View of School Trips Middle School Students in Galicia in the Years 1890-1914

DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rped.2017.9.1-3

EWA BARNAS´-BARAN

WYCIECZKI SZKOLNE

UCZNIÓW GIMNAZJÓW GALICYJSKICH

W LATACH 1890-1914

Ludwik Jaxa Bykowski w krótkim rysie historycznym wycieczek szkolnych poda, ze w dziejach szkolnictwa zarówno wyjazdy, jak i podróze zagraniczne miay swoj a tradycje. Byy one m.in. zwyczajem osób studiuj acych b adz´ udaj acych sie na dwory zagraniczne1. Zaznaczy, ze na potrzebe poznania wasnego kraju zwracali uwage oredownicy wychowania narodowego: Stani-saw Staszic, Hugo Ko ataj, Tadeusz Czacki, a do upowszechnienia wycie-czek przyczyniy sie hasa osiemnastowiecznego naturalizmu, podnosz acego znaczenie natury, przyrody w zyciu czowieka. Komisja Edukacji Narodowej, udzielaj ac wskazówek dotycz acych wychowania fizycznego, ukierunkowaa aktywnos´c´ szkó na organizowanie wycieczek, maj acych zarówno wartos´c´ naukow a, jak i wychowawcz a. Wskazywaa ponadto na ich znaczenie w nau-czaniu przedmiotów.

W 2. poowie XIX w. w Galicji Rada Szkolna Krajowa (dalej: RSK), po-woana przez Sejm i zatwierdzona 25 VI 1867 r.2, podjea dziaania zmierza-j ace do odchodzenia od autorytaryzmu edukacyjnego, zatrzymania procesu wynaradawiana i zblizenia sie do upowszechniaj acego sie nowatorskiego nurtu „Nowego Wychowania”. Na zgromadzeniu oddziau lwowskiego Towarzystwa Pedagogicznego 1 XI 1869 r. przemowe pos´wiecon a majówkom i wycieczkom szkolnym wygosi aktywny dziaacz tego Towarzystwa  Stanisaw Sobieski

Dr EWA BARNAS´-BARAN  adiunkt Katedry Historii i Teorii Wychowania Wydziau Pedagogicznego Uniwersytetu Rzeszowskiego; adres do korespondencji: ul. ks. J. Jaowego 24, 35-010 Rzeszów; e-mail: ewa.bb@ur.edu.pl

1_{L. J}

AXABYKOWSKI, Wycieczki szkolne, Lwów: Pan´stwowe Wyd. Ksi azek Szkolnych we Lwowie 19392_{, s. 191.}

2_{M. B}

OBRZYN´ SKI, Statut Rady Szkolnej Krajowej Galicyjskiej. Studium prawno-polityczne, Kraków: W Drukarni Uniwersytetu Jagiellon´skiego 1907, s. 4.

(1827-1884)3. Peni on w latach 1867-1872 stanowisko zastepcy dyrektora w III Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie, w latach 1871-1873 by redaktorem naczelnym czasopisma „Szkoa” oraz inspektorem okregowym lwowskich szkó ludowych. W 1873 r. przeniesiono go do Rzeszowa na sta-nowisko dyrektora rzeszowskiego gimnazjum, funkcje te peni do 1878 r.4 Majówk a nazywa uroczystos´c´ szkoln a, która odbywaa sie raz w roku, na wiosne. Uczestniczyy w niej razem wszystkie klasy, a trwaa ona cay dzien´. Przez wycieczke rozumia „przechadzki uczniów, lecz nie wszystkich klas wspólnie, nie na cay dzien´, lecz jak to bywa po poudniu”5. Dziaania zmie-rzaj ace do upowszechnienia wycieczek jako formy aktywnos´ci fizycznej i naukowej uczniów podjea RSK. W latach 1875-1883 istotnym zadaniem, jakie miay realizowac´ szkoy s´rednie w Galicji, bya troska o prawidowy rozwój fizyczny i umysowy uczniów6. Podjeto dyskusje na temat pracy dy-daktycznej i wychowawczej szkoy, której jednym ze staych elementów byy urz adzane przez nauczycieli majówki.

Przejawem troski o wychowanie fizyczne, zdrowotne i estetyczne byo organizowanie wycieczek i oddziaywanie wychowawcze na modziez poza szko a. W zwi azku z tym pod koniec XIX i na pocz atku XX w. mozna mó-wic´ o rozwoju ruchu wycieczkowego w gimnazjach galicyjskich. Przyczynio sie do niego wydane w 1890 r. przez RSK rozporz adzenia zobowi azuj acego dyrekcje szkó s´rednich w Galicji do pracy ukierunkowanej na rozwijanie aktywnos´ci fizycznej uczniów7. Wyrazac´ sie ona miaa w upowszechnianiu zajec´ z gimnastyki, wprowadzeniu zabaw i zajec´ ruchowych podczas przerw oraz po lekcjach, jak równiez organizacji majówek, a zwaszcza blizszych i dalszych wycieczek.

3_{S. SOBIESKI, O majówkach i wycieczkach modziezy szkolnej, „Szkoa”. Dodatek}

mie-sieczny pos´wiecony sprawom szkó s´rednich 1869, nr 12, s. 273; W. SZULAKIEWICZ, Stanisaw Sobieski  zycie i pogl ady na wychowanie narodowe, w: Galicja i jej dziedzictwo, t. IX, Bio-grafie pedagogiczne. Szkice d portretu galicyjskiej pedagogii, red. Cz. Majorek, J. Potoczny, Rzeszów: Wyd. Wyzszej Szkoy Pedagogicznej 1997, s. 58, 63.

4_{Tamze, s. 60.}

5_{XIII Sprawozdanie Zakadu Naukowo-Wychowawczego w OO Jezuitów w B akowicach pod}

Chyrowem za rok szkolny 1906, Przemys´l: Z Drukarni Józefa Stryfiego 1906, s. 74. 30 V 1906 r. uczniowie uczestniczyli w majówce. Bya to wycieczka do lasów Sochynieckich, a podczas wyprawy graa kapela zakadowa.

6_{Sprawozdanie Rady Szkolnej Krajowej o stanie szkó s´rednich galicyjskich w latach}

szkolnych 1875-1883, cz. 2, Lwów 1885, s. 99, 102.

7_{Sprawozdanie c.k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie szkó s´rednich galicyjskich w roku}

Od roku 1890 do 1914, który to okres zdaniem Danuty Dryndy by pierw-sz a faz a rozwoju na ziemiach polskich nurtu „Nowego Wychowania”8, Gali-cja miaa najlepsze warunki do realizacji d azenia do nowej szkoy. Jak za-znaczy Jaxa Bykowski, organizowanie wycieczek byo pocz atkowo inicjatyw a aktywniejszych nauczycieli, przybierao róznorodne formy, zeby w II Rzecz-pospolitej stac´ sie staym elementem procesu ksztacenia. Wycieczki, które pocz atkowo stanowiy jeden z czynników rozwoju fizycznego, w kolejnych latach staway sie samodzieln a form a pracy naukowej i wychowawczej.

Dla rozwoju ruchu wycieczkowego powoano juz w 1873 r. Towarzystwo Tatrzan´skie9. Pomoc a w organizacji wycieczek by, wydany przez zasuzo-nego dla polskiego krajoznawstwa Aleksandra Janowskiego, przewodnik

Wy-cieczki po kraju. W 1919 r. krakowski nauczyciel L. Wegrzynowicz powoa

pierwsze Koo Krajoznawcze Modziezy Szkolnej, po czym wycieczki zostay w aczone do dydaktyki szkolnej10.

Niniejszy artyku zwraca uwage na poszukiwanie w gimnazjach galicyj-skich nowych mozliwos´ci oddziaywan´ wychowawczo-dydaktycznych na ucznia, jak a byy wycieczki szkolne. Podstaw a z´ródow a do ukazania tak zarysowanej problematyki byy przygotowywane i wydawane drukiem sprawo-zdania szkolne. Analiz a objeto wybrane sprawozdania z lat 1890-1918 gim-nazjów z Tarnopola, Stanisawowa, Sambora, Rzeszowa, Przemys´la, Nowego S acza, Mielca, Lwowa, Krakowa, Brodów, Bochni i Zakadu Naukowo-Wy-chowawczego OO. Jezuitów w B akowicach11. Jak juz wspomniano, rok 1890 by dat a wydania rozporz adzenia Rady Szkolnej Krajowej, zobowi azuj  a-cej dyrektorów szkó s´rednich w Galicji do wiekszej troski o rozwój fizyczny uczniów12, zas´ rok 1918 zamyka okres funkcjonowania tychze gimnazjów

8 _{D. D}

RYNDA, Geneza „Nowego Wychowania” w Polsce, w: Galicja i jej dziedzictwo, red. A. Meissner, Cz. Majorek, t. XIV, Rzeszów: Wyd. Wyzszej Szkoy Pedagogicznej 2000, s. 31.

9 _{Statut Towarzystwa Tatrzan´skiego z siedzib a w Krakowie, Kraków: W Drukarni}

Uniwer-sytetu Jagiellon´skiego 1874, s. 4-9; Pamietnik Towarzystwa Tatrzan´skiego: ozdobiony licznemi drzeworytami, t. I, Kraków: W Drukarni Wadysawa L. Anczyca i spóki 1876, s. 15.

10_{B. K}

ORUS, Wycieczka szkolna, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. VII, red. T. Pilch, Warszawa: Wyd. Akademickie Z ak 2008, s. 513-514.

11_{W tytuach sprawozdan´ zachowano ówczesny sposób zapisu.}

12_{Sprawozdanie Dyrektora c.k. Gimnazyum Nowodworskiego czyli s´w. Anny w Krakowie}

za rok szkolny 1891, Kraków: W Drukarni W. L. Anczyca i Spóki pod zarz adem Jana Gado-wskiego 1891, s. 148. Zapisano w nim: „Minister W. i O. rozporz adzi 15.IX 1890 r., aby szkoy s´rednie popieray rozwój fizyczny uczniów, poniewaz wiele wymagac´ musz a pod wzgle-dem umysowym”. Nalezao umozliwic´ korzystanie z k apieli, nauke pywania i korzystanie ze

w czasie niewoli narodowej. W zwi azku z tym, ze w czasie I wojny s´wiato-wej nie byo sprzyjaj acych warunków do organizowania wycieczek, a wiek-szos´c´ szkó ograniczya ich zakres do najblizszej okolicy, rozwazania zakon´-czono na roku 1914. W niepodlegej Polsce istniay juz inne warunki realizo-wania wycieczek, m.in. mozliwos´c´ przemieszczania sie z uczniami po ob-szarze caej ojczyzny. Nalezy zaznaczyc´, ze tres´ci zawarte w sprawozdaniach obejmuj a cenne informacje dotycz ace osób, które organizoway wycieczki, ich uczestników, warunków, w jakich realizowano plany wycieczkowe, osób wspomagaj acych i umozliwiaj acych nauczycielom wymarsz b adz´ wyjazd z podopiecznymi. Jak wynika z zapisu zamieszczonego w sprawozdaniu gim-nazjum w Bochni z 1894 r., nauczycielom stwarzano mozliwos´c´ poznania, a nastepnie wprowadzenia róznych form aktywnos´ci ruchowej uczniów13. Dominuj ace do lat 90. XIX w. majówki coraz czes´ciej w kolejnych latach zastepowano wycieczkami szkolnymi14. C´ wiczenia gimnastyczne, wycieczki i zabawy organizowane zarówno w szkole, jak i w trakcie wypraw miay przynosic´ wymierne korzys´ci wychowawcze i naukowe. Na pocz atku XX w. nadal podkres´lano w sprawozdaniach szkolnych, iz: „Z trosk a o rozwój

umys-s´lizgawki. Powinno sie ponadto urz adzac´ wspólne zabawy na s´wiezym powietrzu. Nauczycie-lom, którzy chcieli wyjechac´ za granice w celu zapoznania sie z organizacj a zabaw szkolnych, minister zapowiada mozliwos´c´ uzyskania urlopu i zapomogi finansowej. W zwi azku z tym Rada Szkolna Krajowa rozporz adzeniem z 17 X 1890 r. polecia, aby „1) w kazdym zakadzie uczniowie pobierali nauke gimnastyki; 2) aby place i ogrody, jezeli takie do zakadu nalez a, oddane byy na uzytek modziezy podczas przerw miedzy godzinami i na zabawe w czasie wolnym od nauki szkolnej; 3) aby nauczyciele odbywali klasami wspólne wycieczki i prze-chadzki, juz-to w celach naukowych, juz tez dla zabawy i ruchu”.

13_{Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum w Bochni za rok szkolny 1894, Kraków:}

W Drukarni W. L. Anczyca i Spóki, pod zarz adem Jana Gadowskiego 1894, s. 48. Rada Szkolna Krajowa przyznaa nauczycielowi Franciszkowi Chowan´cowi 20 V 1894 r. jednorazo-w a kwote 100 z. na podróz do Krakowa w czasie wakacji, aby zapozna sie z c´wiczeniami gimnastycznymi i zabawami modziezy w Parku Jordana.

14_{Sprawozdanie Dyrektora C.K. Wyzszego Gimnazyum w Rzeszowie za rok szkolny 1895,}

drukiem J. A. Pelara (H. Czerny), Rzeszów 1895. Wycieczki organizowano zazwyczaj na wiosne i latem, 16 V 1895 r. odbya sie wspólna wycieczka caej szkoy; Sprawozdanie Dy-rekcyi C.K. Wyzszego Gimnazyum w Rzeszowie za rok szkolny 1904, Rzeszów: W Drukarni J. A. Pelara, 1904, s. 46. Rzeszów w najblizszej okolicy nie posiada lasów, co utrudniao organizowanie wycieczek. Jak stwierdzono w sprawozdaniu, duzsze piesze wycieczki nuzyy uczniów, a paski, piaszczysty teren nie dostarcza ciekawych wrazen´. Z tych powodów wy-cieczki odbyway sie rzadziej niz w innych miastach. Pod opiek a nauczyciela Machowskiego udawaa sie modziez latem do Zwieczycy, gdzie organizowano zabawy i gry ruchowe, wedug wskazówek z podrecznika dra Tokarskiego. Uczniowie chodzili równiez na wycieczki do lasu w Socinie i w Gogowie.

u i o uszlachetnienie serca szo w parze staranie i zabiegi zakadu o fizyczne wychowanie uczniów”15. Zgodnie z zaleceniami z 1908 r. Rady Szkolnej Krajowej praca nauczycieli ukierunkowana na zachecenie modziezy do wiek-szej aktywnos´ci fizycznej powinna is´c´ w trzech kierunkach, tj. urz adzania wiekszej liczby zabaw ruchowych, zakadania boisk i parków, tworzenia war-sztatów szkolnych oraz organizowania wycieczek uczniów16. Zachecano do wycieczek po najblizszej okolicy, ale równie korzystnie oceniano inicjatywy podrózy po kraju, jak i wyprawy za granice.

WYCHOWAWCZE ZNACZENIE WYCIECZEK SZKOLNYCH

Sobieski podkres´la, ze was´ciwy, pozytywny wpyw wychowawczy wywie-raj a tylko te wycieczki, które dobrze s a zorganizowane. Przypomnia, ze w krajach, w których wychowanie stanowio sprawe najwazniejsz a, zachowa-no majówki i wycieczki. Ponadto uwaza, ze „modziezy naszej, jes´li nie chcemy, aby w awach szkolnych skaleczaa, potrzeba przysparzac´ daleko wiecej ruchu i s´wiezego powietrza niz dawniej”17. Wazne byo, by ucznio-wie, którzy mieszkaj a i ksztac a sie w duzych miastach i nie znaj a przyrody, mieli stworzone warunki do jej poznania. Kolejnym argumentem przemawia-j acym za wycieczkami by fakt mozliwej zmiany postrzegania nauczyciela18. Zdaniem Sobieskiego rodzice i uczniowie widzieli w nim urzednika, co nie-korzystnie wpywao na wychowanie; w tej roli nigdy nie zdoaby on wzbu-dzic´ sympatii u podopiecznych, stanowi acej podstawe wychowania i nauki. Wspólny udzia w wycieczce stwarza mozliwos´c´ konfrontacji tych dwóch s´wiatów w innych, mniej formalnych realiach. Cenna bya równiez mozliwos´c´ poznania przez nauczyciela indywidualnych cech ucznia. Pogebiona wiedza o podopiecznych dawaa wieksz a szanse na unikniecie sytuacji, w której uczen´ byby tylko „znany” z sali lekcyjnej, a nie poznany przez nauczyciela.

15_{Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum w Bochni za rok szkolny 1900, Kraków:}

W Drukarni W. L. Anczyca i Spóki 1900, s. 54.

16_{Sprawozdanie c.k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie szkó s´rednich galicyjskich w roku}

szkolnym 1908/1909, Lwów 1910, s. 72.

17_{S. S}

OBIESKI, O majówkach i wycieczkach, s. 252.

18_{Sprawozdanie c.k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie szkó s´rednich galicyjskich w roku}

szkolnym 1906/7, Lwów 1907, s. 37. Na pocz atku XX w. nadal odkres´lano, ze wycieczki powinny odbywac´ sie zawsze pod kierunkiem dos´wiadczonych nauczycieli, „usposobienia wesoego, wolnych od pedantyzmu i nieskonnych do drobiazgowos´ci”, lubi acych modziez.

Sobieski ostrzega, ze: „Uczen´ w izbie szkolnej skrepowany prawami zamyka swój umys, i najbystrzejsze oko nie zdoa zbadac´ jego wnetrza”19. Uwaza, ze dopiero swoboda powoduje, ze uczen´ staje sie zwykym chopcem. Przy-pomina, ze podczas zabaw odsaniaa sie jego dusza, dopiero wtedy nastepuje czas na obserwacje, badania i prawdziwe poznanie podopiecznych.

Wycieczki daway równiez mozliwos´c´ poznania pracy szkoy, jej nauczy-cieli przez rodziców i mieszkan´ców odwiedzanych miejscowos´ci. Sobieski zwraca uwage, ze nie ma lepszej paszczyzny do budowania zainteresowa-nia prac a wychowawcz a niz przebywanie poza szko a; wówczas w jego opinii rodzice nie widz a w nauczycielu urzednika. Pisa: „Dla tego pomnazac´ wypa-da nam takie chwile w zyciu szkolnem, w których rodzice nie urzedownie, lecz swobodnie skres´lic´ mog a obraz swego dziecka. A was´nie wycieczki i majówki s a takiemi chwilami”20. W zwi azku z tym w sprawozdaniach szkolnych przedstawiano nauczycieli, których praca przynosia wymierne efekty, a ich zaangazowanie przyczyniao sie do sukcesu wycieczki21. Atrak-cyjnos´c´ wyprawy bywaa efektem ich zabiegów, prós´b i prywatnych kontak-tów z osobami mog acymi wspomóc szkoe i umozliwic´ pobyt uczniów w at-rakcyjnym miejscu. Na mozliwos´ci organizowania wypraw wpyw miay skromne finanse, jakie szkoy i uczniowi mogli przeznaczyc´ na ten cel. Nie nalezay do rzadkos´ci problemy finansowe, zwi azane z niedostatecznymi funduszami na zaplanowane wyjazdy22.

19_{S. SOBIESKI, O majówkach i wycieczkach, s. 279.} 20_Tamze.

21_{Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum w Stanisawowie za rok szkolny 1901/2,}

Stanisawów: Z drukarni i litografii St. Chowan´ca 1902, s. 28. Do Woch wyjecha nauczyciel Sabat z 6 uczniami kl. V, VI, VII, w czasie ferii wielkanocnych wedug obrz adku greckoka-tolickiego. Zwiedzili Rzym, Neapol i Pompeje. W Rzymie zatrzymali sie na 10 dni, gdzie uczestnicy zapoznali sie z wszystkimi niemal sawnymi zabytkami, poznali topografie starozyt-nego i nowozytstarozyt-nego Rzymu. Wstawiennictwo ksiedza Mitrata B. Lewickiego dao mozliwos´c´ 31 III posuchania u Ojca s´w.

22_{Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum z wykadowym jezykiem polskim w Przemys´lu}

za rok szkolny 1913, Przemys´l: Z drukarni Jana azora w Przemys´lu 1913, s. 19. W sprawo-zdaniu zanotowano, ze w czasie wakacji kilkunastu uczniów uczestniczyo w czterotygodniowej wycieczce pod kierunkiem Bolesawa Bazka. Udali sie w Gorgany, Pasmo Czarnohorskie, Alpy rodnian´skie i Góry Kelemen´skie. Opis wycieczki zosta opublikowany w ksi azce pt. Wakacje pod namiotami. Wycieczka rozpoczea sie w Jaremczu, a zakon´czya w zdrojowisku Dorna Watra na Bukowinie. Uczestnicy przebyli pieszo 480 km. Pomimo dofinansowania dyrekcji gimnazjum powsta niedobór w kwocie 294 korony 22 halerze. Kierownik wycieczki Bazek pokry je z wasnych funduszy.

Wspólne przebywanie uczniów miao ich integrowac´, co powinno przyno-sic´ pozytywne rezultaty w dalszym zyciu, a ponadto stac´ sie wytyczn a, któr a nalezy sie kierowac´ „w sprawach obywatelskich”23. W czasie majówek, wy-cieczek i towarzysz acych im zabaw zarówno nauczyciele, jak i uczniowie, bez wzgledu na klase, do której uczeszczali, mieli wspólny cel. Nauczycie mieli okazje, aby unikac´ postawy groz´nej i surowej, która utrwalaa wizerunek „posepnego bakaarza”24.

Sobieski podkres´la, ze Polacy szczególnie powinni pielegnowac´ ducha  acznos´ci. Uczniowie, którzy usuwali sie od wspólnych zabaw, w przyszos´ci, jego zdaniem, równiez bed a sie usuwac´ od „wspólnos´ci obywatelskiej”25. Z aden z nauczycieli takze nie powinien uchylac´ sie od uczestnictwa we wspó-lnej zabawie, a podczas niej jeszcze bardziej niz w szkole troszczyc´ sie o „zachowanie porz adku, przyzwoitos´ci i obyczajnos´ci, niz w samej szkole”26. Uczestnictwo w wycieczkach miao wpywac´ korzystnie na postawe patrio-tyczn a uczniów, m.in. poprzez poznanie i podziwianie ziem ojczystych27, utrwalac´ poczucie przynaleznos´ci do narodu o bogatej tradycji, kulturze. Wycieczkom mogy towarzyszyc´ nie tylko przezycia estetyczne28, ale i reli-gijne29.

23_{S. S}

OBIESKI, O majówkach i wycieczkach, s. 279.

24_{Tamze, s. 281.} 25_{Tamze, s. 280.} 26_{Tamze, s. 286.}

27_{Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum w Stanisawowie za rok szkolny 1892/3,}

Stanisawów: Z drukarni St. Chowan´ca w Stanisawowie 1893, s. 56. W sprawozdaniu zazna-czono, ze bya tylko jedna wycieczka, z powodu zej pogody, do najblizszych miejscowos´ci Stanisawowa. Celem byo poznanie flory i fauny zwiedzanej okolicy.

28_{Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum w Stanisawowie za rok szkolny 1899/1900,}

Stanisawów: Z drukarni St. Chowan´ca w Stanisawowie 1900, s. 69. Jak podano, wycieczki odbyway sie „dla rozrywki i uzycia ruchu na s´wiezym powietrzu”, jak równiez w celach naukowych.

29_{XII Sprawozdanie Zakadu Naukowo-Wychowawczego w OO Jezuitów w B akowicach pod}

Chyrowem za rok szkolny 1905, Przemys´l: Z Drukarni Józefa Stryflego 1905, s. 74. 15 IV 1905 r. 40 uczniów wyzszych klas gimnazjalnych wyjechao z o. W. Stafiejem i o. L. Kapua-nem do Budpesztu, gdzie do aczyli do polskiej pielgrzymki uczniów do Rzymu.

EDUKACYJNE ASPEKTY WYCIECZEK SZKOLNYCH

Uczniowi po wysiku umysowym potrzebny by odpoczynek. Przepisy szkolne przewidyway czas na rekreacje, ale praktyka zyciowa pokazywaa, ze przez uczniów, zwaszcza osi agaj acych wysokie oceny, by on wykorzysty-wany na zrealizowanie prac, wyrównanie zalegos´ci. Wycieczki najskuteczniej ods´wiezay umys, a po aczenie pracy z rozrywk a stanowio warunek zdrowia i dobrego nastroju. Przeciwnicy majówek i wycieczek twierdzili, ze modziez nie mys´laa o nauce, ale o maj acej nast apic´ wyprawie. Zdaniem Sobieskiego mozna byo temu zapobiec, ujawniaj ac plany wycieczki na kilka dni przed terminem wyprawy, a nie kilka tygodni, a poza tym korzystniej byo, w jego opinii, ze uczniowie mys´leli o majówce, a nie o „rzeczach moze zupenie nie-stosownych”30.

W czasie wycieczek modziez miaa mozliwos´c´ poznania otaczaj acej ich rzeczywistos´ci, zarówno najblizszej okolicy (korzystano z pobytu w lesie, k apano sie rzekach, odwiedzano pobliskie miejscowos´ci)31, jak i odlege tereny. Stwarzano im mozliwos´c´ zdobywania wiedzy32, m.in. poprzez

poga-30_{S. SOBIESKI, O majówkach i wycieczkach, s. 281.}

31_{Sprawozdanie Dyrektora c.k. Gimnazyum Nowodworskiego czyli s´w. Anny w Krakowie}

za rok szkolny 1891, Kraków: W Drukarni W. L. Anczyca i Spóki pod zarz adem Jana Gado-wskiego 1891, s. 149. 9 V 1891 r. odbya sie majówka klas nizszych na Panien´skie Skay i na Bielany, klasy wyzsze uday sie do Zabierzowa, Mnikowa, Aleksandrowic i w okolice Krzeszo-wic. Ogóem odbyo sie okoo 20 wycieczek w pogodne dni zimowe i w porze letniej. Gospo-darze klas wybierali na te wycieczki wolne popoudnia w s´rody i soboty lub w niedziele i s´wieta. W zimie udawali sie na bonia poza park Jordana i pod Kopiec Kos´ciuszki, w porze cieplejszej wycieczki odbyway sie do Woli Justowskiej i na Panien´skie Skay; XXX. Sprawo-zdanie c.k. Gimnazyum im. Rudolfa w Brodach za rok 1908, Brody: Drukiem Feliksa Westa 1908, s. 88; Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. gimnazyum w Bochni za rok szkolny 1916/17, Boch-nia: Odbito w Drukarni „Secesya” w Bochni 1917, s. 16. W roku szkolnym zrealizowano 12 wycieczek w okolice Bochni i do Krakowa pod kierunkiem nauczycieli: dra Chrupka, ks. Pawlusa, Trzpisa, Nowaka, Podgórskiego, Dudka, Gardziela. Celem byo zwiedzanie okoli-cy, kopalin i pami atek dziejowych w Krakowie; Sprawozdanie Dyrekcyi c.k. wyzszego gimnaz-jum w Tarnopolu za rok szkolny 1892, Tarnopol: Z drukarni St. Kossowskiego 1892, s. 41. Wycieczek i zabaw byo 20, w tym wspólna wycieczka do lasku w Kutkowcach, do Dozanki, Potyczy, Berezowicy.

32_{Sprawozdanie Dyrekcyi c.k. gimnazjum Arcyksiezn. Elzbiety w Samborzez za rok szkolny}

1894, Sambor: Z drukarni Schwarza i Trojana 1894, s. 73. W czasie wycieczki zwiedzano okolice i las; tamze, za rok szkolny 1905, s. XXXV. Podczas wycieczki do lasu w Uhercach organizowano gry i zabawy, m.in. wys´cigi, zapasy, a uczniowie kl. VII wygaszali mowy na zadany temat przez nauczycieli, po czym zwyciezcy otrzymali nagrody w postaci „ksi azek polskich, ruskich i medalików Mickiewiczowskich”; tamze, za rok szkolny 1907, s. XXIX. Urz adzono 22 wycieczki, z tego 11 przyrodniczych w okolice Sambora (Kulczyce, Radowice,

danki, referaty33, ogl adanie wystaw, sztuk teatralnych. Starano sie  aczyc´ przyjemnos´c´ z wyprawy z efektami dydaktycznymi34, co podkres´lano w spra-wozdaniach35. Na pocz atku XX w. w sprawozdaniu gimnazjum w Stanisawo-wie w dziale „Wycieczki naukowe” podano, ze miay one na celu pogebienie wiadomos´ci nabytych w szkole, poznanie pami atek narodowych, wybitnych dzie sztuki rodzimej i obcej, rozbudzenie poczucia prawdziwego piekna, tym samym ksztatowanie zmysu estetycznego36. W czasie wycieczek szkolnych nie tylko poznawano okolice, istniaa wówczas mozliwos´c´ gromadzenia zbiorów

Uherce, Wychyówka). W dniach 2-9 V 1907 r. odbya sie wycieczka naukowa do Poznania, w której wzieo udzia 5 uczniów. Koszty pokryto z funduszów szkolnych. Uczniowie w Poz-naniu zwiedzili miejsca historyczne, zbiory naukowe, w Gniez´nie katedre, w Kruszwicy zas´ zabytki historyczne oraz najwieksz a cukrownie pozostaj ac a w rekach polskich.

33_{Sprawozdanie Dyrektora c.k. Gimnazyum Nowodworskiego czyli s´w. Anny w Krakowie}

za rok szkolny 1914, Kraków: Druk W. L. Anczyca i Spóki 1914, s. 64. W 32 wycieczkach uczestniczyo 640 uczniów. Zwiedzano Bielany, Tyniec, Czerny, Krzeszowice, Kalwary, Lanc-korony, Liowiec, Chrzanów, Zakopane, Ojców. W kon´cu stycznia 1913 r. uczniowie udali sie na zwiedzanie „wystawy gwiazdkowej” Ligi Przemysowej w Krakowie pod kierunkiem Wo-dzimierza Siemionowa, w listopadzie ogl adali „wystawe antyalkoholicz a” i wysuchali odczytu p. Skiby o szkodliwos´ci alkoholu. W tym samym miesi acu ogl adali wystawe pami atek po ks. Poniatowskim. W czerwcu 1914 r. kl. IV b pod kierunkiem T. Patoèki zwiedzia fabryke cukrów Sobolewskiego w Podgórzu.

34_{Sprawozdanie Dyrekcyi C.K. Wyzszego Gimnazyum w Rzeszowie za rok szkolny 1911,}

Rzeszów: W drukarni L. Pillera (E. Arvaya) 1911, s. 24. Ruch wycieczkowy rozpoczyna sie 30 V 1911 r. W tym dniu uczniowie udali sie pieszo do lasu w Nosówce, gdzie grali w „pa-lanta”, pike nozn a i bawili sie w gonionego. Jak podano w sprawozdaniu: „Skwapliwie zajmo-waa sie nadto zbieraniem ros´lin do zielników”. W tym samym terminie odbya sie wycieczka klasy V a i b pod kierownictwem prof. Kiebasy i Wysockiego. Opisano ja nastepuj aco: „O godzinie 4 rano wyjechay obydwa oddziay poci agiem ze Staroniwy do Boguchway, sk ad ruszono piechot a drog a poln a Niechobrza. Tutaj mieli uczniowie sposobnos´c´ zwiedzenia kamie-nioomów wapienia bed acych wasnos´ci a «Braci Münz i Spóka». Kilku uczniów znalazo wcale dobre okazy skamienielin. Po s´niadaniu spozytem w Niechobrzu, wyruszya wycieczka w dalsz a droge do Czudca, dok ad przybyto o godzinie 2 po poudniu. Tutaj zwiedzono wapien-nik, bed acy wasnos´ci a wyzej wspomnianej spóki, po czem nast api skromny obiad”. Niestety, z powodu deszczu nie dosza do skutku k apiel w rzece Wisok; czas umilali sobie uczniowie s´piewem i zabawami w budynku. 29 V 1911 r. uczniowie modszych klas zwiedzali zamek i ogród zamkowy, cieplarnie, wozownie i przepiekne konie w an´cucie, nastepnie poznali okolice an´cuta, w tym bazantarnie w Guchowie. Uczniowie klasy IV a byli w Trynczy, gdzie zwiedzili szkóke les´n a i pywali na kajakach.

35_{Sprawozdanie Dwudzieste Drugie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum III. w Krakowie za rok}

szkolny 1905, Kraków: Druk W. L. Anczyca i Sp. 1905. Wycieczki odbywano „w celach naukowych, juz to dla przyjemnos´ci”.

36_{Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum w Stanisawowie za rok szkolny 1901/2,}

do muzeum szkolnego, o czym juz pisa twórca Liceum Krzemienieckiego Tadeusz Czacki37.

ZAKON´ CZENIE

Z analizowanych sprawozdan´ szkolnych wynika, ze odpowiedzi a szkó s´rednich w Galicji na zalecenie Rady Szkolnej Krajowej z 1890 r. bya wzmozona aktywnos´c´ dyrekcji i nauczycieli poszczególnych placówek, ukie-runkowana na rozwój fizyczny uczniów. Jednym z aspektów podjetych dzia-an´ bya organizacja wycieczek szkolnych. Liczba uczestników wynosia od kilku do kilkudziesieciu, stopniowo wzrastaa równiez czestotliwos´c´ wypraw. Wpyw na ich liczbe mia nie tylko stan finansowy szkoy i uczniów, ale równiez warunki s´rodowiskowe. Niew atpliwie na ograniczenie wycieczek wpynea I wojna s´wiatowa. Wyznacznikiem ich atrakcyjnos´ci byo zaangazo-wanie nauczycieli, pomoc lokalnej spoecznos´ci i zyczliwos´c´ osób, które dysponoway odpowiednim zapleczem noclegowym, wyrazay zgode na pobyt, zwiedzanie atrakcyjnych miejsc.

Wycieczki odegray znacz ac a role w przeamaniu tradycyjnego sposobu funkcjonowania galicyjskich gimnazjów, na które przez wiele lat wywiera wpyw system herbartowski. Pomagay one modziezy poznac´ otaczaj acy s´wiat. Uczniowie rozszerzali i pogebiali wiedze, bowiem nawi azywano do wiadomos´ci podanych w czasie lekcji i objas´niano je w naturalnym s´rodowis-ku (nauka historii naturalnej i geografii). Zwiedzano najblizsze okolice, dalsze regiony i zapoznawano sie z pami atkami narodowymi. Wycieczki pomagay w wyrabianiu samodyscypliny, przyzwyczajay do znoszenia trudów, zapra-wiay do dugotrwaych marszów, doskonaliy sprawnos´c´ fizyczn a. Uczniowie, przebywaj ac na s´wiezym powietrzu, hartowali sie. Poniesione trudy wyrabiay u modziezy wytrzymaos´c´ fizyczn a i odpornos´c´ psychiczn a. Wycieczki szkol-ne wzmacniay ciao i ods´wiezay umys. Wspólny pobyt i pokonywanie trud-nos´ci  aczyo nauczycieli i uczniów. Niezwykle cenn a wartos´ci a wycieczek w czasie niewoli narodowej byo budzenie przywi azania do ojczystych stron.

37_{B. K}

ORUS, Wycieczka szkolna, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilch, t. VII, Warszawa: Wyd. Akademickie Z ak 2008, s. 513.

BIBLIOGRAFIA

BOBRZYN´ SKI M., Statut Rady Szkolnej Krajowej Galicyjskiej. Studium prawno-poli-tyczne, Kraków: W Drukarni Uniwersytetu Jagiellon´skiego 1907.

DRYNDAD., Geneza „Nowego Wychowania” w Polsce, w: Galicja i jej dziedzictwo, red. A. Meissner, Cz. Majorek, t. XIV, Rzeszów: Wydawnictwo Wyzszej Szkoy Pedagogicznej, 2000, s. 27-41.

JAXABYKOWSKI L., Wycieczki szkolne, Lwów: Pan´stwowe Wydawnictwo Ksi azek Szkolnych we Lwowie 19392.

KORUS B., Wycieczka szkolna, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. VII, red. T. Pilch, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Z ak 2008, s. 513-515. Pamietnik Towarzystwa Tatrzan´skiego: ozdobiony licznemi drzeworytami, t. I,

Kra-ków: W drukarni Wadysawa L. Anczyca i spóki 1876.

SOBIESKI S., O majówkach i wycieczkach modziezy szkolnej, „Szkoa”. Dodatek miesieczny pos´wiecony sprawom szkó s´rednich 1869, nr 12, s. 273-286. Sprawozdanie c.k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie szkó s´rednich galicyjskich w

ro-ku szkolnym 1890/91, Lwów 1891.

Sprawozdanie c.k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie szkó s´rednich galicyjskich w ro-ku szkolnym za rok 1899/1900, Lwów 1900.

Sprawozdanie c.k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie szkó s´rednich galicyjskich w ro-ku szkolnym 1908/1909, Lwów 1910.

Sprawozdanie c.k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie szkó s´rednich galicyjskich w ro-ku szkolnym 1906/7, Lwów 1907.

Sprawozdanie Dwudzieste Drugie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum III. w Krakowie za rok szkolny 1905, Kraków: Druk W. L. Anczyca i Sp. 1905.

Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum w Bochni za rok szkolny 1894, Kraków: W Drukarni W. L. Anczyca i Spóki, pod zarz adem Jana Gadowskiego 1894. Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum w Bochni za rok szkolny 1900, Kraków:

W Drukarni W. L. Anczyca i Spóki 1900.

Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. gimnazyum w Bochni za rok szkolny 1916/17, Boch-nia: Odbito w Drukarni „Secesya” w Bochni 1917.

Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum w Stanisawowie za rok szkolny 1901/2, Stanisawów: Z drukarni i litografii St. Chowan´ca 1902.

Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum w Stanisawowie za rok szkolny 1892/3, Stanisawów: Z drukarni St. Chowan´ca w Stanisawowie 1893.

Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum w Stanisawowie za rok szkolny 1901/2, Stanisawów: Z drukarni i litografii St. Chowan´ca 1902.

Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum z wykadowym jezykiem polskim w Prze-mys´lu za rok szkolny 1913, Przemys´l: Z drukarni Jana azora w PrzePrze-mys´lu 1913. Sprawozdanie Dyrekcyi c.k. gimnazjum Arcyksiezn. Elzbiety w Samborzez za rok

szkolny 1894, Sambor: Z drukarni Schwarza i Trojana 1894.

Sprawozdanie Dyrekcyi c.k. gimnazjum Arcyksiezn. Elzbiety w Samborzez za rok szkolny 1905, Sambor: Z drukarni Schwarza i Trojana 1905.

Sprawozdanie Dyrekcyi c.k. gimnazjum Arcyksiezn. Elzbiety w Samborzez za rok szkolny 1907, Sambor: Z drukarni Schwarza i Trojana 1907.

Sprawozdanie Dyrekcyi c.k. wyzszego gimnazjum w Tarnopolu za rok szkolny 1892, Tarnopol: Z drukarni St. Kossowskiego 1892.

Sprawozdanie Dyrekcyi C.K. Wyzszego Gimnazyum w Rzeszowie za rok szkolny 1904, Rzeszów: W drukarni J. A. Pelara 1904.

Sprawozdanie Dyrekcyi C.K. Wyzszego Gimnazyum w Rzeszowie za rok szkolny 1911, Rzeszów: W drukarni L. Pillera (E. Arvaya) 1911.

Sprawozdanie Dyrektora c.k. Gimnazyum Nowodworskiego czyli s´w. Anny w Krako-wie za rok szkolny 1891, Kraków: W Drukarni W. L. Anczyca i Spóki pod zarz adem Jana Gadowskiego 1891.

Sprawozdanie Dyrektora c.k. Gimnazyum Nowodworskiego czyli s´w. Anny w Krako-wie za rok szkolny 1891, Kraków: W Drukarni W. L. Anczyca i Spóki pod zarz adem Jana Gadowskiego 1891.

Sprawozdanie Dyrektora c.k. Gimnazyum Nowodworskiego czyli s´w. Anny w Krako-wie za rok szkolny 1914, Kraków: Druk W. L. Anczyca i Spóki 1914.

Sprawozdanie Dyrektora C.K. Wyzszego Gimnazyum w Rzeszowie za rok szkolny 1895, Rzeszów: drukiem J. A. Pelara (H. Czerny) 1895.

Sprawozdanie Rady Szkolnej Krajowej o stanie szkó s´rednich galicyjskich w latach szkolnych 1875-1883, cz. II, Lwów: Nakadem funduszu naukowego 1885. XII Sprawozdanie Zakadu Naukowo-Wychowawczego w OO Jezuitów w B 

akowi-cach pod Chyrowem za rok szkolny 1905, Przemys´l: Z Drukarni Józefa Stryflego 1905.

XIII Sprawozdanie Zakadu Naukowo-Wychowawczego w OO Jezuitów w B  akowi-cach pod Chyrowem za rok szkolny 1906, Przemys´l: Z Drukarni Józefa Stryfiego 1906.

XXX. Sprawozdanie c.k. Gimnazyum im. Rudolfa w Brodach za rok 1908, Brody: Drukiem Feliksa Westa 1908.

Statut Towarzystwa Tatrzan´skiego z siedzib a w Krakowie, Kraków: W drukarni Uniwersytetu Jagiellon´skiego 1874.

SZULAKIEWICZ W., Stanisaw Sobieski  zycie i pogl ady na wychowanie narodowe, w: Galicja i jej dziedzictwo, t. IX: Biografie pedagogiczne. Szkice do portretu galicyjskiej pedagogii, red. Cz. Majorek, J. Potoczny, Rzeszów: Wydawnictwo Wyzszej Szkoy Pedagogicznej 1997.

WYCIECZKI SZKOLNE

UCZNIÓW GIMNAZJÓW GALICYJSKICH W LATACH 1890-1914

S t r e s z c z e n i e

W artykule, na podstawie analizy wybranych sprawozdan´ szkolnych z gimnazjów w Galicji, zarysowano problematyke wspierania rozwoju uczniów poprzez uczestnictwo w wycieczkach szkolnych. Dzieki zaangazowaniu nauczycieli uczniowie mieli mozliwos´c´ zwiedzania

najbliz-szej okolicy, poznawali takze odleglejsze miejscowos´ci, odbyway sie równiez wyjazdy poza granice pan´stwa. Urozmaiceniem wycieczek byy gry, zabawy, konkursy z nagrodami. Wyciecz-ki szkolne miay wartos´c´ zarówno wychowawcz a, jak i dydaktyczn a. Umozliwiay uczniom konfrontacje uzyskanych podczas zajec´ szkolnych wiadomos´ci z rzeczywistos´ci a, któr a mogli zaobserwowac´, dos´wiadczyc´ jej. Ich niew atpliwym walorem byo pogebianie kontaktów kole-zen´skich, ale równiez mniej formalne relacje z nauczycielami.

Sowa kluczowe: wycieczki szkolne; Galicja; uczen´.

SCHOOL TRIPS MIDDLE SCHOOL STUDENTS IN GALICIA IN THE YEARS 1890-1914

S u m m a r y

In an article based on an analysis of selected reports of school gymnasiums in Galicia outlined issues to promote the development of students through participation in school trips. Thanks to the commitment of teachers, students had the opportunity to explore the immediate area, learned about the distant village, held also travel outside the borders of the state. Diversi-fication trips were games, contests with prizes. School trips were worth both educational and didactic. Allow students to confront the achieved during school news with the reality that you can see, to experience. Their undoubted advantage was the deepening of friendly relations, but also less formal relationships with teachers.