Od geologicznego parku krajobrazowego do geoparku globalnego (1991–2021)
Tymoteusz Wróblewski
1From a geological landscape park to a global geopark (1991–2021). Prz. Geol., 69: 287–293; doi: 10.7306/2021.15 A b s t r a c t. The Chêciny-Kielce Geological Landscape Park was proposed to be created in 1991, in order to pro-tect the geological heritage of supraregional value, as well for educational purposes and development of geoto-urism. It was established in 1996 as the Chêciny-Kielce Landscape Park (ChKLP). The key adjective (Geological) was missing from its name due to the lack of relevant legislation (despite this, the ChKLP was promoted as a geolo-gical park, i.a., during the International ProGEO workshops in 1997 and 2003). At the beginning of 21stcentury, when a Global Geoparks Network was being organized, the ChKLP, as meeting all UNESCO geopark require-ments, was proposed to be included in the network. The Geopark Kielce Centre (an institution previously established for geoheritage promotion purposes) was crucial in the foundation of the new geopark (on the basis on ChKLP), and preparing an application according to UNESCO instructions. The Chêciny-Kielce Geopark, eventually called Holy Cross Mountains Geopark (as its area was extended) was established and included in the Global Geoparks Network in 2021. It should be emphasized that the Polish Geological Institute also played a key role in the whole process, because both innovative ideas (the geo-logical landscape park and the centre of geogeo-logical education) originated in its Holy Cross Mts. Branch.
Keywords: geoheritage, geoconservation, geopark, Holy Cross Mts.
Po³udniowo-zachodnia czêœæ górotworu œwiêtokrzyskie-go by³a od dawna przedmiotem zainteresowania wielu po-koleñ górników, a nastêpnie geologów. Ju¿ w XVIII w. opi-sywali j¹ Carosi (1781) i Ferber (1804), a póŸniej Staszic (1815) i Pusch (1833). Zainteresowania zwi¹zane pocz¹tko-wo z pozyskiwaniem kopalin, od pierwszej po³owy XX w. dotyczy³y te¿ ochrony przyrody nieo¿ywionej. Powsta³y po odzyskaniu przez Polskê niepodleg³oœci Pañstwowy Instytut Geologiczny (PIG) powo³a³ w 1926 r. Komisjê ds. Ochrony Przyrody PIG pod przewodnictwem Stanis³awa Ma³kowskiego, w sk³adzie której znaleŸli siê m.in. Jan Czarnocki i Jan Samsonowicz, badacze Gór Œwiêtokrzy-skich, zas³u¿eni w ochronie ich obiektów geologicznych (ryc. 1 – patrz str. 330). W 1932 r. zosta³ formalnie utwo-rzony pierwszy pomnik przyrody nieo¿ywionej (kambryj-ski Wielki Kamieñ na Klonówce w Paœmie Mas³ow(kambryj-skim), a w 1946 r. z inicjatywy Jana Czarnockiego w kieleckim Instytucie Badañ Regionalnych opracowano projekt ochro-ny wapiennej góry Miedzianki, niestety nie zrealizowaochro-ny2 w zwi¹zku ze wznowieniem w latach 1949–1954 prac górniczych w kopalni miedzi. Czarnocki sugerowa³, by wartoœci geologiczne i krajobrazowe Kielc podlega³y bez-wzglêdnej ochronie, zwracaj¹c uwagê, ¿e Kielce s¹
jedy-nym miastem w Europie, w którego obrêbie wystêpuj¹ wszystkie formacje paleozoiczne – od dolnego kambru
skoñ-czywszy na permie (Czarnocki, 1949). W 1952 r. na
kielec-kiej Œlichowicy (ryc. 2) utworzono pierwszy w Polsce rezerwat przyrody nieo¿ywionej (Rezerwat skalny im.
Jana Czarnockiego).
Postulaty ochrony po³udniowo-zachodniego fragmen-tu œwiêtokrzyskiego górotworu (po³o¿onego pomiêdzy Kielcami, Chêcinami i Ma³ogoszczem), który od lat by³ miejscem terenowych szkoleñ geologicznych studentów polskich uczelni, szczególnie krakowskiej Akademii Gór-niczo-Hutniczej (AGH) i Uniwersytetu Warszawskiego (UW), by³y zg³aszane w latach 70. XX w. (Rubinowski, 1976, 1977; Rubinowski, Wójcik, 1978; Wróblewski, 1979). Niestety utworzony w 1988 r. Zespó³ Parków Krajo-brazowych Gór Œwiêtokrzyskich, chroni¹cy najciekawsze fragmenty œwiêtokrzyskiej przyrody, wœród piêciu parków nie uwzglêdni³ cennego przyrodniczo i krajobrazowo tere-nu, który reprezentuje te¿ wa¿ne wartoœci kulturowe. Obszar ten o bogatej ró¿norodnoœci geologicznej, ujawniaj¹cej siê na stosunkowo niewielkiej przestrzeni, by³ od dawna po-wodem zainteresowañ górniczych, które – zintensyfikowa-ne bez ograniczeñ, gdy utworzono Kielecki Okrêg Eksplo-atacji Surowców Wêglanowych – skutkowa³y zagro¿eniami dla œrodowiska. Ich trwa³ym œladem jest miejscami zdewa-stowany krajobraz i znaczne obni¿enie poziomu wód pod-ziemnych. Rekompensat¹ tego powa¿nego zaniechania sozologicznego sta³a siê propozycja powo³ania parku o z³agodzonym re¿imie ochronnym, w którym g³ównym podmiotem ochrony bêdzie krajobraz, naturalne wychod-nie ska³ i sztuczne ods³oniêcia geologiczne. Cel ten móg³ zostaæ zrealizowany dopiero po uzyskaniu przez Polskê gospodarczej i politycznej suwerennoœci.
DZIEDZICTWO GEOLOGICZNE
1
Emerytowany pracownik Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego, Oddzia³u Œwiê-tokrzyskiego; tymotew@tlen.pl
2
Rezerwat Góra Miedzianka powsta³ w 1958 r. w dramatycznych okolicznoœciach, gdy na ca³ej górze wykonywano 20 wierceñ dokumentuj¹cych z³o¿e wapieni. Zasoby z³o¿a (ponad 25,8 mln t) zosta³y zatwierdzone w 1959 r. jako pozabilansowe.
W Oddziale Œwiêtokrzyskim PIG 12 czerwca 1991 r. odby³o siê posiedzenie naukowe, podczas którego sfor-mu³owano ideê i potrzebê utworzenia w Górach Œwiêto-krzyskich geologicznego parku krajobrazowego (Wró-blewski, 1991). W tym samym czasie (13 czerwca 1991 r.), w po³o¿onym na terenie Alp Górnej Prowansji Digne-les--Bains, odby³o siê pierwsze Miêdzynarodowe Sympozjum Ochrony Dziedzictwa Geologicznego i uchwalono
Deklara-cjê Praw Pamiêci Ziemi. Pod koniec 1991 r. (12 grudnia)
zosta³a opublikowana polska Ustawa z dnia 16 paŸdziernika o ochronie przyrody (Ustawa, 1991), gdzie w art. 2 wysz-czególniono jako zasoby przyrody i jej sk³adniki m.in. przy-rodê nieo¿ywion¹ oraz krajobraz, a wœród celów ochrony wymieniono zachowanie dziedzictwa geologicznego (art. 24), zaœ parki krajobrazowe jako obszary chronione, tworzo-ne maj¹ byæ ze wzglêdu na wartoœci przyrodnicze, histo-ryczne i kulturowe w celu ich zachowania i popularyzacji. W ten sposób œcie¿ka legislacyjna dla geologicznego parku krajobrazowego zosta³a otwarta.
Polskie Towarzystwo Geologiczne w 1992 r. utworzy³o Sekcjê Ochrony Zasobów Przyrody Nieo¿ywionej, która w Kielcach i na górze Miedziance (ryc. 3 – patrz str. 330) odby³a w maju tego roku sw¹ inauguracyjn¹ konferencjê (I Konferencja Sozologiczna PTG). Podczas tego spotka-nia zreferowan¹ przez autora ideê geologicznego parku krajobrazowego i postulat jego utworzenia w tej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich przedstawiciele œrodowisk geologicznych ca³ej Polski zaakceptowali jednomyœlnie. Oddzia³ Œwiêto-krzyski PIG opracowa³ dla Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Kielcach koncepcjê utworzenia nowego parku krajobrazowego (Wróblewski, 1993), któr¹ pozytywnie
zaopiniowa³y samorz¹dy gmin znajduj¹cych siê na jego terenie. Kieleckie Towarzystwo Naukowe zorganizowa³o w latach 1994–1995 interdyscyplinarny 16-osobowy zespó³. Jego cz³onkami by³o oœmiu geologów z Oddzia³u Œwiêto-krzyskiego PIG (Jerzy G¹gol, Gertruda Herman, Zbigniew Kowalczewski, Maria Nowak, Andrzej Romanek, Zbig-niew Rubinowski, Ewa Wróblewska, Tymoteusz Wróble-wski), dwóch botaników z Akademii Œwiêtokrzyskiej (Ed-ward Bró¿, Alojzy Przemyski) oraz przedstawiciele innych nauk. Zespó³ ten przygotowa³ materia³y studialne do utwo-rzenia parku, w tym m.in. 16 map problemowych w du¿ych skalach, które pos³u¿y³y do delimitacji obszaru parku i sporz¹dzenia syntezy dokumentacji projektowej (Wró-blewski, 1997a) oraz mapy Geologicznego Parku
Krajo-brazowego Chêciñsko-Kieleckiego w skali 1:25 000, która
ukaza³a lokalizacjê dziewiêciu istniej¹cych rezerwatów przyrody nieo¿ywionej oraz dziesiêciu proponowanych.
Dokumentacja parku, zaakceptowana przez Komisjê Ochrony Przyrody Nieo¿ywionej Pañstwowej Rady Ochro-ny Przyrody, obraduj¹c¹ 8.11.1995 r. w Warszawie na wspólnym posiedzeniu z Podkomisj¹ Ochrony Jaskiñ i Obszarów Krasowych, zosta³a nastêpnie zaopiniowana przez prof. Zofiê Alexandrowicz z Zak³adu Ochrony Przy-rody i Zasobów Naturalnych PAN w Krakowie. W swej recenzji Z. Alexandrowicz, wskazuj¹c na wyj¹tkowoœæ wio-d¹cych abiotycznych wartoœci parku, podkreœli³a s³uszny
zamiar nadania podwójnego znaczenia parkowi jako kra-jobrazowego i zarazem geologicznego. Uchwa³y o
utworze-niu parku podejmowa³y: Wojewódzka Komisja Ochrony Przyrody w Kielcach, Komisja Zasobów i Ich Ochrony Sejmiku Województwa Kieleckiego oraz ca³y Wojewódzki Sejmik Samorz¹dowy. Park jeszcze przed jego oficjalnym powo³aniem promowano na kilku konferencjach nauko-wych m.in. na VIII Konferencji Sozologicznej Polskiego Towarzystwa Geologicznego pt. Funkcjonowanie
Chêciñ-sko-Kieleckiego Geologicznego Parku Krajobrazowego w systemie obszarów chronionych w Górach Œwiêtokrzy-skich (G¹gol, 1996), na której podkreœlono intencje
zapro-jektowania geoparku, omawiaj¹c jego walory i zagro¿enia (Wróblewski, 1996a) oraz potencja³ edukacyjny i funkcje (Wróblewski, 1996b), a tak¿e na konferencji Agenda 21, gdzie wyeksponowano znaczenie sfery abiotycznej nowego geologicznego parku i rolê Pañstwowego Instytutu Geo-logicznego w edukacji œrodowiskowej (Wróblewski, 1997b). Granice oraz krótki opis parku zaprezentowano na wydanej przez Pañstwowy Instytut Geologiczny, w dwóch edycjach jêzykowych (polskiej i angielskiej), popularnej mapie geo-logiczno-krajoznawczej regionu (Wróblewscy, 1996).
W pierwszym kwartale 1997 r. ukaza³ siê Dziennik Urzê-dowy Województwa Kieleckiego datowany na 12 grudnia 1996 z rozporz¹dzeniem nr 17/96 Wojewody Kieleckiego z dnia 2 grudnia 1996 r. w sprawie utworzenia Chêciñ-sko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego (Rozporz¹dzenie, 1996). W dokumencie tym jednak w nazwie parku nie zna-laz³ siê proponowany termin geologiczny, który wyró¿nia³-by ten park spoœród innych w Polsce i regionie, choæ inten-cj¹ autorów by³o wyeksponowanie nowej jakoœci promu-j¹cej wartoœci przyrody nieo¿ywionej i krajobrazu geolo-gicznego (geopark). Aczkolwiek w tym rozporz¹dzeniu, w za³¹czniku zapisano, ¿e park chroni¹cy przede
wszyst-kim elementy przyrody nieo¿ywionej [...] staje siê pierw-szym geologicznym parkiem krajobrazowym w Polsce, to
jednak pominiêto w nazwie najwa¿niejszy przymiotnik. Mimo tej powa¿nej usterki, mo¿na dziœ jednoznacznie stwierdziæ, ¿e by³a to pierwsza w Europie inicjatywa
Ryc. 2. Warstwy wapieni dewonu w Rezerwacie skalnym im. J. Czarnockiego na Œlichowicy. Fot. T. Wróblewski
Fig. 2. The sequence of Devonian limestones on Œlichowica – Jan Czarnocki Nature Reserve. Photo by T. Wróblewski
ochrony wiêkszej przestrzeni geologicznej o powierzchni 314,7 km2
(204,8 km2
park + 109,9 km2
strefa ochronna). Dlatego na odbywaj¹cych siê w Krakowie w paŸdzierniku 1997 r. warsztatach Œrodkowoeuropejskiej Grupy Robo-czej European Association for the Conservation of the Geological Heritage (Europejska Asocjacja Ochrony Dzie-dzictwa Geologicznego) ProGEO (Warsztaty ProGEO'97), gdzie zaprezentowano najwa¿niejsze geostanowiska sied-miu krajów (Alexandrowicz 1999), wœród obiektów œwiê-tokrzyskich na pierwszej pozycji zg³oszono
Chêciñsko--Kielecki Geologiczny Park Krajobrazowy (Urban,
Wróblewski, 1999). Kolejne gremia tego stowarzyszenia k³ad³y nacisk na rozwój sieci stanowisk geologicznych, wy³oni³a siê te¿ propozycja ustanawiania wiêkszych chro-nionych obszarów geosfery i ich formy miêdzynarodowej jako program UNESCO GEOPARK (Patzak, Eder, 1998). W 1998 r. zosta³ opracowany plan ochrony Chêciñsko--Kieleckiego Parku Krajobrazowego (ChKPK) wykonany przez Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Od-dzia³ w Krakowie. W planie tym, sporz¹dzonym wg dotych-czasowych standardów, problematyka ochrony przyrody nieo¿ywionej zosta³a ujêta zaledwie symbolicznie, bagate-lizuj¹c g³ówn¹ ideê parku – ochronê dziedzictwa geologicz-nego. Niezrozumienie wywo³a³a propozycja zmiany granic ChKPK i jego otuliny, m.in. wyciêcie reprezentatywnego kaledoñskiego obszaru staropaleozoicznego z najbardziej zró¿nicowan¹ morfologi¹. Da³ temu wyraz dyrektor Od-dzia³u Œwiêtokrzyskiego PIG Zbigniew Kowalczewski w piœmie skierowanym do Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Kielcach, podkreœlaj¹c, ¿e propozycja
wy-³¹czenia z Parku najwa¿niejszej czêœci antykliny dymiñ-skiej musi budziæ zdziwienie ka¿dego znaj¹cego teren przy-rodnika, a szczególnie geologa, a tak¿e ubolewanie, ¿e Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Œwiêtokrzyski, w którego opracowaniach Park zosta³ wykreowany, nie znalaz³ siê wœród d³ugiej listy instytucji opiniuj¹cych „Plan ochrony”. W za³¹czonej do tego pisma opinii kierownika
Zak³adu Geologii Z³ó¿ i Ochrony Œrodowiska w Oddziale Œwiêtokrzyskim PIG stwierdzono, ¿e ujêcie w
opracowa-niu problematyki geologicznej jest pobie¿ne i niezadowa-laj¹ce. Uwagi powy¿sze sta³y siê powodem opracowania
drugiej, zmienionej wersji planu, który pozostawi³ ChKPK w zaprojektowanych granicach obejmuj¹cych zarówno pó³-nocn¹ czêœæ paleozoiczn¹, jak i po³udniow¹ – mezozoiczn¹.
Równie¿ w 1998 r. ukoñczono realizowany w PIG temat, finansowany ze œrodków Komitetu Badañ Nauko-wych, dotycz¹cy strategii gospodarowania na obszarze geo-logicznego parku krajobrazowego. W opracowaniu pod-kreœlono, ¿e ChKPK jest obszarem modelowym, na którym mog¹ byæ prowadzone badania w celu wypracowania me-todyki ochrony dziedzictwa przyrodniczego terenów prze-kszta³conych antropogenicznie, jakich przybywa w Polsce i które powszechnie wystêpuj¹ w Europie. Sugerowano te¿ rozbudowê infrastruktury turystycznej i edukacyjnej, a naj-lepszym rozwi¹zaniem tej ostatniej by³oby stworzenie w PIG,
w ramach zadañ s³u¿by geologicznej, warunków dla zorga-nizowania regionalnego centrum geoedukacji
(Wróblews-ki, 1998). Przewodnicz¹cy komisji przyjmuj¹cej opra-cowanie prof. Zbigniew Kotañski okreœli³ je w protokole
jako cenne opracowanie dotycz¹ce pierwszego w Polsce geologicznego parku krajobrazowego, sugeruj¹c, by w tej
sprawie wydaæ materia³y popularnonaukowe. Chêciñsko--Kielecki Park Krajobrazowy, w³¹czony do Zespo³u Œwiê-tokrzyskich i Nadnidziañskich Parków Krajobrazowych, by³ popularyzowany jako jeden z oœmiu obszarów
przyrod-niczych podlegaj¹cych podobnym zasadom ochronnym. W materia³ach publikowanych g³ównie przez Pañstwowy Instytut Geologiczny ChKPK by³ jednak wyraŸnie wyod-rêbniany wœród parków krajobrazowych jako park geolo-giczny (Wróblewski, 2000b, 2003a, b, 2005; a póŸniej m.in. Urban, G¹gol, 2008; Gie³¿ecka-M¹dry i in., 2021).
Gdy zaczê³a powstawaæ europejska sieæ geoparków pod auspicjami UNESCO, w 2003 r. podczas miêdzynaro-dowej konferencji Geological heritage concept,
conserva-tion and protecconserva-tion policy in Central Europe (równie¿
organizowanej przez Grupê Robocz¹ Europy Œrodkowej ProGEO) zosta³a zg³oszona propozycja utworzenia geo-parku Chêciñsko-Kieleckiego (Urban, Wróblewski, 2004) – nadania nowej rangi ChKPK i jednoczeœnie przywróce-nia pierwotnego zamys³u wyeksponowaprzywróce-nia w nim proble-matyki ochrony dziedzictwa geologicznego. Park zosta³ okreœlony w niej jako de facto funkcjonuj¹cy geopark (w momencie powo³ania spe³nia³ kryteria geoparku; a ju¿ wczeœniej zwracano uwagê na jego ponadregionalne zna-czenie – Urban, Wróblewski, 1999), choæ formalnie nie-proklamowany.
Opisuj¹c trudnoœci w sporz¹dzaniu projektów geopar-ków w Polsce, Z. Alexandrowicz stwierdzi³a, ¿e brak jest
lokalnych inicjatyw w podjêciu niezbêdnych starañ w celu organizacji zarz¹du geoparku i opracowania wniosku udo-kumentowanego wed³ug instrukcji UNESCO
(Alexandro-wicz, 2006). W przypadku idei powo³ania Geoparku Chêciñsko-Kieleckiego sytuacja przedstawia³a siê zgo³a odmiennie. Do wype³nienia zadañ geoochrony i edukacji zaproponowano utworzenie w Kielcach centrum geoedu-kacji, a jego koncepcja zosta³a opracowana w Oddziale Œwiêtokrzyskim PIG na podstawie porozumienia ze s³u¿-bami ochrony œrodowiska Urzêdu Miasta (Wróblewski, 2000c). Lokalizacjê geocentrum przewidywano na skraju nowotworzonego rezerwatu geologicznego, którego grani-ce Oddzia³ Œwiêtokrzyski PIG równie¿ negocjowa³ z w³a-dzami miasta (Wróblewski, 1999). Rezerwat Wietrznia im.
Zbigniewa Rubinowskiego powsta³ w obrêbie wyrobisk
nieczynnych kamienio³omów na wzniesieniach Wietrznia i Miêdzygórze, gdzie znajduje siê jedno z najwa¿niejszych ods³oniêæ dewonu w Polsce w œcianach o d³ugoœci 800 m (Wróblewski, 2000a). Koncepcja centrum zak³ada³a stop-niowe jego ³¹czenie z bogat¹ sieci¹ œwiêtokrzyskich geo-stanowisk w terenie, których liczba (tylko jako obiektów chronionych) przekracza 250 (Wróblewski, 2015), jak rów-nie¿ wspomaganie po³o¿onego w pobli¿u Muzeum Geolo-gicznego w Oddziale Œwiêtokrzyskim PIG. G³ównymi za³o¿eniami budowy centrum edukacji geologicznej w Kielcach by³y: praktyczne zabezpieczenie stanowisk geologicznych Kielc i okolic, popularyzacja nauk o Ziemi, edukacja w zakresie ochrony przyrody nieo¿ywionej i roz-wój geoturystyki. Upowszechniano je w mediach, na popu-larnych imprezach edukacyjnych, w publikacjach nauko-wych (Wróblewski, 1999, 2001, 2002), tak¿e bezpoœrednio w krêgach samorz¹dowych. W konsekwencji, w 2003 r. Rada Miasta Kielce uchwa³¹ nr XV/268/2003 powo³a³a w strukturze organizacyjnej Urzêdu Miasta bud¿etow¹ jed-nostkê Centrum Geoedukacji, która wkrótce zmieni³a nazwê na Geopark Kielce i zajê³a siê realizacj¹ zadañ zwi¹zanych z zagospodarowaniem rezerwatów geologicz-nych w mieœcie (G¹gol, 2004), w tym przygotowywaniem obiektu na Wietrzni. W pierwszej kolejnoœci wykonano prace w obrze¿ach rezerwatów na Kadzielni i Œlichowicy, przystosowuj¹c je lepiej dla geoturystyki. Dla Wietrzni, w konkursie rozstrzygniêtym w 2008 r., wybrano projekt
warszawskich architektów, na podstawie którego w latach 2010–2011 powsta³ budynek Centrum Geoedukacji (ryc. 4) z pe³n¹ infrastruktur¹ i nowoczesn¹ ekspozycj¹ tematyczn¹, wkomponowan¹ w krajobraz poeksploatacyjnych wyro-bisk dawnych kamienio³omów (Wróblewski, Wróblewski, 2018). W czêœci rezerwatu urz¹dzono œcie¿kê dydaktyczn¹, a w pomieszczeniach centrum sw¹ siedzibê znalaz³a rów-nie¿ jednostka Urzêdu Miasta – Geopark Kielce oraz Klub Mi³oœników Geologii, zajmuj¹cy siê szeroko pojêt¹ eduka-cj¹ geologiczn¹. Koszty budowy obiektu by³y zwi¹zane z projektem Œwiêtokrzyskiego Szlaku
Archeologiczno-Geo-logicznego finansowanym z funduszy Unii Europejskiej.
Ten œwiêtokrzyski szlak, okreœlany jako szlak
samochodo-wo-pieszy, uruchomiony w sierpniu 2011 r., obejmuje 27
obiektów, g³ównie geologicznych. Uroczyste otwarcie i inauguracja Centrum Geoedukacji w Kielcach odby³o siê 24 maja 2012 r. Zarówno centrum, jak i powsta³y w 2003 r. w Kielcach miejski geopark to pierwsze tego typu pla-cówki w Europie, gdzie wkrótce rozpoczêto organizowa-nie sieci geoparków.
Jednym z kluczowych zadañ stoj¹cych przed Geopar-kiem Kielce by³o przygotowanie w póŸniejszych latach wniosku o nominowanie parku ChKPK do rangi Geoparku UNESCO. Jednoczeœnie koncepcja Geoparku Chêciñsko--Kieleckiego ewoluowa³a, np. proponowano rozszerzenie chronionej przestrzeni ChKPK jako Geopark Kielce Plus przez porozumienie 10 gmin (Czajkowska i in., 2007) lub do³¹czenie terenów po³o¿onych na pó³noc oraz wschód od Kielc (Urban, Gagol, 2008).
Tymczasem na obszarze ChKPK prowadzono dalsze dzia³ania konserwatorskie i popularyzatorskie. W zachod-niej czêœci Kielc na terenie parku, w wyniku projektu zre-alizowanego w latach 2010–2012 r., otwarto edukacyjn¹ œcie¿kê geologiczn¹. Projekt by³ merytorycznie powi¹zany z zamiarem ustanowienia pi¹tego kieleckiego rezerwatu przyrody nieo¿ywionej, obejmuj¹cego wapienne wzniesie-nia Grabiny (308 m n.p.m.) i Dalni (319 m n.p.m.), arty-ku³owanym jeszcze w za³o¿eniach parku geologiczno-kra-jobrazowego. Postulowany rezerwat mia³ na celu równie¿ ochronê powierzchni najdalej wysuniêtego ku pó³nocy fragmentu obszaru zasilania zbiornika wód podziemnych (GZWP 417 Kielce). Ten szczelinowo-krasowy zbiornik,
z którego czerpi¹ ujêcia komunalne Kielc, charakteryzuje s³aba izolacja przed przenikaniem zanieczyszczeñ z po-wierzchni terenu. W zwi¹zku z niemo¿noœci¹ utworzenia rezerwatu (problemy w³asnoœci terenu) powsta³ Zespó³
przyrodniczo-krajobrazowy Grabina-Dalnia o
powierzch-ni 32,6 ha. Obok wa¿nych stanowisk geologicznych zna-laz³y siê tam pozosta³oœci nadszybia najg³êbszej œwiêtok-rzyskiej kopalni rud o³owiu i srebra pochodz¹cej z pierw-szych dekad XX w. Zespó³ krajobrazowy zosta³ po³¹czony z krajobrazowym rezerwatem Karczówka specjalnie ozna-kowan¹ œcie¿k¹ geologiczno-kruszcowo-górnicz¹ z 9 sta-nowiskami edukacyjnymi, zlokalizowanymi na Karczówce, Dalni i Grabinie (Wróblewski, 2014). Wszystkie stanowi-ska, niektóre udostêpniane z u¿yciem specjalnych, rêcznie wykonywanych prac ziemnych, objaœniono szczegó³owy-mi tablicaszczegó³owy-mi informacyjnyszczegó³owy-mi, których uzupe³nieniem by³ wydany przewodnik po œcie¿ce (Wróblewski, 2012). W po-³owie szlaku wybudowano obelisk, Kapliczkê Gwarków, z odtworzonymi inskrypcjami zwi¹zanymi z wa¿nym od-kryciem z³o¿owym w po³owie XVII w. i oraz sporz¹dze-niem z wydobytego kruszcu (galeny) unikatowych rzeŸb sakralnych.
Od czasu otwarcia dla turystów jaskini Raj, która ze wzglêdu na ochronê œrodowiska jaskiniowego (mikrokli-matu) nie mo¿e pomieœciæ wszystkich chêtnych do jej odwiedzenia, istnia³a propozycja podobnego udostêpnie-nia jednej lub kilku z licznych (25) jaskiñ Kadzielni (ryc. 5 – patrz ok³adka g³ówna). Idea ta mog³a zostaæ zrealizowana dopiero po 30 latach, gdy w Kielcach powsta³a instytucja zajmuj¹ca siê zagospodarowaniem obiektów geologicz-nych. Geopark Kielce w 2004 r. zainicjowa³ prace badaj¹ce mo¿liwoœci po³¹czenia jaskiñ we wschodniej œcianie daw-nego kamienio³omu. W latach 2006–2011 wykonano robo-ty, które mia³y na celu udostêpnienie i zabezpieczenie podziemnego ci¹gu, a od 2013 r. na Kadzielni jest czynna, zwiedzana z przewodnikiem, podziemna trasa turystyczna ³¹cz¹ca trzy jaskinie: Prochowniê, Jaskiniê Odkrywców i Szczelinê na Kadzielni (Urban i in., 2011, 2013; P³onka, 2015).
W dwa lata po uruchomieniu Centrum Geoedukacji na kieleckiej Wietrzni rozpoczêto budowê kolejnego centrum, zwi¹zanego przestrzennie z rezerwatem przyrody
nieo¿y-Ryc. 4. Centrum Geoedukacji na skraju Rezerwatu Wietrznia im. Z. Rubinowskiego na tle góry Telegraf (406 m n.p.m.) – najwy¿szego wzniesienia w Kielcach i w Geoparku Œwiêtokrzyskim. Fot. T. Wróblewski
Fig. 4. The Centre of Geological Education the edge of Zbigniew Rubinowski Nature Reserve. The Telegraf Hill (the highest hill in the Holy Corss Mts. Geopark – 406 m a.s.l.) in the background. Photo by T. Wróblewski
wionej (Góra Rzepka), równie¿ wykorzystuj¹c pogórnicze wnêtrze krajobrazowe (Wróblewski, Wróblewski, 2018). Uniwersytet Warszawski wraz z miastem Chêciny wybu-dowa³ w nieczynnym kamienio³omie stokowym wciêtym w po³udniowe zbocze, po³o¿onej w Paœmie Chêciñskim, Rzepki-Beyliny (357 m n.p.m.), nowoczesny obiekt o cha-rakterze terenowej placówki dydaktycznej nazwany Euro-pejskim Centrum Edukacji Geologicznej (ECEG). Obiekt finansowany ze œrodków europejskich to piêæ budynków o oryginalnej architekturze, mieszcz¹cych oœrodek nauko-wo-badawczy oraz centrum konferencyjne z zespo³em laboratoriów, salami audytoryjnymi i miejscami pobyto-wymi. Od otwarcia ECEG w dniu 16 paŸdziernika 2015 r. obiekt jest wykorzystywany g³ównie na potrzeby studentów Wydzia³u Geologii UW. Odbywaj¹ siê tu równie¿ spotka-nia i konferencje naukowe organizowane przez Uniwersy-tet Warszawski, a tak¿e przez Miasto i Gminê Chêciny. Przyk³adem tych ostatnich by³a konferencja naukowa w grudniu 2016 r. pt. 20-lecie utworzenia
Chêciñsko-Kielec-kiego Parku Krajobrazowego, podczas której m.in. mia³a
miejsce prezentacja Æwieræwiecze idei geoparku i 20 lat
projektu zintegrowanej edukacji geologicznej w regionie œwiêtokrzyskim (park + centrum). W ECEG w 2016 r.
odby³o siê te¿, zorganizowane przez Sekcjê Speleolo-giczn¹ Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Koper-nika przy wspó³udziale Geoparku Kielce, czterodniowe 50. Sympozjum Speleologiczne. zainaugurowane uroczyst¹ sesj¹ jubileuszow¹ w kieleckim Centrum Geoedukacji (Wróblewski, 2019).
W ramach Miêdzynarodowego programu nauk o Ziemi
i geoparków w 2015 r. opracowano wytyczne UNESCO,
które okreœli³y niezbêdne warunki do stworzenia i funkcjo-nowania Geoparku Globalnego (Poros, 2015).
Równoczeœ-nie w regioRównoczeœ-nie œwiêtokrzyskim zawi¹zano, pod patronatem Centrum Geoedukacji i Geoparku Kielce, stowarzyszenie obejmuj¹ce teren miasta oraz gmin po³o¿onych na po³ud-nie i zachód od Kielc (Chêciny, Morawica, Nowiny, Piek-oszów), wraz z obszarem wygenerowanego przed æwieræ-wieczem geologicznego parku krajobrazowego (ryc. 6). Stowarzyszenie przyjê³o nazwê Geoland Œwiêtokrzyski (ryc. 7) i zajê³o siê przygotowaniem materia³ów wymaga-nych do przyjêcia na cz³onka Globalnej Sieci Geoparków UNESCO, które z³o¿ono w listopadzie 2017 r. Propozycja obejmuj¹ca 5 jednostek administracyjnych o ³¹cznej po-wierzchni 526 km2, sygnowana przez Geoland of the Holy
Cross Mts Association, poddana zosta³a procedurom
wery-fikacyjnym. W czerwcu 2018 r. w ECEG w Chêcinach odby³o siê IX Miêdzynarodowe Sympozjum European
Association for the Conservation of the Geological Herita-ge ProGEO, zorganizowane (w 25-lecie za³o¿enia tej
orga-nizacji) po raz pierwszy w Polsce. Przedstawiciele uczestni-cz¹cych w nim podmiotów (ProGEO, Polski Komitet UNESCO, inne instytucje krajowe) poparli inicjatywê stwo-rzenia w Górach Œwiêtokrzyskich geoparku wchodz¹cego w sk³ad Globalnej Sieci Geoparków UNESCO (G³owniak, 2019). W grudniu 2020 r. Rada Geoparków UNESCO zaakceptowa³a w³¹czenie tego obszaru, okreœlonego jako Geopark Œwiêtokrzyski, do Œwiatowej Sieci Geoparków. 21 kwietnia 2021 decyzja zosta³a zatwierdzona przez Radê Wykonawcz¹ UNESCO, Geopark Œwiêtokrzyski sta³ siê czêœci¹ sieci globalnej jako pierwszy le¿¹cy w ca³oœci na terytorium Polski geopark3.
Certyfikat UNESCO jest odnawiany co 4 lata, co stwa-rza nadziejê, ¿e cykliczna ewaluacja bêdzie bodŸcem do podjêcia nowych inicjatyw konserwatorskich i popularyza-torskich, a jednoczeœnie stanie siê asumptem do
rewalory-Ryc. 6. Zarys granic geoparku z lokalizacj¹ ChKPK oraz opisywanych obiektów (wg P. Wróblewskiego)
Fig. 6. Sketch of the Holly Cross Geopark with location of the Chêciny-Kielce Landscape Park and objects described herein (acc. to P. Wróblewski)
3
Powo³any w 2011 r. Geopark £uk Mu¿akowa (od 2009 r. maj¹cy status geoparku krajowego – KoŸma, 2011) jest trans-granicznym obszarem polsko-niemieckim.
zacji wczeœniejszych projektów, np. odnowienia przebiegu i oznakowania œcie¿ek edukacyjnych, których czytelnoœæ w terenie zanika z biegiem lat – na Miedziance, Zelejowej
(ryc. 8) Karczówce i Grabinie – oraz uczytelnienia i konser-wacji ods³oniêæ. W tym kontekœcie chyba warto powróciæ te¿ do niezrealizowanych koncepcji holistycznego zarz¹-dzania dziedzictwem przyrodniczym i kulturowym np. udostêpnienia sztolni na Miedziance (Wróblewski, 1979, 2018), zagospodarowania i wyeksponowania reliktów architektury poprzemys³owej w Jaworzni (Wróblewski, Wróblewski, 2018), idei bêd¹cej reminiscencj¹ zarzucone-go projektu muzeum poœwiêconezarzucone-go historii kultury
mate-rialnej zwi¹zanej z przemys³em materia³ów budowlanych
(Koz³owski, Rubinowski, 1973).
Zrodzona w Pañstwowym Instytucie Geologicznym koncepcja, która, pocz¹tkowo z du¿ym trudem, przebija³a siê w regionie œwiêtokrzyskim, gdzie w zmaganiach pow-stawa³ pierwszy polski park geologiczno-krajobrazowy, ewoluuj¹c globalnie wróci³a do Ÿród³a w postaci Œwiêto-krzyskiego Geoparku, pierwszego w ca³oœci polskiego w³¹czonego do œwiatowej sieci. Certyfikat UNESCO jest jednak tylko zwieñczeniem pewnego etapu w historii zarz¹dzania œwiêtokrzyskim dziedzictwem geologicznym, a jednoczeœnie otwarciem nastêpnego, w którym region wci¹¿ mo¿e odgrywaæ rolê promotora dzia³añ z zakresu ochrony i popularyzacji georó¿norodnoœci.
Autor sk³ada serdeczne podziêkowanie dr. hab. in¿. Janowi Urbanowi za wnikliw¹ recenzjê i istotne uzupe³nienia.
Ryc. 7. Przes³anki do utworzenia Geoparku Œwiêtokrzyskiego (wg Porosa w 2018 r.; mapka ChKPK w lewej dolnej czêœci wg Urbana, Wróblewskiego, 2004)
Fig. 7. Grounds for establishing the Holy Cross Mountains Geopark (acc. to Poros 2018; in the bottom left corner is a map of ChKLP acc. to Urban, Wróblewski 2004)
Ryc. 8. Skrasowia³a wapienna grañ góry Zelejowej (372 m n.p.m.) ok. 1970 r. (przed inwazj¹ roœlinnoœci, która dziœ pokrywa po-wierzchniê ska³). Fot. T. Wróblewski
Fig. 8. Limestone ridge with karst karren on the Zelejowa Hill (372 m a.s.l.), before plant succession – around 1970, currently illegible. Photo by T. Wróblewski
LITERATURA
ALEXANDROWICZ Z. (red.) 1999 – Representative Geosites of Cen-tral Europe, Proceedings of the CenCen-tral Europe Working Group, Works-hop ProGEO’97. Pol. Geol. Inst. Spec. Pap., 2: 1–102.
ALEXANDROWICZ Z. 2006 – Geoparki – nowe wyzwanie dla ochrony dziedzictwa geologicznego. Prz. Geol., 54 (1): 36–41.
CAROSI J.F. 1781 – Reisen durch verschidene polnische Provinzen, mineralischen und andern Inhalts, Erster Teil. Leipzig.
CZAJKOWSKA E., URBAN J., WRÓBLEWSKI T. 2007 – GEOPARK KIELCE – potencja³ geoturystyczny i praktyczne mo¿liwoœci jego wyko-rzystania. Sympozja i Konferencje 2005–2007, Zesp. Park. Krajobr. Woj. Œl¹skiego, Bêdzin: 31–38.
CZARNOCKI J. 1949 – W sprawie ochrony krajobrazu i obiektów naukowych w granicach miasta Kielc. Wiad. Muz. Ziemi, 1948 (4): 313–320.
FERBER J.J. 1804 – Relation von der ihm aufgetragenen mineralo-gischen, bergund hüttenmännischen Reise durch einige polnische Provinzen. Arnstadt und Rudolfstadt.
G¥GOL J. 1996 – VIII Konferencja sozologiczna Polskiego Towarzy-stwa Geologicznego, Kielce 15–16.06.1996. Prz. Geol., 44 (9): 865–867. G¥GOL J. 2004 – Geologia na V Kieleckim Festiwalu Nauki, Kielce, 16–26.09.2004. Prz. Geol., 52 (12): 1117–1118.
GIE£¯ECKA-M¥DRY D., FIJAKOWSKA-MADER A., SZCZEPA-NIK Z. 2021 – Dzia³alnoœæ Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego PIG-PIB w zakresie geologii œrodowiskowej, ochrony przyrody nieo¿ywionej i edu-kacji geologicznej. Prz. Geol., 69 (4): 250–258.
G£OWNIAK E. 2019 – The 9th
ProGEO Symposium, Chêciny, Poland – an overwiev. Geoheritage, 11: 1221–1225.
KOMA J. 2011 – Transgraniczny Geopark £uk Mu¿akowa. Prz. Geol., 59 (4): 276–290.
KOZ£OWSKI S., RUBINOWSKI Z. 1973 – Za³o¿enia do projektu muzeum na Kadzielni w Kielcach. Zesz. Przyrod. Muz. Œwiêtokrzyskie-go, 1: 1–66.
PATZAK M., EDER W. 1998 – „UNESCO GEOPARK” a new Program-me – a new UNESCO label. Geol. Balcan., 28 (3–4): 33–35.
P£ONKA A. 2015 – Podziemna trasa turystyczna na Kadzielni. Ogólna i regionalna ochrona przyrody, 36–37: 99–103.
POROS M. 2015 – Geopark Chêciñsko-Kielecki w drodze do Europej-skiej Sieci Geoparków. Ogólna i regionalna ochrona przyrody, 36–37: 139–146.
PUSCH G.G. 1833 – Geognostische Beschreibung von Polen. Stuttgart und Tübbingen.
ROZPORZ¥DZENIE Nr 17/96 Wojewody Kieleckiego z dnia 2 grudnia 1996 r. w sprawie utworzenia Chêciñsko-Kieleckiego Parku Krajobra-zowego. Dz. Urz. Woj. Kieleckiego z 1996 r. nr 52 poz. 202.
RUBINOWSKI Z. 1976 – O ochronê œrodowiska przyrodniczego obsza-ru chêciñsko-ma³ogoskiego w Górach Œwiêtokrzyskich. Pr. Muz. Ziemi, 25: 119–131.
RUBINOWSKI Z. 1977 – Ochrona i racjonalne wykorzystanie cennych pod wzglêdem naukowo-dydaktycznym profilów geologicznych na ob-szarze miejskim Kielc. Stud. Kiel., 1 (77): 61–75.
RUBINOWSKI Z., WÓJCIK Z. 1978 – Ods³oniêcia geologiczne Kielc i okolic oraz problemy ich ochrony i zagospodarowania. Pr. Muz. Ziemi, 29: 95–121.
STASZIC S. 1815 – O ziemiorodztwie Karpatow i innych gor i rownin Polski. Warszawa.
URBAN J., G¥GOL J. 2008 – Geological heritage of the Œwiêtokrzyskie (Holy Cross) Mountains (Central Poland). Prz. Geol. 56, (8/1): 618–628. URBAN J., KASZA A., OCHMAN K., MALEC J. 2011 – Jaskinie Kadzielni. Urz¹d Miasta Kielce – Geopark Kielce., Kielce.
URBAN J., KASZA A., OCHMAN K., MALEC J. WO£OSZYÑSKI M. 2013 – Kadzielnia i jej jaskinie. Przewodnik geoturystyczny. Manufaktu-ra Geoturystyczna, Warszawa.
URBAN J., WRÓBLEWSKI T. 1999 – Representative geosites of the Góry Œwiêtokrzyskie (Holy Cross Mts.) and the Nida Basin, Central Poland. [W]: Alexandrowicz Z. (Red.), Representative geosites of Cen-tral Europe, Workshop ProGEO'97. Pol. Geol. Inst. Spec. Pap., 2: 61–70. URBAN J., WRÓBLEWSKI T. 2004 – Chêciny-Kielce Landscape Park – an example of officially not proclaimed geopark. Pol. Geol. Inst. Spec. Pap., 13: 131–136.
USTAWA z dnia 16 paŸdziernika 1991 r. o ochronie przyrody. Dz.U. z 1991 nr. r 114 poz. 492
WRÓBLEWSCY T. i E. 1996 – Góry Œwiêtokrzyskie. Mapa geologicz-no-krajoznawcza 1 : 200 000. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
WRÓBLEWSKI P. 2018 – Podziemna architektura pogórnicza w rejonie Chêcin – problemy zagospodarowania i udostêpnienia na przyk³adzie sztolni „Antoni” na Miedziance. [W:] Zdeb K., Rabiega K. (red.), Kon-serwacja zapobiegawcza œrodowiska 7: Dziedzictwo techniki. Inst. Arch. UKSW, Warszawa: 89–102.
WRÓBLEWSKI P., WRÓBLEWSKI S., 2018 – Rola architektury w re-waloryzacji krajobrazów pogórniczych w regionie œwiêtokrzyskim. [W:] Kobyliñska-Bunsch W. (red.), Architektura w krajobrazie. Harmonia – kompromis – konflikt. Inst. Hist. Szt. UW, Warszawa: 317–338. WRÓBLEWSKI T. 1979 – Problematyka pozosta³oœci chêciñskiego gór-nictwa kruszcowego w œwietle konserwatorskiej ochrony przyrody i turystycznego zagospodarowania. Stud. Kiel., 1 (21): 67–79. WRÓBLEWSKI T. 1991 – Potrzeba powo³ania geologicznego parku kra-jobrazowego w po³udniowo-zachodniej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich. Kwart. Geol., 35 (4): 527–529.
WRÓBLEWSKI T. 1993 – Chêciñsko-Kielecki Park Krajobrazowy w Górach Œwiêtokrzyskich (koncepcja). Arch. Wojew. Konserw. Przyro-dy w Kielcach.
WRÓBLEWSKI T. 1996a – Walory, delimitacja i zagro¿enia Chêciñ-sko-Kieleckiego Geologicznego Parku Krajobrazowego w Górach Œwiê-tokrzyskich. [W:] Rubinowski Z., Wróblewski T., Nowak M., G¹gol J. (red.), VIII Konferencja Sozologiczna, Funkcjonowanie Chêciñsko-Kie-leckiego Geologicznego Parku Krajobrazowego w systemie obszarów chronionych w Górach Œwiêtokrzyskich, Kielce, 16–17 maja 1996. Pañstw. Inst. Geol. Oddz. Œwiêtokrzyski, Kielce: 11–15.
WRÓBLEWSKI T. 1996b – Intencje powo³ania Chêciñsko-Kieleckiego Geologicznego Parku Krajobrazowego – jego potencja³ edukacyjny i funkcje. [W:] Rubinowski Z., Wróblewski T., Nowak M., G¹gol J. (red.), VIII Konferencja Sozologiczna, Funkcjonowanie Chêciñsko-Kie-leckiego Geologicznego Parku Krajobrazowego w systemie obszarów chronionych w Górach Œwiêtokrzyskich, Kielce, 16–17 maja 1996. Pañstw. Inst. Geol. Oddz. Œwiêtokrzyski, Kielce: 18–21.
WRÓBLEWSKI T. 1997a – Dokumentacja projektowa geologicznego parku krajobrazowego w Górach Œwiêtokrzyskich, Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 53: 129–131.
WRÓBLEWSKI T. 1997b – Œwiêtokrzyski program edukacji ekologicznej w sferze dzia³añ Pañstwowego Instytutu Geologicznego. [W]: Cichy D. (red.), Edukacja œrodowiskowa, Agenda 21 – realizacja zadañ edukacyj-nych, mat. konf. 5–6 maja 1997, Jedlnia-Letnisko. Inst. Badañ Edukacyj-nych, Warszawa: 219–225.
WRÓBLEWSKI T. 1998 – Strategia gospodarowania zasobami przyro-dy na obszarze geologicznego parku krajobrazowego w Górach Œwiêto-krzyskich. Narodowe Arch. Geolog., 1–34 + 10 za³.+ 102 fot.
WRÓBLEWSKI T. 1999 – Starania o ochronê Wietrzni w Kielcach: pro-jektowany rezerwat przyrody nieo¿ywionej im. Zbigniewa Rubinow-skiego. [W:] Geologia i sozologia w regionie œwiêtokrzyskim u schy³ku XX wieku, X Konferencja Sozologiczna PTG, Pañstw. Inst. Geol., Kiel-ce: 127–131.
WRÓBLEWSKI T. 2000a – Pamiêci œwiêtokrzyskiego geologa. Prz. Geol., 48 (2): 94 i 108.
WRÓBLEWSKI T. 2000b – Ochrona georó¿norodnoœci w regionie œwiê-tokrzyskim z Map¹ chronionych obszarów i obiektów przyrody nieo¿y-wionej 1:200 000. Pañstw. Inst. Geol., 1–86 + mapa.
WRÓBLEWSKI T. 2000c – Ogólna koncepcja organizacji i programu funkcjonowania centrum geoedukacji w Kielcach. Arch. Urz. Miasta Kielce.
WRÓBLEWSKI T. 2001 – Zapis trzystu milionów lat dziejów Ziemi w kieleckich ska³ach – walorem i szans¹ turystyczn¹ miasta (Plenerowa prezentacja koncepcji centrum geoedukacji i rezerwatu na Wietrzni). [W]: Darewicz-Uberman O. i Grysa K. (Red.), II Kielecki festiwal Nauki, 7–16 wrzeœnia 2001, prezentacje festiwalowe, Kielce: 103–106 i IV. WRÓBLEWSKI T. 2002 – Koncepcja organizacji w Kielcach centrum edukacji geologicznej. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 58: 126–129. WRÓBLEWSKI T. 2003a – Ochrona dziedzictwa geologicznego – dzieje, perspektywy, rola regionu œwiêtokrzyskiego. [W:] Wróblewski T. (red.), Ochrona przyrody nieo¿ywionej w Górach Œwiêtokrzyskich, Kielce 12.12.2002. Mat. konf., Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 5–11.
WRÓBLEWSKI T. 2003b – Geologiczny park krajobrazowy w Górach Œwiêtokrzyskich. Biul. Informacyjny Œwiêtokrzyskiego Towarzystwa Przyjació³ Nauk Geologicznych w Kielcach 1(1), Kielce: 8–20. WRÓBLEWSKI T. 2005 – Ochrona œrodowiska abiotycznego wiod¹cym motywem funkcjonowania Chêciñsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowe-go – pierwszeKrajobrazowe-go w Europie parku geologiczneKrajobrazowe-go (geoparku). Konferencja ekologiczna „Ochrona wód podziemnych GZWP i wód powierzchniowych w obrêbie Chêciñsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego”, 21 XI 2005 r. Chêciny: 1–11.
WRÓBLEWSKI T. 2012 – Œladami dewoñskiego morza i kieleckich gwarków ...z Karczówki na Grabinê. Kielce: 1–54.
WRÓBLEWSKI T. 2014 – Kruszce Karczówki i ich kopalnie. Kieleckie studia muzealno-historyczne, 6: 11–28.
WRÓBLEWSKI T. 2015 – Koncepcja utworzenia Centrum Geoedukacji w Kielcach. Ogólna i regionalna ochrona przyrody, 36–37: 11–24. WRÓBLEWSKI T. 2019 – Jubileuszowe 50. Sympozjum Speleologicz-ne. Wierchy, 82: 167–171.
Praca wp³ynê³a do redakcji 11.05.2021 r. Akceptowano do druku 17.05.2021 r.
330
do geoparku globalnego (1991–2021) – patrz str. 287
From geological a landscape park to a global geopark (1991–2021) – see pp. 287
Ryc. 1. Geolodzy na górze Zelejowej (372 m n.p.m.) w 1928 r., od prawej: J. Czarnocki, J. Samsonowicz, G.T. Troedsson, R. Kozłowski oraz
syn J. Czarnockiego. Fot. ze zbiorów autora
Fig. 1. Geologists on the Zelejowa Hill (372 m a.s.l.) in 1928. From the right side: J. Czarnocki, J. Samsonowicz, G.T. Troedsson, R. Kozłowski
and Czarnocki’s son. Photo from T. Wróblewski collection
Ryc. 3. Krajobraz antykliny chęcińskiej oglądany z góry Miedzianki (356 m n.p.m.) przed półwieczem (przed sukcesją szaty roślinnej).
Fot. T. Wróblewski
Fig. 3. Landscape of the Chęciny Anticline as seen from the Miedzianka Hill (356 m a.s.l.) before plant secondary succession – half a
cen-tury ago. Photo by T. Wróblewski
Złoża kopalin w europejskich
systemach planowania przestrzennego
Zagrożenia geologiczne w Polsce w 2020 roku
Od geologicznego parku krajobrazowego
do geoparku globalnego (1991–2021)
330
do geoparku globalnego (1991–2021) – patrz str. 287
From geological a landscape park to a global geopark (1991–2021) – see pp. 287
Ryc. 1. Geolodzy na górze Zelejowej (372 m n.p.m.) w 1928 r., od prawej: J. Czarnocki, J. Samsonowicz, G.T. Troedsson, R. Kozłowski oraz
syn J. Czarnockiego. Fot. ze zbiorów autora
Fig. 1. Geologists on the Zelejowa Hill (372 m a.s.l.) in 1928. From the right side: J. Czarnocki, J. Samsonowicz, G.T. Troedsson, R. Kozłowski
and Czarnocki’s son. Photo from T. Wróblewski collection
Ryc. 3. Krajobraz antykliny chęcińskiej oglądany z góry Miedzianki (356 m n.p.m.) przed półwieczem (przed sukcesją szaty roślinnej).
Fot. T. Wróblewski
Fig. 3. Landscape of the Chęciny Anticline as seen from the Miedzianka Hill (356 m a.s.l.) before plant secondary succession – half a
cen-tury ago. Photo by T. Wróblewski
Złoża kopalin w europejskich
systemach planowania przestrzennego
Zagrożenia geologiczne w Polsce w 2020 roku
Od geologicznego parku krajobrazowego
do geoparku globalnego (1991–2021)
przyrody nieo¿ywionej. Otoczony jest dawnym wyrobiskiem górniczym, które ujawni³o wiele jaskiñ. Po³o¿ona najwy¿ej Diabla Dziura (Jaskinia na Kadzielni Górna) otwiera widok na Pasmo Dymiñskie. Fot. T. Wróblewski
Cover photo: The anthropogenic monadnock of Kadzielnia Hill (295 m a.s.l.), called the Geologists’ Rock, is protected as a nature reserve. It is surrounded by the reclaimed quarry that exposes numerous caves. The Dyminy Range is visible from the Diabla Dziura Cave (Upper Cave on the Kadzielnia Hill) located in the upper part of the Geologists’ Rock. Photo by T. Wróblewski
