraz wicej lokalnych wspólnot, znacznie od siebie oddalonych. Kolegialny wy13. Por. P u g l i s i. The Process of Admission to Ordained Ministry s. 46. Por. P. J o u n e l. Ordinations. W: The Church at Prayer. T. 3: The Sacraments. Red. A.G. Martimort. Collegeville: The Liturgical Press 1988 s. 140. 15 Por. J.F. H e n d e r s o n, M. S c h a e f e r. The Catholic Priesthood: A Liturgical Based Theology of the Presbyteral Office. (Canadian Studies in Liturgy 4). Ottawa: Publications Service CCCB 1990 s. 41. 16 Por. D.N. P o w e r. Ministers of Christ and His Church: The Theology of the Priesthood. London: G. Chapman 1969 s. 110. 14.

(23) 10. KS. PAWE CIELIK. miar pos ugi prezbiterów, zwi zany z przynale oci do ordo presbyterorum, stanowi cego rad pomocnicz biskupa, zacz tym samym coraz bardziej traci

(24) na znaczeniu17. Wspomniane procesy znalaz y swoje odzwierciedlenie równie w liturgii Kocio a. Istnia a potrzeba, aby zakres pos ug wykonywanych przez biskupa i prezbitera znalaz odpowiednie sformu owanie w euchologijnych tekstach liturgii wice. Tym samym obrzdy wice prezbiteratu w rycie rzymskim podlega y ustawicznemu rozwojowi. W dziejach tego procesu najwa niejszym ród em s przede wszystkim pochodz ce z tamtego okresu rzymskie sakramentarze (Sakramentarz z Werony, Sakramentarz Gregoriaski i Sakramentarz Gelezjaski) oraz zbiory Ordines Romani. W nawi zaniu do staro ytnej tradycji w Rzymie przestrzegano zasady, aby wicenia prezbiterów odbywa y si w niedziel. Ten dzie by traktowany jako pami tka Zmartwychwstania Chrystusa, a zarazem cotygodniowy obchód Paschy. Podobnie jak Wielkanoc, Dzie Paski rozpoczyna si wigili w dniu poprzedzaj cym, to znaczy ju w sobot wieczorem po zapadniciu zmroku. Pod koniec V wieku jeszcze bardziej doprecyzowano termin udzielania wice, przyjmuj c za w aciwy czas tylko wigilie niedziel przypadaj cych w Okresowych Dniach Modlitw (tzn. w czerwcu, we wrzeniu i w grudniu), a tak e wigilie 1 i 4 niedzieli Wielkiego Postu18. Wybór tych konkretnych dni by zwi zany z Dniami Kwartalnymi w Kociele, które traktowano jako uprzywilejowany czas modlitwy i postu, do czego byli zobowi zani nie tylko kandydaci, ale równie biskup udzielaj cy wice. Ponadto post przed wiceniami stanowi nawi zanie do istniej cej ju w II wieku praktyki postu przed Wielkanoc , przez co podkrelano zwi zek midzy kap astwem a misterium paschalnym 19. Bardzo wa nym ród em historycznym, które pozwala odtworzy

(25) liturgi wice pierwotnego Kocio a, jest pochodz cy z drugiej po owy VI wieku Sakramentarz z Werony. Ten zbiór formularzy mszalnych i tekstów euchologijnych zawiera m.in. modlitwy podczas wice prezbiteratu20. 17. Por. H e n d e r s o n, S c h a e f e r. The Catholic Priesthood s. 41. Por. K l e i n h e y e r. Die Priesterweihe im Römischen Ritus s. 34-47. W oparciu o liczne dokumenty autor analizuje proces, który doprowadzi do wyboru wspomnianych dni jako odpowiednich do udzielania wice. 19 Por. J o u n e l. Ordinations s. 152. 20 Por. L.C. M o h l b e r g. Sacramentarium Veronense. Rome: Herder 1956 nr 952-954 (odt d skrót: Ve). Wymienione numery zawieraj teksty modlitw odmawianych podczas liturgii wice. W sensie cis ym ksiga ta nie jest sakramentarzem, lecz raczej zbiorem libelli missarum. Tworz j ró ne teksty liturgiczne powsta e zasadniczo w Rzymie w V i VI wieku i ostatecznie 18.

(26) OBRZDY WICE PREZBITERÓW W DAWNEJ LITURGII RZYMSKIEJ. 11. Niezwykle cennym wiadectwem liturgicznym, ukazuj cym obrzdy wice prezbiteratu w staro ytnym rycie rzymskim, jest zredagowany ok. 750 r. Ordo Romanus XXXIV21 oraz pochodz cy z tego samego okresu Sakramentarz Gelazjaski 22, który oprócz wspomnianych wczeniej modlitw (prawie identycznych jak w Veronense) zawiera ponadto kilka wskaza dotycz cych przebiegu liturgii wice prezbiterów. W wietle zamieszczonych tam tekstów mo na dokona

(27) pewnej rekonstrukcji obrzdu wice, który w tamtym okresie rozwoju liturgii rzymskiej by bardzo prosty i zwiz y. Ordo Romanus XXXIX23 oraz Ordo Romanus XXXVI24 zawieraj opis procedury, która poprzedza a wicenia prezbiterów w Rzymie („ordo qualiter in Romana sedes apostolicae ecclessia presbyterii, diaconi vel subdiaconi eligendi sunt”). W poniedzia ek kandydaci do prezbiteratu zg aszali si do papie a i w jego obecnoci sk adali przysig na relikwie witych, deklaruj c e nie pope nili tak zwanych quattuor peccata capitula, to znaczy któ-. zredagowane midzy 555 a 560 r. Por. W.J. B o g u n i o w s k i. Rozwój historyczny ksig liturgii rzymskiej do Soboru Trydenckiego i ich recepcja w Polsce. Kraków: Unum 2001 s. 58-62. 21 Por. M. A n d r i e u. Les Ordines Romani du haut moyen age. (Spicilegium sacrum lovaniense). T. 1-4. Louvain: Peeters Bvba 1931-1961 (odt d skrót: OR). Obrzdy wice prezbiterów zawieraj OR XXXIV; XXXVI; XXXIX. OR XXXIV pochodzi ze zbioru A Ordines Romani i zawiera prób rekonstrukcji liturgii czysto rzymskiej. Jego redakcja nast pi a w Montpellier ok. 750 r., cho

(28) prawdopodobnie korzeniami siga nawet IV wieku. Por. E. P a l a z z o. A History of Liturgical Books from the Beginning to the Thirteenth Century. Collegeville: The Liturgical Press 1998 s. 183. 22 L.C. M o h l b e r, L. E i z e n h o f e r, P. S i f r i n. Liber sacramentorum Romanae Eclesiae ordinis anni circuli. Sacramentarium Gelasianum. Roma: Typis Polyglottis Vaticanis 1981 nr 140148 (odt d skrót: GeV). Sakramentarz Gelazjaski, oznaczony jako Reginensis latinus 316 i przechowywany w Bibliotece Watykaskiej, zosta prawdopodobnie skopiowany ze starszego kodeksu ok. 750 r. w Chelles, w eskim klasztorze w okolicach Pary a. W oparciu o analiz wewntrzn sakramentarza mo na stwierdzi

(29) , e jego prawzór powsta midzy 628 a 715 r. Wyjanienie genezy tego sakramentarza stanowi wród liturgistów przedmiot wielu kontrowersji, których jak dot d nie uda o si jednoznacznie rozwi za

(30) . Powszechnie przyjmuje si, e Reginensis 316 w swej pierwotnej formie jest liturgiczn ksig rzymsk , do której zosta y w czone elementy liturgii frankoskiej. Mimo wszystkich niejasnoci i problemów sakramentarz ten ukazuje star liturgiczn tradycj rzymsk i stanowi jedn z najstarszych ksi g mszalnych Kocio a rzymskiego. Por. J. M i a z e k. Misterium Wielkiego Postu w modlitwach mszalnych dawnej i wspóczesnej liturgii rzymskiej. Studium liturgiczno-teologiczne. Warszawa 1997 s. 39-44. 23 OR XXXIX pochodzi ze zbioru galijskiego z Saint-Amand. Przypuszcza si, e zredagowa go w acinie popularnej bli ej nieznany duchowny z kleru frankoskiego przed 800 r. Zawiera opis ceremonii praktykowanych w pó nocnej prowincji Galii, tzn. dzisiejszej Francji. Por. B o g u n i o w s k i. Rozwój historyczny ksig liturgii rzymskiej do Soboru Trydenckiego s. 148. 24 OR XXXVI zawiera wiele elementów germasko-frankoskich, które w czono do liturgii rzymskiej. Redakcja nast pi a w latach 880-890. Por. P a l a z z o. A History of Liturgical Books s. 180..

(31) 12. KS. PAWE CIELIK. rego z czterech grzechów g ównych. W rod maj cy przyj

(32) wicenia wraz z miejscowym duchowiestwem gromadzili si w bazylice Santa Maria Maggiore na liturgii stacyjnej sprawowanej przez papie a 25. Po antyfonie na wejcie, wykonanej przez schol, oraz modlitwie odmówionej przez celebransa lektor z ambony odczytywa nazwiska kandydatów i zwraca si z prob do wiernych o wyjawienie uzasadnionych zarzutów, jeli kto mia zastrze enia wobec maj cych przyj

(33) wicenia26. Je eli nie zg oszono adnych zastrze e, rozpoczyna a si liturgia s owa, kandydaci zajmowali wyznaczone dla nich miejsca, a papie sprawowa Msz w. wed ug ustalonego porz dku. Podobna ceremonia z udzia em tych samych kandydatów by a powtarzana w pi tek w rzymskim kociele witych Aposto ów. Zgodnie z istniej c od V wieku tradycj udzielanie wice mia o miejsce w Bazylice w. Piotra w sobot wieczorem podczas Dni Kwartalnych 27. Po antyfonie introitu biskup wyg asza przemówienie, w którym wymienia kolejno kandydatów z konkretnego kocio a, wybranych z pomoc Bo do stanu prezbiterów28. Nastpnie zwraca si do zgromadzonych wiernych o wyra enie opinii, zastrzegaj c przy tym, e jakiekolwiek zastrze enie wobec kandydatów powinno by

(34) czynione w poczuciu odpowiedzialnoci przed Bogiem oraz z uwzgldnieniem swojego osobistego stanu i przynale noci do wspólnoty Kocio a29. Po odmówionej przez papie a kolekcie rozpoczyna a si rozbudowana, ze wzgldu na uroczysty charakter Dni Kwartalnych, liturgia s owa, zawieraj ca 12 czyta. Ka demu czytaniu biblijnemu towarzyszy o odpowiednie responsorium i oracja. Po ostatnim czytaniu (by a nim episto a, tzn. fragment z listów apostolskich) i graduale rozpoczyna y si obrzdy wice. Odpowied na pytanie, z jakich powodów umieszczono istotne obrzdy wice w anie w tym miejscu (tzn. w trakcie liturgii s owa), pozostaje przedmiotem ró nych hipotez, acz adna z nich nie jest rozstrzygaj ca 30. 25. Por. OR XXXIX 1-2. Por. OR XXXVI 9-12; OR XXXIX 5-11. 27 „Mensis primi, IIII, VII et X sabbatorum die in XII lectiones ad sanctum Petrum, ubi Missas caelebrantur, postquam antephonam ad introitum dixerint, data oratione adnuntiat pontifex in populo dicens”. GeV 140. Por. OR XXXVI 13; OR XXXIX 12. 28 „Auxiliante Domino Deo et Salvatore nostro Iesu Christo elegimus in ordine diaconi sive praesbyterii illum subdiaconum sive diaconum de titulum illum”. GeV 140. 29 „Si quis autem habet aliquid contra hos viros, pro Deo et propter deum cum fiducia exeat et dicat. Verumtamen memor sit communionis suae”. GeV 141. 30 Zdaniem M. Kunzlera czyniono tak ze wzgldu na staro ytn , powiadczon ju przez Tradycj Apostolsk zasad, aby nowo wywicony biskup od razu podczas tej samej liturgii 26.

(35) OBRZDY WICE PREZBITERÓW W DAWNEJ LITURGII RZYMSKIEJ. 13. Po uprzednio wykonanych czytaniach papie wzywa zgromadzonych wiernych do modlitwy za maj cych przyj

(36) wicenia, aby Bóg wszechmog cy obdarzy ich niebiaskimi darami i wspiera swoj pomoc w przyjciu kap askiej godnoci31. W tym czasie prawdopodobnie odmawiano litani, z o on z powtarzanych wezwa Kyrie, a maj cy przyj

(37) wicenia kandydaci, jak równie pozostawali w prostracji32. W VIII wieku po raz pierwszy pojawi a si wzmianka o do czonym do litanii piewie, który obejmowa prob do Boga, aby tych wybranych pob ogos awi , uwici i konsekrowa . Przyjmuje si, e kolejn modlitw, jak zawiera wspomniany Sakramentarz (Exaudi)33, odmawiano jako kolekt na zakoczenie litanii. Celebrans prosi za kandydatów, aby Bóg obdarzy ich b ogos awiestwem Ducha witego oraz moc aski kap astwa tak, aby ci, którzy maj. zosta

(38) uwiceni, cieszyli si zawsze obfitoci Bo ych darów. Ordo Romanus XXXIV oraz Sakramentarz Gelazjaski opisuj w aciwy moment wice prezbiterów bardzo zwi le: archidiakon przyprowadza kandydata przed o tarz, zdejmowa z niego dalmatyk, wrcza mu ornat, a nastpnie prowadzi do biskupa34. Po wypowiedzeniu modlitwy (zarówno przez biskupa, jak i innych prezbiterów) biskup nak ada rce na g ow ka dego z kandydatów oraz wypowiada s owa modlitwy konsekracyjnej35. przej jej przewodniczenie, co mia oby w analogiczny sposób zastosowanie podczas wice prezbiteratu. Por. M. K u n z l e r. Liturgia Kocioa. Pozna: Pallottinum 1998 s. 473. J.A. Jungmann wskazuje, e chwila ciszy po piewie gradua u by a traktowana w liturgii jako szczególne milczenie, bd ce przygotowaniem na triumfalne przyjcie Chrystusa w s owach Ewangelii. Por. J.A. J u n g m a n n. Missarum sollemnia. Eine genetische Erklärung der römischen Messe. T. 1. Freiburg: Herder 1952 s. 564. Wspomniane sugestie w odniesieniu do umiejscowienia obrzdów wice midzy gradua em a „Alleluja” B. Kleinheyer uznaje za nieprzekonuj ce. Por. K l e i n h e y e r. Die Priesterweihe im Römischen Ritus s. 54-55. 31 „Oremus, dilectissimi, Deum Patrem omnipotentem, ut super hos famulos suos, quos ad presbyterii munus elegit, caelestia dona multiplicet: quibus quod eius dignatione suscipiunt, eius exsequantur auxilio”. Ve 952. 32 Por. OR XXXIV 7-8. 33 „Exaudi nos, Deus Salvatoris noster, et super hos famulos tuos benedictionem Sancti Spiritus et gratiae sacerdotalis effunde virtutem; ut quos tuae pietatis aspectibus offerimus consecrandos, perpetua muneris tui largitate prosequaris”. Ve 953. Por. Gr 28; GeV 144. 34 Por. OR XXXIV 11. 35 „Domine, Sancte Pater, omnipotens aeterne Deus, honorum omnium et omnium dignitatum quae tibi militant distributor; per quem proficiunt universa; per quem cuncta firmantur, amplificatis semper in melius naturae rationabilis incrementis per ordinem congrua ratione dispositum. Unde sacerdotales grados et officia levitarum sacramentis mysticis instituta creuerunt; ut cum pontifices summos regendis populis praefecisses, ad eorum societatis et operis adiumentum sequentis ordinis viros et secundae dignitatis elegeris. Sic in heremo per septuaginta virorum prudentium mentes Mose spiritum propagasti; quibus ille adiutoribus usus in populo, innumeras.

(39) 14. KS. PAWE CIELIK. W teologii tej modlitwy wszystkie aski i godnoci, wród których znajduje si m.in. prezbiterat, postrzegane s jako dary, których Bóg Ojciec udziela przez Chrystusa36. Prezbiterzy ukazani s przede wszystkim w relacji do biskupów jako ich wspó pracownicy. Przez przyjcie wice otrzymuj urz d kap aski drugiego stopnia (secundi meriti munus), który wype niaj w zwi zku z nauczaniem, sprawowaniem sakramentów i kierowaniem ludem. We wspomnianej modlitwie zwraca uwag bardzo rozbudowana cz

(40) anamnetyczna, zawieraj ca liczne odniesienia do Starego Testamentu. Eleazar i Itamar, synowie Aarona, zostali wezwani do tego, aby pomaga

(41) swemu ojcu w kap askim kulcie, podobnie jak siedemdziesiciu m ów na pustyni podczas wdrówki Izraelitów do ziemi obiecanej mia o za zadanie wspiera

(42) Moj esza. Analogicznie w Nowym Przymierzu grupa siedemdziesiciu uczniów powsta a jako pomoc dla Aposto ów. Ponadto w epiklezie biskup prosi dla wybranych o godno

(43) prezbiteratu i odnowienie w nich Ducha witoci, aby wiernie pe nili urz d pos ugiwania kap askiego drugiego stopnia oraz przyk adem swego ycia poci gali innych do poprawy obyczajów. Jakkolwiek Ordo Romanus XXXIV nie wspomina o na o eniu r k, to jednak z uwagi na inne dokumenty z tej epoki przyjmuje si jednomylnie, e taki gest by stosowany. Ordo Romanus XXXV podkrela, e na o enia r k na wywicanych prezbiterów dokonywa jedynie papie , lecz zarazem wyjania, e jest to przywilej zarezerwowany biskupowi Rzymu, podczas gdy w czasie wice udzielanych przez biskupa na kandydatów nak adaj rce tak e pozostali prezbiterzy37. Ceremoni koczy o przekazanie nowo wywiconemu znaku pokoju przez biskupa i obecnych prezbiterów, po czym nastpowa piew „Alleluja” (lub tractus w okresie Wielkiego Postu), proklamacja Ewangelii oraz dalsza cze

(44) Mszy w. w ustalonym porz dku38. Podczas liturgii eucharystycznej multitudines facile gubernauit. Sic in Eleazaro et Ithamar, filiis Aharon, paternae plenitudinis abundantiam transfudisti, ut ad hostias salutares et frequentiores officii sacramenta sufficeret meritum sacerdotum. Hac providentia, Domine, apostolis filii tui doctores fidei comites addedisti, quibus illi orbem totum secundis praedicatoribus impleuerunt. Quapropter infirmitati quoque nostrae, Domine, quaesumus, haec adiuventa largire; qui quanto magis fragiliores sumus, tanto his pluribus indigemus. Da, quaesumus, Pater, in hos famulos tuos presbyterii dignitatem. Innova in visceribus eorum Spiritum sanctitatis. Acceptum a te, Deus, secundi meriti munus obtineant, censuramque morum exemplo suae conversationis insinuent. Sint probi cooperatores ordinis nostri. Eluceat in eis totius forma iustitiae, ut bonam rationem dispensationis sibi creditae reddituri, aeternae beatitudinis praemia consequantur”. Ve 954. 36 Por. J o u n e l. Ordinations s. 153. 37 Por. OR XXXV 27-28. 38 Por. OR XXXIV 13..

(45) OBRZDY WICE PREZBITERÓW W DAWNEJ LITURGII RZYMSKIEJ. 15. neoprezbiterzy stali wokó o tarza, celebruj c Eucharysti pod przewodnictwem biskupa. Neoprezbiterzy przyjmowali Komuni w. jako pierwsi oraz uczestniczyli w jej rozdawaniu. Ordines Romani zawieraj interesuj cy szczegó , bd cy jednoczenie nawi zaniem do staro ytnej rzymskiej praktyki, polegaj cej na przekazywaniu nowo wywiconym cz stki konsekrowanego podczas Eucharystii chleba (fermentum). W czasie obrzdów komunijnych rzymscy prezbiterzy otrzymywali od papie a osiem konsekrowanych hostii, które w ci gu nastpnych dni mieli spo ywa

(46) podczas Mszy w. wraz z konsekrowanymi przez siebie postaciami 39. Zredagowany w VII wieku Sakramentarz Gregoriaski40 podaje przytoczone wy ej modlitwy liturgii wice w niemal identycznej formie 41. Nowo

(47) stanowi formularz mszalny przewidziany w anie we Mszy po czonej z udzielaniem wice prezbiteratu (oratio in ordinatione presbyteri). Wspomniany formularz zawiera kolekt, modlitw nad darami (super oblata), prefacj (praefatio), specjalnie zredagowan cz

(48) kanonu (Hanc igitur) oraz modlitw po Komunii (ad completa)42. Sacramentarium Gelasianum wspomina jeszcze kocowe przemówienie biskupa do nowo wywiconych (consummatio presbyterii) 43 oraz dodatkow modlitw z b ogos awiestwem44. Na zakoczenie liturgii og aszano 39. Por. OR XXXVI 23. W wiadectwach liturgicznych z IX wieku mo na znale

(49) informacj o komunikowaniu przez 40 dni. Por. OR XXXIX 25. Ostatecznie zwyczaj ten zanik zupe nie w XIII wieku. Por. S c h e n k. Liturgia sakramentów witych t. 2 s. 94. 40 Por. J. D e s h u s s e s, Le Sacramentaire Gregorien. Fribourg: Editions Universitaires 1992 nr 27-29 (odt d skrót: Gr). Redakcja pierwotnej wersji sakramentarza mia a miejsce za pontyfikatu papie a Honoriusza (625-638), jakkolwiek móg istnie

(50) ju wczeniej opracowany zbiór, pochodz cy od Grzegorza Wielkiego. Sakramentarz Gregoriaski od pocz tku by ksig liturgiczn przeznaczon do osobistego u ytku papie a i zawiera formularze mszalne przeznaczone do sprawowania liturgii stacyjnej w ró nych kocio ach Rzymu. Poczynaj c od lat 670-680, pierwotny Sakramentarz sta si ksig , z której wy oni y si trzy typy: Gregorianum Hadrianum, Gregorianum Paduense i Supplementum. Por. M i a z e k. Misterium Wielkiego Postu w modlitwach mszalnych s. 90-91. 41 Por. Gr 27-29. 42 Por. GeV 828-832. 43 „Sit nobis, fratres, communis oratio, ut hii qui in adiutorium et utilitatem vestrae salutis eleguntur, praesbyteratus benedictionem deuinae indulgentiam muneris consequantur, ut sancti spiritus sacerdotalia dona privilegio virtutum, ne inparis loco depraehendantur, obtenearit: per suum: per”. GeV 147. 44 „Sanctificationum omnium auctor, cuius vera consecratio, cuius plena benedictio est: tu, domine, super hos famulos tuos, quos praesbyterii honore dedicamus, manum tuae benedictionis his infunde, ut grauitate actuum et censura uidendi probent se esse seniores, his instituti disciplinis quas Tito et Timotheo Paulus exposuit: ut in lege tua die ac nocte, omnipotens, medi-.

(51) 16. KS. PAWE CIELIK. wszystkim tytu wice, to znaczy skierowanie nowo wywiconego prezbitera do konkretnej wspólnoty45. Potem nowo wywiceni prezbiterzy rzymscy w asycie kap ana-manduktora (presbyter paranymphus) udawali si do swoich kocio ów tytularnych. Neoprezbiter w wyznaczonym kociele odprawia po raz pierwszy samodzielnie Eucharysti, mia przy tym prawo zapiewania podczas liturgii mszalnej hymnu Gloria in excelsis Deo. Uroczysto

(52) koczy a wspólna uczta, któr nowo wywicony spo ywa ze swymi przyjació mi 46. Przedstawiony obrzd wice prezbiterów w dawnym rycie rzymskim by stosunkowo prosty, a jego najwa niejszym elementem by a modlitwa konsekracyjna i na o enie r k. Ten obrzd, pocz wszy od VIII wieku, zacz. podlega

(53) ró norodnym zmianom, gdy pragnienie wprowadzenia liturgii rzymskiej na terenach zachodniej Europy, po o onych na pó noc od Alp, spowodowa o w czenie w staro ytny ryt rzymski lokalnych elementów, zaczerpnitych zw aszcza z tradycji liturgicznych Galii i Germanii. W zwi zku z tym liturgia wice prezbiteratu zosta a bardzo rozbudowana, a do jej struktury wprowadzono ponadto wiele nowych czynnoci. Ten proces, zwi zany z galikanizacj liturgii rzymskiej, wyznacza zarazem kolejny etap kszta towania si obrzdów wice prezbiteratu. Zgodnie z zasad lex orandi lex credendi liturgia stanowi wyraz wiary ca ego Kocio a. Jej zasadniczy kszta t oraz tre

(54) poszczególnych modlitw i tekstów odpowiadaj dziedzictwu, jakie stanowi przekazywany na przestrzeni stuleci w ramach Tradycji skarbiec wiary (depositum fidei). Dotyczy to w znacznym stopniu równie obrzdów, za spraw których udzielany jest sakrament wice. Poszczególne obrzdy by y kszta towane na przestrzeni dziejów w dialogu z konkretn kultur i pod wp ywem zwyczajów panuj cych w danej epoce, a tak e w okrelonym rodowisku. Kontekst kulturowy i historyczny stanowi niekiedy klucz do zrozumienia genezy i znaczenia okrelonych rytów tantes quod elegerent et credant, quod crediderint doceant, quod docuerint imitentur; iustitiam, constantiam, misericordiam, fortitudinem in se ostendant et exemplo probent, admonitionem confirment: ut purum adque inmaculatum ministerii tui donum custodiant, et per obsequium plebis tue corpus et sanguinem filii ,tui inmaculata benedictione transformentur, et inuiolabi1e caritate in uirum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi, in die iustitiae aeternae iudicii constantia pura, fide plena, spiritu sancto pleni persoluant: per”. GeV 148. 45 „Tali presbytero talis sanctus elegit”. OR XXXIX 26. Ten zwyczaj wynika ze wskaza Soboru Chalcedoskiego (kanon 6), bez tego wicenia absolutne uwa ano za niewa ne. Wspomniana praktyka zanik a ostatecznie w XII wieku. 46 Por. OR XXXIX, 27-29..

(55) OBRZDY WICE PREZBITERÓW W DAWNEJ LITURGII RZYMSKIEJ. 17. i modlitw, wystpuj cych w liturgii. Analiza dokumentów i wiadectw liturgicznych powsta ych w okresie pierwotnej liturgii rzymskiej zmusza do zachowania ostro noci i unikania zbyt pochopnych wniosków. Z tamtych czasów zachowa a si bowiem ograniczona liczba róde , co sprawia, e niektóre wyjanienia maj charakter jedynie hipotez. Ponadto nale y podkreli

(56) , e liturgia nie jest tylko prostym locus theologicus, jak okrelano to w teologii neoscholastycznej. Wspó czenie wskazuje si tak e na znaczenie teologii liturgicznej, która jest czym wicej ni tylko prostym opisem liturgii. Uwzgldnia ona teologi yj c w liturgii, tzn. objawiaj c si w ka dym akcie celebracji liturgicznej, zak adaj c tym samym, e liturgia stanowi fundament teologii i jej wewntrzne ród o 47. Ta refleksja staje si bardzo cenna w odniesieniu do obrzdów sakramentalnych, w tym równie do wice prezbiterów. Zreformowany obrzd wice biskupa, prezbiterów i diakonów by pierwsz posoborow ksig , wydan w dobie odnowy liturgicznej. Jakkolwiek reforma ordo by a radykalna, to jednak pozosta o w nim wiele obrzdów, które ukszta towa y si w okresie dawnej liturgii rzymskiej. Studium historii liturgii pozwala odkry

(57) nie tylko genez poszczególnych rytów i tekstów, lecz równie ich wci aktualne znaczenie w perspektywie yj cego misterium Chrystusa, jakim jest liturgia Kocio a.. BIBLIOGRAFIA A n d r i e u M.: Les Ordines Romani du haut moyen age. (Spicilegium sacrum lovaniense). T. 1-4. Louvain: Peeters Bvba 1931-1961. B o g u n i o w s k i W.J.: Rozwój historyczny ksi g liturgii rzymskiej do Soboru Trydenckiego i ich recepcja w Polsce. Kraków: Unum 2001. B r a d s h a w P.F.: Ordination Rites of the Ancient Churches of East and West. New York: Pueblo Publishing Company 1990. D e s h u s s e s J.: Le Sacramentaire Gregorien. Fribourg: Editions Universitaires 1992. H e n d e r s o n J.F., S c h a e f e r M.: The Catholic Priesthood: A Liturgical Based Theology of the Presbyteral Office. (Canadian Studies in Liturgy 4). Ottawa: Publications Service CCCB 1990. J o u n e l P.: Ordinations. W: The Church at Prayer. T. 3: The Sacraments. Red. A.G. Martimort. Collegeville: The Liturgical Press 1988 s. 140. J u n g m a n n J.A.: Missarum sollemnia. Eine genetische Erklärung der römischen Messe. T. 1. Freiburg: Herder 1952. 47. s. 29.. Por. B. M i g u t. Teologia liturgiczna szkoy rzymskiej. Lublin: Wydawnictwo KUL 2007.

(58) 18. KS. PAWE CIELIK. K l e i n h e y e r B.: Die Priesterweihe im Römischen Ritus. Eine liturgiehistorische Studie. Trier: Paulinus-Verlag 1962. K u n z l e r M.: Liturgia Kocio a. Pozna: Pallottinum 1998 s. 473. M e t z g e r M.: Enquêtes autour de la prétendue Tradition Apostolique. „Ecclesia Orans” 9 : 1992 s. 7-36. M i a z e k J.: Misterium Wielkiego Postu w modlitwach mszalnych dawnej i wspó czesnej liturgii rzymskiej. Studium liturgiczno-teologiczne. Warszawa 1997. M i c h a l s k i M.: Antologia literatury patrystycznej. T. 1. Warszawa: ATK 1975 M i g u t B.: Teologia liturgiczna szko y rzymskiej. Lublin: Wydawnictwo KUL 2007 s. 29. M o h l b e r L.C., E i z e n h o f e r L., S i f r i n P.: Liber sacramentorum Romanae Eclesiae ordinis anni circuli. Sacramentarium Gelasianum. Roma: Typis Polyglottis Vaticanis 1981. M o h l b e r g L.C.: Sacramentarium Veronense. Rome: Herder 1956. P a l a z z o E.: A History of Liturgical Books from the Beginning to the Thirteenth Century. Collegeville: The Liturgical Press 1998. P o w e r D.N.: Ministers of Christ and His Church: The Theology of the Priesthood. London: G. Chapman 1969. P u g l i s i J.F.: The Process of Admission to Ordained Ministry. Epistemological Principles and Roman Catholic Rites. A Comparative Study. T. 1. Collegeville: The Liturgical Press 1996. S c h e n k W.: Liturgia sakramentów witych. T. 2. Lublin: TN KUL 1964.. OBRZDY WICE PREZBITERÓW W DAWNEJ LITURGII RZYMSKIEJ Streszczenie Obrzdy wice prezbiterów kszta towa y si w liturgii rzymskiej na przestrzeni wieków. Jednym ze wiadectw tego procesu s dokumenty liturgiczne z okresu tak zwanej dawnej liturgii rzymskiej. Nale do nich przede wszystkim Ordines Romani oraz rzymskie sakramentarze. Wspomniane dokumenty opisuj w aciwy moment wice prezbiterów bardzo lakonicznie. Kluczowe czynnoci stanowi y na o enie r k przez biskupa oraz s owa modlitwy konsekracyjnej. Ceremoni koczy o przekazanie nowo wywiconemu znaku pokoju, po czym nastpowa a proklamacja Ewangelii oraz dalsza cz

(59) Mszy w. Obrzd wice prezbiterów w dawnym rycie rzymskim by bardzo prosty, przy czym od VIII wieku zacz on podlega

(60) ró norodnym zmianom, w wyniku których liturgia wice zosta a bardzo rozbudowana. Zgodnie z zasad lex orandi lex credendi liturgia stanowi wyraz wiary ca ego Kocio a. St d jej zasadniczy kszta t oraz tre

(61) poszczególnych modlitw i tekstów odpowiadaj dziedzictwu, jakie stanowi przekazywany na przestrzeni stuleci skarbiec wiary. Dotyczy to w znacznym stopniu równie obrzdów, za spraw których udzielany jest sakrament wice. Sowa kluczowe: prezbiter, liturgia wice, liturgia rzymska, obrzdy wice prezbiterów..

(62)