O c e t k i e w i c z J ., K a r ie r a r o d z in y l a s i c o w a t y c h ...293

GRUDZIEŃ1 1968

Z a le c o n o do b ib l io t e k n a u c z y c ie ls k ic h 1 li c e a ln y c h p is m e m M i n is te r s tw a O ś w ia ty n r IV /O c-2734/47

T R E S C Z E S Z Y T U 12 (2004)

O c e t k i e w i c z J ., K a r ie r a r o d z in y l a s i c o w a t y c h ...293

F u d a l e w i c z - N i e m c z y k W ., M u s z y c a — M y i a s i s ...297

Z a s t a w n i a k E., F lo r a e o c e ń s k a w ę g li b r u n a t n y c h z G e is e ta l . . . . 302

K u c h o w i c z B ., T e le s k o p y n e u tr in o w e — ju ż r z e c z y w is to ś c ią . . . . 304

S o k o ł o w s k a - K u l c z y c k a A ., T w o r z e n ie n o w y c h g a tu n k ó w i o d m ia n w ś w ie tle b a d a ń c y t o g e n e t y c z n y c h ... 308

A c h r e m o w i c z J ., B a r w n ik i m s z y c ...311

S r e b r o Z. , S r e b r o K ., E w o lu c ja u k ł a d u h o rm o n a ln e g o w ś w ie c ie z w ie ­ rz ę c y m ...314

N o w i ń s k i M ., Z a tr u w a n i e r o ś lin p o k a r m o w y c h i p a s te w n y c h . . . . 317

D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e F a z y Z ie m i o g lą d a n e z K s ię ż y c a (K . N a w a r a ) ... 319

E n te r o m o r f a — in te r e s u j ą c y g lo n s ło d k o w o d n y (M . P liń s k i) . . . . 319

N o w y p a r a d o k s w s p ó łc z e s n e j m e d y c y n y — c z y ż b y „ r e h a b i l i t a c j a ” t a l i - d o m id u ? (W . J . P a j o r ) ...320

Ż y c ie w S ło n y m J e z io r z e — G r e a t S a l t L a k e (M . Ś m ia lo w s k a ) . . . 322

N a js t a r s z e w ia d o m o ś c i o o w a d a c h u ż y tk o w y c h w P o ls c e (A. L e ś n ia k ) . 322 C o p e r n ic a n a N a jd a w n ie js z a p o ls k a b io g r a f ia K o p e r n ik a (R. B rz o s tk ie w ic z )) . . . 323

R o z m a i t o ś c i ... 324

R e c e n z je C h r o ń m y P r z y r o d ę o jc z y s tą (Z. M . ) ... 326

K o sm o s — S e r i a A . B io lo g ia (Z. M . ) ... 326

B ib lio te c z k a A s tr o n a u ty c z n a ( M . ) ... 325

J . M . S m i t h : T e o r ia e w o lu c ji (A. Ł o m n i c k i ) ... 327

S p r a w o z d a n ie S y m p o z ju m B io c h e m ii W ir u s ó w (M . K a m i e ń s k a - Ż y ł a ) ...327

K o m u n ik a t y W y k a z Z e s z y tó w P r o b le m o w y c h „ K o s m o s u ” z n a jd u j ą c y c h się w s p r z e d a ż y 328 K o m u n ik a t P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a Z o o l o g i c z n e g o ...328

K o n k u r s f o t o g r a f i i p rz y r o d n ic z e j r e d a k c j i c z a s o p is m a W s z e c h ś w ia t — r o z s t r z y g n i ę t y ... 328

S p i s p l a n s z

I. N O S O R O Ż E C A F R Y K A Ń S K I, D ic e ro s b ic o r n is (L.). — F o t. W . S tr o jn y I I . Z IM A w Z a k o p a n e m . — F o t. I S a m e k

I I I . „ S Z R O N ” . — F o t. I. S a m e k

IV . W E J Ś C IE D O G R O T Y w M e c h o w ie k o ło P u c k a . — F o t. W . P lic h ta

O k ł a d k a : P A T A S , E r y th r o c e b u s p a ta s (S c h r e b e r) ? . — F o t. W . S tr o jn y

P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E

O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOPERNI KA

(R ok z a ło ż e n ia 1875)

G RU D ZIEŃ 1968 ZESZYT 12 (2004)

J A D W IG A O C E T K IE W IC Z (K ra k ó w )

KARIERA RODZINY ŁASICOW ATYCH

Zw ierzęta futerkow e do końca XIX wieku stanow iły domenę łowieckiej i myśliwskiej działalności człowieka. Interesująca nas rodzina łasicowatych (Mustelidae), zaliczona do rzędu Carnivora — mięsożernych, m iała jednak pe­

wien m niej znany etap sw ojej kariery: jej czo­

łowa reprezentantka — łasica łaska (Mustela nivalis) wedle naszych dzisiejszych wiadomości była zwierzęciem domowym Słowian (H e n s e 1 1965) poprzedzającym kota domowego, a u trzy ­ m yw anym w domostwach w celu tępienia gry­

zoni. Wedle tego samego źródła, upowszechnie­

nie na naszych ziemiach kota jako czołowego myszołowcy w ystąpiło dopiero w drugiej poło­

wie X w ieku naszej ery.

Ziemie polskie w okresie datow anym na ja ­ kieś 700 lat przed naszą erą, były już przecięte, jak wiadomo, dwoma w ielkim i trak tam i eks­

portu fu te r i bursztynu (ryc. 1). Połączenie nad- adriatyckiej A ąuilei przez B ram ę Wielko-Mo- raw ską, Kalisz do Truso pod dzisiejszym Elblą­

giem, a więc tra k t południowo-północny krzy­

żował się w ostatnim , północnym odcinku do­

liny W isły z trak tem północno-południowo- -wschodnim, łączącym to samo Truso z Olbią nad Morzem Czarnym.

Rodzina łasicow atych dzierżyła w eksporcie prym : należą do niej liczne gatunki odznaczają­

ce się poszukiwanym cennym futerkiem , jak wydry, różne gatunki k un — kuna leśna, kuna kam ionka i ich najcenniejszy przedstawiciel — soból w łaściw y (Martes zibellina), łasice z kró­

lewskim gronostajem na czele i tchórze, au­

/

tochtoni kontynentu europejskiego. Za jedw a­

bie i inne przedm ioty zbytku płaciły puszcze skórą futrzarską, tow arem poszukiw anym za­

równo przez starożytność, średniowiecze, jak rozkochany we w szystkich przejaw ach piękna renesans. Z tego ostatniego okresu historycz-

R y c . 1. D ro g i b u r s z ty n u i f u t e r : A q u ile a - T r u s o i 0 1 - b ia - T r u s o , M a s s ilia - A s c ib u r g iu m - H a ith a b u

nego można przytoczyć kilka ciekawych fak­

tów. i

W Muzeum Czartoryskich w isi znany po­

wszechnie obraz L e o n a r d a d a V i n c i

„Dama z łasiczką”, nazyw any także czasem

„Damą z gronostajem ” (ryc. 2). W długich pal­

cach trzym a zwierzątko, należące bezsprzecznie do rodziny łasicowatych, chociaż chyba nie jest to łasiczka, bo w stosunku do ręki w ydaje się

41

294

R y c . 2. „ D a m a z g r o n o s ta je m ” L e o n a r d a d a V in c i

zbyt masyw na. Łasica łaska m a bowiem ciało długości 15 cm, do czego dochodzi tylko 5 cm ogonka. Raczej chyba jest to gronostaj: ten ma bowiem długość ciała 30 cm i 10 cm długości ogonka, zakończonego poza ty m ch arak tery ­ stycznym , zawsze intensyw nie czarnym koń­

cem. Na portrecie tego „końca ogonka” nie w i­

dać, może a rty sta go nie umieścił. Poza tym fu ­ terko gronostaja w okresie zimy jest doskonale śnieżystobiałe. Na portrecie piastow ane przez dam ę zw ierzątko jest raczej nieco żółtawe;

czyżby to była fretka? Ta bowiem, obok typo­

wych dla albinosów czerwonych oczu, posiada bladożółtawe zabarw ienie sierści, szczególnie u osobników nieco starszych, młode są idealnie śnieżyste (ryc. 3).

Mało która z postaci historycznych jest tak znana, jak M aria S t u a r t (1542— 1587). Na rysunkow ym , zw anym wówczas crayon, po r­

treciku Ć 1 o u e t a, jej mąż Franciszek II de V a 1 o i s w ystępuje w królew skich gronosta­

jach. G ronostaje były zarów no w średniow ie­

czu, jak w okresie renesansu i absolutvzm u za­

strzeżone w yłącznie dla panujących. X IX i XX wiek, jak może żaden inny, w yniósł na piede­

stał naukę. Czy należy się dziwić, że zarówno pu rp u ra, jak gronostaje pozostały uroczystym strojem rektorskim ?

A ktualnie ckóry gronostajów nie są już noto­

w ane na czołowych m ie lc a c h tabeli ^kór szla­

chetnych. Na czoło rodziny Mustelidne w ybił sie inny gatunek, k tó ry podbił w krótkim , bo zaledwie kilkudziesięcioletnim okresie cały św iat — norka, Mustela vison Schreberi. Jest

to niewielki ssak, o zgrabnej, idealnie płynnej sylw etce (ryc. 4—5), zam ieszkujący ongiś w w olnej przyrodzie całość olbrzymiego kon­

ty n e n tu północnoamerykańskiego: od doliny Yukonu, śnieżnych przestrzeni Labradoru i za­

toki H udsona na dalekiej północy — po Zatokę M eksykańską i Florydę na południu. Formy północne na ogół drobniejsze, mniejsze, posia­

dały poszukiwane, intensyw nie ciemno zabar­

wione futerko. Zw ierzęta zam ieszkujące strefy południowe posiadały nieco większy form at so­

m atyczny, ale o skąpszym, bardziej płaskim fu ­ terku.

H istorię udomowienia norki można odnieść do la t siedem dziesiątych ubiegłego wieku. Te sporadyczne, am atorskie usiłowania przeszły po I w ojnie światowej w fazę norm alnej hodowli klatkow ej, zaś rozwój ich był w yjątkow o szyb­

ki. Dość przypomnieć, że w latach 1920— 1921 K anada posiadała w chowie ferm ow ym zaled­

wie około 200 sztuk zwierząt, w roku 1925 już około tysiąca, pięć la t później, w roku 1930 — 20 tysięcy sztuk. W trzecim roku trw ania II w ojny światow ej (1942 r.) K anada przedstaw iła na aukcjach 300 tys. skór futrzarskich, otrzy­

m anych z hodowli fermowej. Równolegle szedł rozwój tej hodowli w Stanach Zjednoczonych — w chwili w ybuchu II w ojny światowej Stany

R y c . 3. M ło d a f r e t k a . — F o t. W . P u c h a ls k i

R y c . 4. N o r k a „ S ta n d a r d ” m ło d a

Zjednoczone w ykazyw ały 150 000 sztuk zwie­

rząt stada podstawowego. S tany Zjednoczone pierw sze przełam ały również obowiązujący do­

tychczas wzorzec barw ny: już w roku 1944

przedstaw iono na aukcji pierwsze 8 tysięcy

295 skór norczych odmian kolorowych, a w cztery

lata później, w roku 1948, furorę zrobił pierw ­ szy płaszcz z norek platynow ych, osiągając nie­

bagatelną cenę 18 tysięcy dolarów.

Europa zajęła się hodowlą norki w 1926 r.

Były to lata w yjątkow ej ekspansji nowych ga­

tunków zw ierząt futerkow ych na stary konty­

nent, bo w m niej więcej tym samym czasie zjaw iła się w środkowej Europie n u tria wraz z piżmakiem. Ale w łaściw y rozwój hodowli norki przypada na lata powojenne, po II wojnie światowej. W tej chwili obok fu ter idealnie czarnych (yet) i praw ie czarnych (black) z łup- kowo czarnym włosem podszyciowym, w ystę­

pują odm iany o jasnych, subtelnych, pastelo­

w ych odcieniach. Szafiry królew skie (Royal Saphir) roztaczają przepyszne odcienie lazuru, odmiany perłow e (Pearl) m ienią się ciepłym odblaskiem praw dziw ych pereł, którym za­

wdzięczają nazwę, Violet pod pew nym kątem padania prom ieni słonecznych nabiera koloru lilioworóżowawego. P astele królewskie (Royal Pastel), topazy fińskie (ryc. 6) palomino i szereg

R y c. 5. G ło w a n o r k i „ S ta n d a r d ”

innych — prezentują zachwyconym oczom ga­

mę odcieni beżowych, taninow ych, złocistych, doskonale jasnych i czystych. Amatorów, a właściwie am atorek nie brak. F uterko norki służy także jako ozdoba sukien: w tym celu, dla względów raczej „galan tery jn y ch ”, utrzy­

m ują się w hodowli odm iany śnieżystobiałe (ryc. 7).

Stany Zjednoczone AP, które wiodą prym w dziale produkcji skór norczych, są równo­

cześnie ich najw iększym im porterem . Ogólno­

światowa produkcja skór norczych przekracza obecnie 2 miliony sztuk; Polska partycypuje w tym bogactwie z niewielkim udziałem — około 200 tysięcy, a więc zaledwie w jednym procencie ogólnej światow ej podaży.

H istorię hodowli norek u nas w k ra ju można podzielić na trzy okresy. Pierw szy z nich trw ał od wyzwolenia do 1955 roku, w którym wpro­

wadzono zarządzenia w spraw ie zaw ierania umów k ontraktacyjnych na hodowlę zwierząt futerkow ch. N astępny, stosunkowo krótki, obejmował okres od jesieni 1955 do jesieni 1958 r., w nim w łaśnie w ystąpiły charaktery ­ styczne cechy koniunkturalne haussy — wyso-

R y c .

. G ło w a n o r k i „ T o p a z ”

kie ceny na zwierzęta hodowlane i ogromny w zrost liczebny pogłowia stad matecznych.

O statni okres, który trw a, obejm uje okres do­

stosowywania hodowli do potrzeb rynkow ych i krajow ych możliwości paszowych. Najlepiej procesy te ilustruje liczebność zwierząt. W okre­

sie pierwszym było najwyżej 3600 sztuk zwie­

rząt. Okres haussy przedstaw iał się następująco:

l a t a 1955 — 1956 = 7 400 s z tu k

„ 1956 — 1957 = 15 600 „

„ 1957 — 1958 = 35 300 „

„ 1958 — 1959 = 49 831

N atom iast od lat sześćdziesiątych obok „ilości”, widać poważną zmianę w „jakości” zwierząt, w yrażającą się przede w szystkim w w ystępo­

w aniu poważnej liczby odmian kolorowych. Na jakość zwierząt w płynął eksport skór, który po raz pierwszy m iał miejsce w sezonie 1958—

1959.

W świetle wyników tegorocznej aukcji lon­

dyńskiej, cena skór polskich na niej prezento­

wanych musi nasuwać ściśle określone, kon­

kretne wnioski. Chodzi więc o poprawę koloru,

R y c. 7. N o r k a b ia ła „ H e d lu n d ” . — F o t. M . L e w ic k a

kategorii okryw y włosowej i wreszcie — w iel­

kości. Z tych trzech param etrów ostatni wy­

daje się bodajże najłatw iejszy do osiągnięcia.

Wedle autorów am erykańskich — na wielkość somatyczną norki w 70% w pływ a i l o ś ć i j a k o ś ć karm y. Na pozostałe 30% składają się: — układ genetyczny zwierzęcia, wielkość pomieszczenia, wreszcie mikrośrodowisko.

W naszych w arunkach zapewnienie młodzieży norczej w pierwszym okresie w zrostu rzeczy­

wiście optym alnych w arunków żywienia jest

41*

zw iązane bez reszty z zapleczem, w postaci chłodni pracujących na w łaściw ych tem pera­

tu rach i o odpowiedniej powierzchni składow a­

nia. Oszczędzanie na budowie chłodni lim ituje z góry wielkość naszych zwierząt, a tym sam ym — wielkość produkow anych skór.

W okresie pozyskiwania fu ter szlachetnych w yłącznie na drodze odstrzału i odłowu — m y-

R y c .

. S o b ó l (M a r te s z ib e llin a )

śliwem u i łowcy zależało oczywiście najbardziej na skórach, posiadających najwyższą w artość i najbardziej poszukiwanych. Na kontynencie europejskim do najcenniejszych skór zaliczały się bezsprzecznie skóry sobolowe. Tropiony i prześladow any soból (Martes zibellina), przed­

staw iciel rodziny łasicowatych, staw ał się coraz m niej dostępną, coraz rzadszą zdobyczą. G ra­

nica zasięgu sobola, dochodząca niegdyś w śred­

niowieczu poza linię Wisły, już w w ieku XVI przekraczała niewiele linię D niepru i Niemna przy stałym cofaniu się na północ. Iw an G r o ź - n y, k tó ry dzięki ekspedycji J e r m a k a pod­

bił Syberię, m iał w tym realny, w ym ierny i ściśle określony powód. Takim powodem było dotarcie do niew yczerpanego rezerw uaru bo­

gactw a skór fu trzarskich i do kopalni złota. To były ówczesne m otory zdobyw ania nowych

R y c . 9. M ło d e k u n y z h o d o w li k la tk o w e j. — F o t.

A . S z a r e k

ziem. Roli i w agi ru d y uranow ej oraz n afty w gospodarce dzisiejszej, n ik t jeszcze nie p rze­

czuwał.

M niej w ięcej przed trzydziestu la ty prace b a ­ dawcze szkoły M anteuffla i IIjinej w Związku Radzieckim ( L e b l e , S c h m i d t , S t a r k o w) doprow adziły do im ponujących wyników. U ra­

tow ały od zagłady i w prow adziły do hodowli klatkow ej ten bezsprzecznie najcenniejszy euro-azjatycki gatunek zwierzęcia futerkowego (ryc. 8). Dzisiaj ilość samic stada podstawowego przekracza 2000 sztuk. Aukcje leningradzkie corocznie przedstaw iają do sprzedaży nieco ponad 10 000 sztuk skór sobolowych, pocho­

dzących zarówno z ponownie zasiedlowych tym gatunkiem autochtonicznych łowisk tu n dry syberyjskiej, jak z hodowli klatkow ej. P ro ­ dukcja skór soboli jest wyłącznym, światowym monopolem Związku Radzieckiego. W yjątkow a, późna dojrzałość płciowa charakterystyczna dla kunow atych (Martes), niewielka liczba urodzo­

nych w jednym miocie szczeniąt, zaskakująca długość ciąży (9 miesięcy) połączona z równie długim okresem gniazdowania niedołężnych no­

worodków (ponad 40 dni) jest kompensowana długowiecznością rozpłodową rodziców. Na m arginesie należy wspomnieć, że soból jest bliskim krew niakiem naszej krajow ej kuny leśnej (ryc. 9) — tum aka (Martes martes) i k u ­ ny domowej — kam ionki (Martes foina), której pom yślne próby chowu są prowadzone w In sty-

R y c . 10. T c h ó r z o f r e tk i. — F o t. W . P u c h a ls k i

tucie Zootechniki od la t pięćdziesiątych. K una leśna jest praw ie tak samo „tru d n y m ” obiek­

tem hodow lanym , jak soból, jednak cena jej skórki — mimo w szystkich w alorów użytko­

w ych — nie może się równać z ceną płaconą za skórę sobola.

Jeśli przypom inam y sobie w stęp do przedsta­

wionego tu ta j opracowania, to musim y stw ier­

dzić, że właściwie tylko soból utrzym ał swoje odwieczne, uprzyw ilejow ane stanow isko jako dostarczyciel najkosztow niejszych fu ter. Dzisiaj wiodące stanow isko osiągnęła bezsprzecznie norka. Jako etatow y tępiciel gryzoni kot domo­

w y w yparł bez reszty łasicę; fretk a od czasu do czasu służy jeszcze do polowania na dzikie kró­

liki — ponadto jest najbardziej przydatnym zwierzęciem laboratoryjnym do prac w iruso­

logicznych. F retk a poza tym jest jeszcze bardzo w dzięcznym kom ponentem krzyżów ki użytko­

w ej do produkcji skór tchórzofretek, których skóra, naw iązująca w zupełności do skóry czystego tchórza (ryc. 10) zaczyna interesow ać ry n k i zagraniczne. Chów tego gatunku jest o wiele łatw iejszy niż norek, poza tym w ym a­

gania karm ow e są niewspółm iernie skrom niej-

297

ffe" v J

'*§#' J iv S i ‘^Nr r ljS l1-'

>**>: .1 lis : ■*cT;'":iiV r *'%&*** -■ *

\ % ^ a \ i >* & * '

’f i *. /i f * * * - - * ' ' S ;-* \ M S K E m x.j_ ~ ^ rV • -

#£& $ ’- '^fSjj^C£Ns*SSEf* f-V T **ś>- - ■ -v:W«t-‘ ' ■'' vrś#v.''-^<'A .‘

a T T wr2 l i j k ^,

' A \ ^ 4> . > -iT 'v ’ •*

■ ' - ' -

sze. Szczyt chowu tchórzofretek (ryc. 11) w Polsce przypadł na okres lat 1956— 1957 ( B e d n a r z ) , kiedy to liczebność stada m a­

tecznego w ynosiła 4100 sztuk. Liczba ta zma­

lała niewspółm iernie — np. w roku 1964 liczyła niecałe tysiąc sztuk. Wspomnieć należy, że w niektórych hodowlach w ystąpiły interesu­

jące form y m utacyjne, w yraźnie ustalone i dobrze się dziedziczące. K rajow y roczny skup skór tchórzy i tchórzofretek łącznie dosięga 25 000 sztuk, idą one na zaopatrzenie rynku k ra ­ jowego, względnie po w ypraw ie i przygotowa­

niu konfekcji, w niewielkich ilościach tra fiają na rynki krajów socjalistycznych.

Wspomnieć jeszcze należy, że nie zawsze osiągnięcia wysoko zorganizowanej techniki potrafią zadowolić w ym agania współczesnego człowieka. Mam na m yśli produkcję fu ter z tw orzyw sztucznych. Mimo ich wysoko po­

suniętej doskonałości okazało się, że nie sta­

nowią żadnej poważnej konkurencji dla pro­

dukcji skór szlachetnych — przeciwnie — świa­

towe rynki futrzarskie w chłaniają z roku na rok powiększającą się podaż. Załam ania zosta-

R y c . 11. T c h ó rz . — F o t. W . P u c h a ls k i

ją wyrównane szybko, a powodów ich należy doszukiwać się raczej w ogólnoświatowej sy­

tuacji ekonomicznej. Gdy tylko w ystępują ob­

jaw y jakiej takiej stabilizacji — skóra szla­

chetna nadal stanow i pożądany produkt na rynkach światowych.

W Ł A D Y S Ł A W A F U D A L E W IC Z -N IE M C Z Y K (K ra k ó w )

MUSZYCA — M YIASIS

R z ą d o w a d ó w m u c h ó w k i (D ip te r a ), o b e jm u ją c y o k o ­ ło 85 000 g a tu n k ó w , b u d z i d u ż e z a in te re s o w a n ie n ie ty lk o w ś ró d e n to m o lo g ó w , a le i w ś ró d p a ra z y to lo g ó w le k a r s k ic h i w e te r y n a r y jn y c h , p o n ie w a ż o w a d y te p e ł­

n ią c zęsto f u n k c j e w e k to r ó w p rz e n o s z ą c y c h w ie le g ro ź ­ n y c h c h o ró b . W ie le z n ic h p o n a d to je s t p a s o ż y ta m i z e w n ę trz n y m i i w e w n ę tr z n y m i. P a s o ż y tn ic z y t r y b ż y ­ c ia m o g ą p ro w a d z ić w s z y s tk ie s t a d ia ro z w o jo w e d a ­ n e g o g a tu n k u , lu b te ż je d y n ie n ie k tó re , n p . fo r m y d o ­ ro s łe lu b la r w a ln e . J e ż e li ja k iś ż y w ic ie l, c z ło w ie k lu b z w ie rz ę je s t z a a ta k o w a n y p rz e z la r w ę m u c h ó w k i, w y ­ s t ę p u je f o r m a p a s o ż y tn ic z a z w a n a m u s z y c ą (m y ia s is).

T e r m in te n z a p ro p o n o w a ł H o p e w 1840 r . N ieco w c z e ś n ie j (1818) K i r b y i S p e n c e u tw o r z y li t e r ­ m in sc o le c h ia sis d la in w a z ji w y w o ła n e j p rz e z la r w y o w a d ó w w ogóle, H o p e je d n a k o g ra n ic z y ł te n te r m i n ty lk o do la r w m o ty li, w p r o w a d z a ją c ró w n o c z e ś n ie n o ­ w y te r m i n m y ia s is n a o k r e ś le n ie in w a z ji p a s o ż y tn i­

c z e j p o w o d o w a n e j p rz e z l a r w y m u c h ó w e k .

L a r w y m u c h ó w e k m o g ą p a s o ż y to w a ć z e w n ę trz n ie l u b w e w n ę trz n ie , m o g ą b y ć p a s o ż y ta m i w a ru n k o w y m i

^ n ie s p e c y fic z n y m i) lu b b e z w a r u n k o w y m i (s p e c y fic z ­ n y m i).

L a r w y m u c h ó w e k ż y ją c e ja k o p a s o ż y ty b e z w a r u n ­ k o w e to te , k tó r e r o z w ij a ją s ię w y łą c z n ie n a , lu b w ż y w y m k rę g o w c u . Z a lic z a s ię t u t a j la r w y gzów , p a s o ż y tu ją c e w ja m a c h n o so w y c h (O e strin a e ), w tk a n ­ k a c h s k ó r n y c h i p o d s k ó r n y c h (H y p o d e r m in a e ), w p r z e ­ w o d z ie p o k a rm o w y m (G a s tr o p h ilin a e ). Z p a so ż y tó w z e w n ę trz n y c h n a le ż y t u w y m ie n ić k r w io p ijn e la r w y m u c h ó w e k p a s o ż y tu ją c e n a s s a k a c h (A u c h m e r o m y ia ) i p ta k a c h (P a s s e r o m y ia , P r o to c a llip h o r a i N a o ttio p h i- lu m ).

L a r w y m u c h ó w e k z a lic z a n e do p a s o ż y tó w w a r u n ­ k o w y c h są z a sa d n ic z o w o ln o ż y ją c y m i o rg a n iz m a m i i r o z w ija ją się w r o z k ła d a ją c y c h się fr a g m e n ta c h o r ­ g a n iz m ó w ro ś lin n y c h i z w ie rz ę c y c h , w e k s k r e m e n ta c h , w śc ie k a c h . W p e w n y c h je d n a k o k o lic z n o śc ia c h la r w y t e m o g ą ro z w ija ć się w ży w y ch o rg a n iz m a c h k rę g o w ­ c ó w b ą d ź to p rz e z k r ó t k i ty lk o o k re s , b ą d ź to do k o ń c a sw eg o ro z w o ju o n to g e n e ty c z n e g o . Z a lic z a s ię tu t a j w ię k sz o ś ć p lu j e k (C a llip h o r in a e ), w y w o łu ją c y c h c h o ro ­ b ę c z e rw io w ą o w iec lu b m u s z y c e p r z y r a n n e in n y c h k rę g o w c ó w , la r w y m u c h y d o m o w e j (M u sca d o m e s tic a ) i m u c h y g n o jk i (E rista lis

k tó r e m o e ą w y w o ­ ła ć m u s z y c e o d b y to w e , l u b w re s z c ie la r w y m u c h y F a u n ia , k t ó r e m o g ą c z a se m p r z e b y w a ć i r o z w ija ć się w u k ła d z ie m o c z o w o p łc io w y m c z ło w ie k a .

N a le ż y je d n a k z a z n a c z y ć , że la r w y p o łk n ię te z p o ­ k a r m e m , k tó r e p rz e c h o d z ą b ie r n ie p rz e z p rz e w ó d p o ­ k a rm o w y , n ie są u w a ż a n e za p a s o ż y ty w y w o łu ją c e m u s z y c e . J e ś li to w a rz y s z ą te m u z m ia n y p a to lo g ic z ­ n e — zac h o d z i z ja w is k o z w a n e p s e u d o m y ia s is .

Z e w z g lę d ó w k lin ic z n y c h i d la p r a k ty c z n y c h ce ló w m o ż n a m u s z y c e p o d z ie lić n a n a s tę p u ją c e ty p y :

a) m u s z y c a k r w io p i jn a — f o r m a p a s o ż y tn ic z a w y ­ w o ły w a n a p rz e z la r w y m u c h ó w e k ż y ją c y c h ja k o h e - m a to fa g i n a p ta k a c h i s s a k a c h ;

b) m u s z y c a s k ó r n a i p o d s k ó r n a — o b e c n o ść la r w

m u c h ó w e k , k tó r e w y w o łu ją a lb o g u z y w sk ó rz e , alb o

a t a k u j ą r a n y , p o w ię k s z a ją c je lu b w y w o łu ją c u s z k o ­

d z e n ia tk a n e k . P ie r w s z e z n ic h n a le ż ą w y łą c z n ie do

p a s o ż y tó w b e z w a ru n k o w y c h , n a to m ia s t d ru g ie , w y ­

w o łu ją c e tz w . m u s z y c e p r z y r a n n e , są g łó w n ie p a s o ż y ­

ta m i w a r u n k o w y m i, a le m o g ą b y ć ró w n ie ż i b e z w a ­

r u n k o w y m i;

298

c) m u s z y c a n o s o w o -g a rd z ie lo w a p o le g a n a in w a z ji ja m n o so w y c h , z a to k c z o ło w y c h i g a r d z ie li p rz e z w y ­ so k o w y s p e c ja liz o w a n e la r w y m u c h ó w e k , k tó r e n a ­ le ż ą do p a s o ż y tó w b e z w a r u n k o w y c h . W n ik a j ą on e p r z e z n o z d rz a lu b o czo d o ły i o tw o r y u s z n e ;

d) m u s z y c a je lito w a z a c h o d z i, g d y l a r w y m u c h ó ­ w e k p r z y c z e p i a ją się do ś c ia n je l i t a lu b p r z e b y w a ją w n im w o ln o . N ie k tó r e g r u p y s s a k ó w s ą ż y w ic ie la m i ta k i c h p a s o ż y tó w b e z w a r u n k o w y c h , b r a k ic h je d n a k w je lic ie c z ło w ie k a , u k tó r e g o m o ż n a c z a s e m s p o tk a ć w a r u n k o w e p a s o ż y ty w y w o łu ją c e m u s z y c ę o k o lic o d ­ b y tu . L a r w y m u c h ó w e k z lo k a liz o w a n e w je lic ie c ie n ­ k im p o w in n y b y ć r a c z e j u w a ż a n e za p s e u d o p a s o ż y ty ; e) m u s z y c a m o c z o w o -p łc io w a z a c h o d z i, g d y la r w y m u c h ó w e k w y s tę p u j ą w u k ła d z ie m o c z o w o -p łc io w y m lu d z i lu b z w ie rz ą t. Z a w s z e są to p a s o ż y ty w a r u n k o w e . S ą o n e w y d a la n e z m o c z e m l u b s p o ty k a n e w p o c h w ie .

W y so k o w y s p e c ja liz o w a n y p a s o ż y tn ic z y tr y b ż y c ia l a r w m u c h ó w e k w y w o łu ją c y c h m u s z y c e r o z w in ą ł się n ie w ą tp l iw ie u g a tu n k ó w o n ie w y s p e c ja liz o w a n y m s p o s o b ie p o b ie r a n ia p o k a r m u w s ta d iu m la r w a ln y m . W o b e c n e j f a u n i e w y s t ę p u j ą g a tu n k i m u c h ó w e k

R y c. 1. M u s z y c a p r z y r a n n a b e z w a r u n k o w a w y w o ła n a p rz e z la r w y r o d z a j u C h r y s o m y ia

o r ó ż n y c h sp o s o b a c h p o b ie r a n ia p o k a r m u . D o g a t u n ­ k ó w o n ie w y s p e c ja liz o w a n y m sp o s o b ie p o b ie r a n ia p o ­ k a r m u w s t a d iu m la r w y n a le ż y m u c h a s t a je n n a (M u s c in a s ta b u la n s ) , k t ó r a p rz e c h o d z i sw ó j ro z w ó j w e w s z y s tk ic h ro d z a ja c h r o z k ł a d a ją c e j s ię m a t e r i i o r g a ­ n ic z n e j. P o c z ą w s z y od d ru g ie g o s ta d iu m la r w y s t a j ą s ię c o ra z b a r d z i e j d r a p ie ż n e , p o ż e r a j ą c k o n k u r e n tó w z w ła sz c z a w p r z y p a d k u , g d y ilo ś ć p o k a r m u je s t m a ła . S ą o n e w ię c z d o ln e do p r o w a d z e n ia z a ró w n o s a p r o f i­

ty c z n e g o , ja k i d ra p ie ż n e g o t r y b u ży c ia .

W śró d m u c h ó w e k o n ie w y s p e c ja liz o w a n y m tr y b ie ż y c ia w o k re s ie la r w a ln y m o b s e r w u je się d w a tr e n d y e w o lu c y jn e m u s z y c . J e d e n z n ic h p o w s ta je u l a r w m u c h ó w e k s a p r o fity c z n y c h , k tó r e p o b ie r a ją p o k a r m w p o s ta c i m a r tw y c h t k a n e k g n iją c y c h r a n j a k i w p o ­ s ta c i f r a g m e n tó w m a r tw e g o o rg a n iz m u — d r u g i u la r w m u c h ó w e k , k tó r e s t a ją s ię d r a p i e ż n ik a m i i z a ­ c z y n a ją ż e ro w a ć n a d u ż y c h z w ie r z ę ta c h p r z e k ł u w a ­ ją c ic h s k ó r ę i w y s y s a ją c k r e w . O b a tr e n d y p r o w a ­ d z ą do w y s o k o w y s p e c ja liz o w a n e g o e n d o p a s o ż y tn i- czeg o t r y b u ż y c ia la r w .

N a s a p r o f ity c z n e ź ró d ło p o w s ta n i a m u s z y c y p r z y - r a n n e j d o s t a r c z a j ą d o b re g o p r z y k ł a d u n ie k tó r e g a tu n -

R y c . 2. M u s z y c a ro p u c h y w y w o ła n a p r z e z la r w y L u c ilia b u fo n ifo r a : A — r o p u c h a z d ro w a , B — ro p u c h a z a ­ a ta k o w a n a p rz e d 24— 38 godz., C — p rz e d 48—72 godz., D — r o p u c h a z z a a ta k o w a n y m i n o z d rz a m i i p r a w y m

o k ie m

k i r o d z in y C a llip h o r in a e , ja k n p . L u c ilia se ric a ta , k tó r e n a jc h ę tn ie j p r z e b y w a ją ta m , g d z ie z n a jd u j ą się r o z k ł a d a ją c e się s u b s ta n c je (w z w ło k a c h , k a le ). S a ­ m ic e ic h są ró w n ie ż p r z y c ią g a n e p r z e z c u c h n ą c e r a n y , w k tó r y c h s k ł a d a ją ja j a . L a r w y o d ż y w ia ją s ię ty lk o m a r t w y m i t k a n k a m i i w y d z ie lin ą p r z y r a n n ą , p r z y ­ n o sz ą c n a w e t k o rz y ś ć d la d a lsz e g o g o je n ia się r a n (s to ­ s o w a n e o n e b y ły w s t a n ie s te r y ln y m ja k o c h ir u rg ic z n y sp o s ó b le c z e n ia r a n do c z te r d z ie s ty c h l a t n in ie js z e g o s tu le c ia ) ( R o b i n s o n 1934). Z te g o w z g lę d u u w a ż a się , że la r w y L u c ilia s e r ic a ta p o d o b n ie j a k W o h lfa r tia n u b a w y w o ł u ją m u s z y c ę d o b ro tliw ą .

L a r w y in n y c h g a tu n k ó w r o d z in y C a llip h o r id a e n ie o g r a n ic z a ją się w p o b ie r a n iu p o k a r m u do m a r tw y c h tk a n e k , le c z w c z e ś n ie j lu b p ó ź n ie j a t a k u j ą żyw e t k a n ­ k i w y w o łu ją c ty m s a m y m z ło ś liw ą m u s z y c ę , k tó r a c h a r a k t e r y z u j e s ię w y s tę p o w a n ie m n a c ie le tr u d n o g o ją c y c h się, w r z o d z ie ją c y c h u b y tk ó w tk a n e k . P r z y d u ż y c h u b y tk a c h m o ż e d o jś ć do ś m ie rc i ż y w ic ie la . T a k ą w a r u n k o w ą m u s z y c ę w y w o łu ją la r w y L u c ilia c u p r in a .

K o ń c o w y m e ta p e m s a p r o fity c z n e g o tr e n d u ro z w o ju m u s z y c y je s t n p . b e z w a r u n k o w a m u s z y c a p r z y r a n n a w y w o ła n a p rz e z la r w y m u c h C h r y s o m y ia b e z z ia n a i W o lfa r tia m a g n ific a . L a r w y t e n ie ż y w ią się r o z ­ k ł a d a j ą c ą s ię s u b s ta n c ją o rg a n ic z n ą , a le o g ra n ic z a ją s ię c a łk o w ic ie d o t k a n e k ż y w y c h ( r y c .,

) i m o g ą s p o ­ w o d o w a ć ic h m a r tw ic ę .

I n t e r e s u j ą c ą lin ię ro z w o jo w ą m u s z y c o b s e r w u je się u p ła z ó w , n a k tó r y c h p a s o ż y tu ją la r w y m u c h , z g a ­ tu n k ó w : L u c ilia p o r p h y r in a i L. b u fo n ifo r a . J e ż e li s a ­ m ic e p ie r w s z e g o g a tu n k u zło żą j a j a n a ż y w y c h r o ­ p u c h a c h , to w y lę g a ją c e s ię la r w y w n ik a ją do d e li k a t­

n e j s k ó r y p ła z a i s t a ją c s ię w a r u n k o w y m i p a s o ż y ta m i p o w o d u ją g łę b o k ie u s z k o d z e n ia , k tó r e s z y b k o d o p r o ­ w a d z a ją do ś m ie r c i ż y w ic ie la . L a r w y ż y ją d a le j n a je g o z w ło k a c h . W w y p a d k u L . b u fo n ifo r a la r w y s t a j ą s ię b e z w a r u n k o w y m i p a s o ż y ta m i. J a j a są ró w n ie ż s k ł a d a n e n a sk ó rz e , le c z w y lę g łe la r w y w ę d r u ją do j a m n o s o w y c h , o czo d o łó w , g d z ie w y w o łu ją ro z le g łe m u s z y c e p r z y r a n n e (ry c .

).

N ieco u w a g i n a le ż y p o ś w ię c ić m u s z y c y je lito w e j, w y ­

w o ły w a n e j p rz e z w a r u n k o w o p a s o ż y tu ją c e la r w y m u ­

c h ó w e k . Z a g a d n ie n ie m ty m z a jm u je się od l a t Z u m p t,

w e d łu g k tó r e g o w l i t e r a t u r z e m e d y c z n e j s p o ty k a się

d u ż o o p is ó w m u s z y c y je lito w e j, a le w ię k sz o ś ć z n ic h

j e s t b łę d n ie i n t e r p r e to w a n a . L a r w y m u c h ó w e k s p o ty -

299

R y c. 3. M u c h a s e r o w a — P io p h ila casei, A — im a g o , B — la r w a , C — p e r y t r e m a

k a n e w k a le n a le ż ą c z ę sto do g a tu n k u S a rc o p h a g a h a e m o r r h o id a lis , k tó r y je s t la r w o r o d n y . F a k t te n m a d u ż e z n a c z e n ie , p o n ie w a ż p a r t i a la r w (ok. 3 m m dł.) m o ż e b y ć z ło ż o n a n a w e t w c z a sie d e f e k a c ji lu b k r ó tk o p o te m i b a d a ją c y le k a r z lu b p ie lę g n ia r k a są c a łk o ­ w ic ie p rz e k o n a n i, że la r w y z o s ta ły w y d a lo n e z p r z e ­ w o d u p o k a rm o w e g o z k a łe m . G d y b a d a n ie k a łu n a ­ s tę p u je p a r ę g o d z in p ó ź n ie j, lu b n a s tę p n e g o d n ia , la r w y o s ią g a ją ju ż w ie lk o ś ć

c m lu b w ię c e j.

L a r w y m u c h ó w e k s p o ty k a n e w k a le m o g ą b y ć je d n a k w y d a lo n e po u p r z e d n im p o łk n ię c iu ic h z p o ­ k a r m e m lu b w o d ą i ta k ie w y p a d k i s ą c z ę stsz e , a n iż e li s ię są d z i. D o b rz e z n a n y m o w a d e m se ró w i w ę d z o n e g o m ię s a (boczek, sz y n k a ) je s t P io p h ila c a se i (ry c . 3).

L a r w y te g o g a tu n k u w n i k a j ą w g łą b p o k a r m u i c z ę ­ sto są n ie z a u w a ż o n e p rz e z k o n s u m e n ta . S ą o n e b a rd z o o d p o rn e i p r z e ż y w a ją n ie z w y k łe d la n ic h w a r u n k i ś ro d o w isk o w e . P o łk n ię ta l a r w a m o ż e p r z e jś ć p rz e z p rz e w ó d p o k a rm o w y w s ta n ie ż y w y m . Ż ó ł t o w s k i p o d a je , że s t r a g a n i a r k i p a r y s k ie b a rd z o c h ę tn ie z ja ­ d a ją s e r z a w ie r a ją c y ż y w e la r w y m u c h y se ro w e j.

W c z a sie sw eg o k r ó tk ie g o p o b y tu w je lic ie m o g ą one w y w o ła ć p e w n e u sz k o d z e n ia . D o ś w ia d c z e n ia Z u m p t a w y k a z a ły , że la r w y te , p o d o b n ie j a k la r w y ro d z in y M u s c id a e i C a llip h o r id a e , p o ły k a n e ró w n ie ż z z a ­ b ru d z o n y m p o k a rm e m , n ie m o g ą je d n a k k o n ty n u ­ o w a ć sw ego ro z w o ju w p rz e w o d z ie p o k a rm o w y m i n ie m o g ą w y w o ły w a ć p r a w d z iw e j m u s z y c y je lito w e j.

O b e c n o ść ic h w je lic ie je s t o k r e ś la n a n a z w ą p s e u d o - m y ia s is .

M u s z y c a je lito w a m o ż e je d n a k w y s tą p ić , a le o g ra ­ n ic z a się o n a ty lk o do o k o lic o d b y tu i k o ń c o w e j części je l i t a i je s t w te d y n a z y w a n a m u s z y c ą r e k t a ln ą . M u ch y , p r z y c ią g a n e p rz e z o d c h o d y , m o g ą w p e w n y c h w a ­ r u n k a c h zło ży ć ja j a w o k o lic y o d b y tu , a w y lę g łe z n ic h la r w y m o g ą w n ik a ć do r e c tu m , r o z w ija ć się i c z y n n ie go o p u sz c z a ć . W y p a d k i ta k i e b y ły o b s e r w o ­ w a n e u z w ie r z ą t częścio w o s p a r a liż o w a n y c h . N ie k tó r e p r z y p a d k i lu d z k ie j m u s z y c y je lito w e j p o w o d o w a n e j p rz e z la r w y m u c h y g n o jk i E r is ta lis te n a x (ry c. 4) i m u c h y ś c ie rw ic y z r o d z a j u S a r c o p h a g a m o g ą b y ć w y tłu m a c z o n e w te n sp o só b . T e r z a d k ie w y p a d k i w a ­

r u n k o w e j m u s z y c y o d b y to w e j n ie z a p o c z ą tk o w u ją o c z y w iśc ie r o z w o ju b e z w a ru n k o w e j m u s z y c y je lito w e j.

M u sz y c a m o c z o w o -p łc io w a r o z w in ę ła się ró w n ie ż u o w a d ó w , k tó r e z a sa d n ic z o znoszą j a j a w r o z k ł a d a ­ ją c e j się m a t e r i i o rg a n ic z n e j. N a le ż y tu m u c h a z r o ­ d z a ju F a n n ia (ryc. 5), k tó r e j sa m ic e s k ła d a ją j a j a w o k o . lic y n a rz ą d ó w ro d n y c h , a w y lę g łe p a r ę g o d z in p ó ź n ie j l a r w y m o g ą z a w ę d ro w a ć n a w e t do p ę c h e r z a m o czo w eg o , g d z ie ż y w ią s ię p rz e z p a r ę d n i s u b s ta n c ją o rg a n ic z n ą . J e s t rz e c z ą m o ż liw ą , że czaso w o p a s o ż y tu ją c a la r w a m o ż e k o n ty n u o w a ć s w ó j ro z w ó j, le c z m u s z y c a m o c z o ­ w o -p łc io w a n ie p rz e c h o d z i w w y ż sz ą b io lo g ic z n ie s p e ­ c ja liz a c ję .

N a k r w io p ijn y sp o s ó b ż y c ia p rz e c h o d z ą la r w y m u ­ c h ó w e k , k tó r e p ro w a d z ą s a p r o fity c z n y t r y b ży cia w n o ra c h s s a k ó w lu b g n ia z d a c h p ta k ó w . P r z y k ł a d u d o s ta rc z a m u c h a r o d z a ju M u sc in a , k tó r e j la r w y są z d o ln e do p r z e k łu w a n ia in n y c h l a r w i w y s y s a n ia z a ­ w a r to ś c i ic h c ia ła . M o g ą w ię c ró w n ie ż p rz e b ić s k ó rę p ta k a lu b s s a k a i p rz e jś ć z cza se m w b e z w a ru n k o w y e k to p a s o ż y tn ic z y t r y b ży c ia , co o b s e r w u je się u p r z e d ­ s ta w ic ie li P a s s e r o m y ia , P ro to c a llip h o ra i N e o ttio p h ilu m w g n ia z d a c h p ta k ó w i u P a c h y c h o e r o m y ia i A u c h m e - r o m y ia w n o ra c h s s a k ó w (ry c .

). W śró d ty c h ro d z a jó w o b s e r w u je s ię jeszcze w y ż sz y s to p ie ń p a s o ż y tn ic tw a . L a r w y P a s s e r o m y ia lo n g ic o rn is po p rz e b ic iu s k ó r y ż y ­ w ic ie la i w y s y s a n iu k r w i w n ik a ją p o d s k ó r ę tw o rz ą c c z y ra k i. O s ta tn i s e g m e n t o d w ło k a ze s tig m a m i w y ­ s u w a ją n a z e w n ą trz d la p o b r a n ia p o w ie tr z a a tm o s fe -

R yc. 5. M u c h a — F a n n ia c a n ic u la ris: A l a r w a trz e c ie g o s ta d iu m

B

— im a g o , B R y c. 4. M u c h a g n o jk a — E r i­

s ta lis te n a x : A — im a g o , B — l a r w a trz e c ie g o s ta d iu m , C — k o ń c o w a część la r w y trz e c ie g o

s ta d iu m

300

R y c .

. M u c h a g n ia z d o w a — P a s s e r o m y ia h e te r o h a e ta : A — l a r w a tr z e c ie g o s ta d iu m , B — ty ln e p r z e t c h lin k i

t e j la r w y

ry c z n e g o . W o b rę b ie r o d z in y M u s c in a e o b s e r w u je się w ię c e w o lu c ję p o w s ta n i a e n d o p a s o ż y tn ic z e g o t r y b u ż y ­ c ia la r w .

P o d o b n ą e w o lu c ję o b s e r w u je się w o b r ę b ie r o d z in y C a llip h o r id a e . N a le ż y t u r o d z a j P ro to c a llip h o r a , k t ó ­ re g o p e w n e g a t u n k i (n p . P . a z u r e a ) są k r w io p i jc a m i w g n ia z d a c h p ta k ó w h o la r k ty c z n y c h . I n n e g a tu n k i te g o r o d z a j u (P. li n d n e r i i P . b r a u e r i) p rz y s to s o w a ły s ię do e n d o p a s o ż y tn ic z e g o t r y b u ż y c ia d z iu r a w ią c s k ó r ę lu b p o w o d u ją c o w rz o d z e n ia . L a r w y ro d z a jó w A u c h m e r o m y i a i P a c h y c h o e r o m y ia p r o w a d z ą e k to p a - s o ż y tn ic z y t r y b ż y c ia n a s s a k a c h , le c z b lis k o z n im i s p o ­ k r e w n io n e r o d z a je C o r d y lo b ia , B o o p o n u s i E le p h a n to - lo e m u s m a j ą la r w y , k tó r e s t a j ą s ię e n d o p a s o ż y ta m i (ry c . 7 i

). G a tu n k i te o s ią g n ę ły w s w e j e w o lu c ji e n d o - p a s o ż y tn ic z y t r y b ż y c ia u s s a k ó w n a d ro d z e p o d o b n e j co g a t u n k i P a s s e r o m y ia lo n g ic o r n is u p ta k ó w .

R y c. 7. C o r d y lo b ia a n th r o p o p h a g a : A — im a g o , B —

la r w y trz e c ie g o s t a d iu m , C — ty l n e p r z e t c h li n k i t e j R y c . 10. L a r w y g z a r o d z a ju G a s te r o p h ilu s w ż o łą d k u

l a r w y z e b ry

R y c .

. M u s z y c a u d z ie c k a w y w o ła n a p rz e z la r w y r o d z a j u C o r d y lo b ia

•

3 -

'S fir '.'A '.'

R y c . 9. G ie z — G a str o - p h ilu s in te s tin a li: A — i m a ­ go, B — la r w a trz e c ie g o

s ta d iu m

B

P ra w d o p o d o b n ie g zy o w y so k o w y s p e c ja liz o w a n y m tr y b i e ż y c ia w y w o d z ą s ię z p rz o d k ó w r o d z in y C a lli­

p h o r id a e , k tó r e o s ią g n ę ły sw ó j e n d o p a s o ż y tn ic z y t r y b

ż y c ia p r z e c h o d z ą c p rz e z s t a d ia k r w io p ijn e . P ie r w s z e

301

c

R y c . 11. G ie z o w c z y — O e s tr u s o v is . A — im a g o , B — l a r w a p ie rw s z e g o s ta d iu m , C — p r z e d n ia część te j la r w y w id z ia n a od s tr o n y g rz b ie to w e j i z b o k u , D — ty l n e p a r y t r e m y la r w y d ru g ie g o s ta d iu m , E — l a r w a

trz e c ie g o s t a d iu m w id z ia n a o d s tro n y g rz b ie to w e j i b rz u s z n e j, F — t a s a m a la r w a w id z ia n a od ty ł u

s t a d ia la r w a l n e r o d z a j u G a s te r o p h ilu s p r z e k łu w a j ą s k ó r ę ż y w ic ie la , w y s y s a ją k r e w i t r a f i a j ą do ja m y g ę b o w e j, co d o p ro w a d z a w e fe k c ie do w y w o ła n ia p rz e z n a s tę p n e s t a d ia m u s z y c y je lito w e j (ry c. 9 i 10).

T r u d n ie j n a to m ia s t z n a le ź ć p r z e k o n y w a ją c e w y ­ ja ś n ie n ie p o c h o d z e n ia m u s z y c y n o s o w o -g a rd z ie lo w e j, w y w o ły w a n e j p rz e z la r w y p o d ro d z in y O e s tr in a e , a le m o ż n a p rz y p u s z c z a ć , że i w ty m p r z y p a d k u e w o lu c ja z a c z ę ła się w s ta d iu m k r w io p ijn y m , że p o te m la r w y t r a f i a ł y do ja m n o so w y c h , g d z ie n a w e t w s p ó łc z e s n e g a tu n k i s ą ty lk o p rz y c z e p io n e do tk a n e k za p o m o c ą sw y c h h a k ó w g ę b o w y c h i ż y w ią s ię k r w ią i ś lu z o w y m i w y d z ie lin a m i (ry c .

).

P a r ę słó w n a le ż a ło b y p o ś w ię c ić p r z y n a le ż n o ś c i s y ­ s te m a ty c z n e j m u c h ó w e k w y w o łu ją c y c h m u s z y c e . O l­

b rz y m ia w ię k sz o ś ć (185 g a tu n k ó w ) n a le ż y do p o d rz ę d u B ra c h y c e r a , a ty l k o 3 g a tu n k i , w e d łu g a u to r a r o z p r a ­ w y t r a k t u j ą c e j o m u s z y c a c h lu d z i i z w ie rz ą t św ia ta , F . Z u m p t a, są z a lic z a n e do N e m a to c e r a . Z B r a c h y ­ c era w ię k s z o ś ć g a tu n k ó w n a le ż y do ro d z in : C h lo ro - p id a e , M u sc id a e , C a llip h o r id a e , G a s tr o p h ilid a e i O e s- tr id a e .

T y p o w a l a r w a m u c h ó w e k n ie p o s ia d a g ło w y , a p rz e d n i je j k o n ie c je s t z w ę ż o n y . T y ln y k o n ie c je s t s z e ro k i i m n ie j lu b w ię c e j śc ię ty . Z a z w y c z a j la r w y z b u ­ d o w a n e s ą z

se g m e n tó w , le c z p ie r w s z y i o s ta tn i se g ­ m e n t m a zło ż o n e p o c h o d z e n ie i w p ie r w s z y c h s ta d ia c h n ie k tó r y c h g r u p m o ż n a się d o lic z y ć 13 se g m e n tó w (ry c . 12). P r z e d n ie p r z e t c h lin k i u m ie sz c z o n e są w 2 s e g m e n c ie , ty ln e — w 12. W n ie k tó r y c h g r u p a c h w y ż sz y c h m u c h ó w e k , z w ła sz c z a u ty c h , k tó r y c h la r w y są b e z w a r u n k o w y m i p a s o ż y ta m i, s to ż k o w a ty k s z t a łt

la r w y je s t z a m ie n io n y n a m n ie j l u b w ię c e j b e c z u łk o - w a ty (w ię k sz o ść l a r w G a s tr o p h ilid a e i O e str id a e ) (ryc.

10 i 11). I n n e la r w y ja k n p . la r w a r o d z a ju F a u n ia p o ­ s ia d a lic z n e n itk o w a te w y r o s t k i n a s e g m e n ta c h (ry c . 5).

W s z y s tk ie la r w y m u c h ó w e k są b e z n o g ie (ry c . 13).

I n t e g u m e n t rz a d k o je s t n a g i, z a z w y c z a j p o k r y ty je s t z ą b k a m i, k o lc a m i, łu s k a m i u ło ż o n y m i c zęsto w o k rę ż - R yc. 12. S c h e m a ty c z n y r y s u n e k la r w y trz e c ie g o s t a ­ d iu m . a) w id o k z b o k u , c) w id o k z ty łu , d) p e r y t r e m a ty l n a . I— X I I — n u m e r a c ja s e g m e n tó w , a p — g u z e k a n a ln y , a s p — p rz e d n ia p r z e tc h lin k a , b t — g u z ic z e k , p e r — p e r y tr e m a ln y p ie r ś c ie ń , p s p — p r z e tc h lin k a

ty l n a , s l — sz c z e lin y

42

302

R y c. 13. L a r w y m u c h ó w e k . A — M u s c a d o m e s tic a , B — C h r y s o m y ia m a c e lla r ia , C — A u c h m e r o m y i a lu t e -

o la, D — F a n n ia c a n ic u la r is

n e p a s k i. N a o s ta tn im s e g m e n c ie z n a jd u j ą się ty l n e p r z e t c h li n k i i o d b y t.

B u d o w a ty l n y c h p r z e t c h li n e k m a d u ż e z n a c z e n ie ta k s o n o m ic z n e . W p ie r w s z y m s t a d iu m la r w a l n y m s k ł a ­

d a j ą s ię o n e z a z w y c z a j z d w u p a r o k r ą g ły c h lu b o w a l­

n y c h o tw o ró w . D ru g ie i tr z e c ie s ta d iu m p o s ia d a 2 lu b 3 p a r y sz c z e lin o d d e c h o w y c h o d p o w ie d n io ro z m ie s z ­ c z o n y c h (ry c .

d i 7c) lu b j a k u O e str id a e — d u ż ą lic z ­ b ę m a ły c h o tw o ró w (ryc. l i d ) . Z a z w y c z a j sz c z e lin y są o to c z o n e z a m k n ię ty m l u b o tw a r t y m p ie r ś c ie n ie m lu b le ż ą w p ły tc e z e s k le ro ty z o w a n e j, j a k to m a m ie js c e u O e s tr id a e . P ie r ś c ie ń lu b p ły t k a tw o r z y tz w . p e r y - tr e m ę .

P o w y ż s z y o p is la r w w y k a z u ją c y ró ż n o r o d n ą ic h b u ­ d o w ę w s k a z u je n a to , że ro z p o z n a n ie la r w co do r o ­ d z a ju n ie j e s t z a z w y c z a j tr u d n e . B y ć m o ż e f a k t t e n p r z y c z y n ił się m ię d z y in n y m i do te g o , że z w a lc z a n ie m u s z y c y je s t w s z e c h s tr o n n ie o p ra c o w a n e , a le r o z p r o ­ sz o n e w o g ro m n e j lic z b ie p u b li k a c y j ta k n a u k o w y c h j a k i p o p u la r n y c h . O b e jm u je on o m e to d y z a p o b ie ­ g a w c z e , le c z e n ie , z w a lc z a n ie la r w o ra z o g ó ln ą k o n tr o lę . M e to d y z w a lc z a n ia są b a r d z o ró ż n e , b o w ie m ró ż n e t y ­ p y la r w w y w o ł u ją ró ż n e m u s z y c e . P o n a d to m e to d y z w a lc z a n ia s ta le się z m ie n ia ją i b ę d ą n a d a l się z m ie ­ n ia ć w m i a r ę w p r o w a d z a n i a n o w y c h ś r o d k ó w i le k ó w , n o w y c h w y n ik ó w w b a d a n ia c h n a u k o w y c h lu b n a ­ g łe g o p o ja w ie n i a się o d p o rn o ś c i.

E W A Z A S T A W N IA K (K ra k ó w )

FLO R A EOCEŃSKA W Ę G L I BRUNATN YCH Z G E ISELTA L

W śró d b o g a ty c h złóż w ę g li b r u n a t n y c h , p o ło ż o n y c h w N ie m c z e c h ś ro d k o w y c h n a o b s z a r z e s a k s o ń s k o - t u - r y ń s k im , sz c z e g ó ln e z a in te r e s o w a n ie b u d z ą p o k ła d y w d o lin ie r z e k i G e ise l, r o z c ią g a ją c e s ię n a p o w ie rz c h n i ok o ło 60 k m 2. L ic z n e k o p a ln ie o d k ry w k o w e , z lo k a l i­

z o w a n e n a n ie w ie lk im s to s u n k o w o o b s z a rz e , n a d a j ą s w o is te p ię tn o o k o lic y . D o m in u ją t u o lb r z y m ie w y ­ r o b is k a , a n a ic h d n ie s ta w y i k a łu ż e w y p e łn io n e s z a r o b r u n a tn ą w o d ą . N a jlż e js z e n a w e t p o d m u c h y w i a t r u u n o s z ą z o d k r y w e k c h m u r y b r u n a t n e g o p y łu , k tó r y m s p o w ity j e s t c a ły k r a j o b r a z .

S ła w a w ś w ie c ie n a u k o w y m w ę g li b r u n a t n y c h z G e i- s e l ta l w ią ż e się z w y s tę p o w a n ie m d o s k o n a le z a c h o w a ­ n y c h s z c z ą tk ó w r o ś lin i z w ie r z ą t p o c h o d z ą c y c h ze s t a r ­ szego tr z e c io r z ę d u . H is to r ia o d k r y ć p a le o n to lo g ic z n y c h n a ty m s t a n o w is k u ro z p o c z ę ła s ię 60 l a t te m u . W r o k u 1908 z n a le z io n o t u p o r a z p ie r w s z y k o ś c i lo f io d o n ta , w y m a r łe g o r o d z a j u z r o d z in y ta p ir ó w , ż y ją c y c h d z is ia j w la s a c h ś r o d k o w e j i p o łu d n io w e j A m e r y k i o ra z w I n ­ d ia c h . N a ic h p o d s ta w ie o k re ś lo n o w ie k p o k ła d ó w w ę g la n a ś r o d k o w y eo c e n . W 1912 r o k u o p ró c z d a ls z y c h k o śc i lo f io d o n ta o d k r y to ta k ż e lic z n e s z c z ą tk i r o ś lin . S y s te m a ty c z n e p r a c e w y k o p a lis k o w e ro z p o c z ę to w k i l ­ k a n a ś c ie l a t p ó ź n ie j. Ic h w y n ik i, o g ło sz o n e w 1934 ro k u , d o ty c z y ły g łó w n ie g e o lo g ii s t a n o w i s k a i o d k r y ć p a l e ­ o n to lo g ic z n y c h . W ty m s a m y m r o k u z a ło ż o n o w p o ­ b lis k ie j m ie js c o w o ś c i H a a le (S a a le ) m u z e u m G e is e lta l, w k tó r y m z n a la z ły p o m ie s z c z e n ie ro s n ą c e w s z y b k im te m p ie z b io ry . W o jn a p r z e r w a ł a p r a c e te r e n o w e p o d ­ ję t e n a n o w o d o p ie r o w 1949 r o k u . W 10 l a t p ó ź n ie j m u z e u m d y s p o n o w a ło m a te r i a łe m , z ło ż o n y m z o k o ło

2 0

ty s ię c y o k a z ó w k o p a ln y c h z w ie r z ą t i ro ś lin .

O b fite n a g r o m a d z e n ie w G e is e lta l s z c z ą tk ó w e o c e ń - s k ie j f a u n y i f l o r y w ią ż e s ię ze s z c z e g ó ln ą b u d o w ą g e o ­

lo g ic z n ą -tego o b s z a r u . Z a s a d n ic z ą r o lę o d e g ra ło tu b lis k ie s ą s ie d z tw o o sa d ó w w a p ie n ia m u s z lo w e g o z t r z e ­ c io r z ę d o w y m i to r f o w is k a m i. W y m y w a n y z o sa d ó w w a ­ p ie ń n e u tr a li z o w a ł w to r f o w is k a c h k w a s y h u m u s o w e i ty m s a m y m z a p o b ie g a ł r o z k ła d o w i s u b s ta n c ji o r g a ­ n ic z n e j. D ru g im , n ie m n ie j w a ż n y m c z y n n ik ie m , w a ­ r u n k u j ą c y m d o b ry s t a n z a c h o w a n ia sz c z ą tk ó w ro ś lin

R y c . 1. K o p a ln ia w ę g la b r u n a tn e g o N e u m a r k S u d w G e is e lta l. — F o t. L . S tu c h lik

i z w ie rz ą t, b y ły sz c z e g ó ln ie k o r z y s tn e s t o s u n k i w o d n e . W y s o k i p o z io m w o d y g r u n to w e j, d u ż a ilo ść o p a d ó w a tm o s f e r y c z n y c h o ra z c z ę s te p o w o d z ie p o w o d o w a ły s z y b k ie o d c ię c ie s u b s ta n c ji o rg a n ic z n e j od n isz c z ą c e g o d z ia ła n ia p ro c e s ó w u tl e n ia j ą c y c h i g n iln y c h .

O z n a c z a ln y m a t e r i a ł r o ś lin n y z G e is e lta l s k ł a d a się

z o d c is k ó w liś c i o ra z ze s fo s y liz o w a n y c h d re w ie n , n a ­

sio n , o w o có w , s p o r i z ia r n p y łk u . W a r s tw y z a w ie r a ją c e

s z c z ą tk i r o ś lin n e są w y r a ź n ie z ró ż n ic o w a n e n a p o k ł a ­

d y : p o d w o d n e z d o b rz e z a c h o w a n y m i liś ć m i o ra z w ę g le

w a r s t w o w a n e , p o z b a w io n e w id o c z n y c h n ie u z b r o jo n y m

I. N O S O R O Ż E C A F R Y K A Ń S K I, D icero s b ic o r n is (L.) F o t. w ljS ^ jro jn y

II . Z IM A w Z a k o p a n e m F o t.

. S a m e k

303

o k ie m s z c z ą tk ó w liś c i (B e y n 1940). Do p o d w o d n y c h f o r m a c ji w ę g lo w y c h n a le ż ą złoża je z io rn e , u tw o rz o n e w p ły tk ic h z b io r n ik a c h w o d n y c h o ra z zło ża le jk o w e , p o w s ta łe w z a p a d lis k a c h w y p e łn io n y c h w o d ą . W o b ­ r ę b i e złóż je z io rn y c h m o ż n a w y ró ż n ić f a c ję b a g ie n n ą , r e p r e z e n to w a n ą p rz e z w ę g ie l trz c in o w y , i f a c ję w ó d o tw a rty c h , z k tó r e j p o c h o d z i w ę g ie l c z a rn y . W w ę g lu trz c in o w y m z a c h o w a n a je s t d u ż a ilo ść sz c z ą tk ó w ro ś lin , n a le ż ą c y c h do n ie w ie lu ro d z a jó w , p rz e d e w s z y s tk im tu r z y c C y p e ra c e a e ). W ę g le c z a r n e n a to m ia s t z a w ie r a ją b o g a c tw o ro d z a jó w r o ś lin , z k tó r y c h z a p e w n e ty lk o część p o c h o d z iła z b e z p o ś r e d n ie g o o to c z e n ia z b io r n i­

k ó w w o d n y c h , a w ię k sz o ś ć sz c z ą tk ó w z o s ta ła n a n ie ­ sio n a p rz e z w o d y s p ły w a ją c e w c z a sie p ó r d e szczo w y ch z m ie js c d a le j p o ło ż o n y c h , b a r d z ie j w y n ie s io n y c h i s u ­ ch y ch .

Z ło ż a le jk o w e , k tó r e p o w s ta w a ły w sto s u n k o w o k r ó tk im o k re s ie c z a su , z a w ie r a ją liśc ie i in n e f r a g ­ m e n ty r o ś lin ro z m ie sz c z o n e b a rd z o n ie r ó w n o m ie r n ie . Ic h n a g ro m a d z e n ie je s t m ie js c a m i ta k d u ż e , że o sad m o ż e s k ła d a ć się n p . w y łą c z n ie z liśc i, z n a k o m ic ie z a ­ c h o w a n y c h . P o je d y n c z e b la s z k i liśc io w e m o ż n a z ł a t ­ w o śc ią o d d z ie lić od sie b ie i po w y s u s z e n iu p rz e c h o ­ w y w a ć w k o p e r ta c h (ry c .

), a sp o rz ą d z o n e z n ich p r e p a r a t y k u t i k u l a r n e d a ją p o d m ik ro s k o p e m o b ra z z n a c z n ie le p s z y n iż n a b ło n k i liś c i w sp ó łc z e s n y c h . W ęg le w a r s tw o w a n e o d k ła d a ły się p r a w d o p o d o b n ie w o k r e ­ sa c h s u c h s z y c h , m n ie j d o g o d n y c h d la z a c h o w a n ia się s u b s ta n c ji o rg a n ic z n e j i d la te g o z a w ie r a j ą ty lk o u ła m k i d re w n a , n a b ło n k i liś c i o ra z z ia r n a p y łk u .

F lo r a e o c e ń s k a z G e is e lta l o b e jm u je ró ż n e p o d w z g lę d e m s y s te m a ty c z n y m g r u p y ro ś lin . P a łe c z k o w a te i k u lis te b a k te r ie z o s ta ły z n a le z io n e w k o p ro lita c h k ro k o d y li, w tk a n k a c h ry b o ra z w s k ó rz e ż a b . Z g lo ­ n ó w s tw ie rd z o n o o b ecn o ść e p if ity c z n e g o g a tu n k u z r o ­ d z a ju C e p h a le u ro s , k tó r y w n ik a ł p rz e z a p a r a t y s z p a r ­ k o w e do b la s z k i liś c io w e j i r o z w ija ł się p o d s k ó r k ą , c z e rp ią c s u b s ta n c je o d ż y w c z e z tk a n e k liśc i. Z g r z y ­ b ó w , ja k i e z a c h o w a ły się w w ę g lu b r u n a t n y m G e is e l­

ta l , r o d z a je m in t e r e s u j ą c y m p o d w z g lę d e m b u d o w y g r z y b n i je s t M e lio la z r o d z in y M elio la c e a e , ro z p r z e ­ s tr z e n io n a d z is ia j w s tr e f i e t r o p ik a l n e j i s u b tr o p ik a ln e j.

O p ró cz te g o s p o ty k a się fo r m y , m a ją c e s tr z ę p k i k o n i- d ia ln e p o d o b n e do w sp ó łc z e s n y c h g a tu n k ó w p ę d z la k a (P e n ic iliu m ). Do e p if ity c z n y c h g rz y b ó w (ro d z a j T r i- c h o p e ltin ite s z r o d z in y M ic r o th y r ia c e a e ) n a le ż ą ta k ż e fo rm y , o p is y w a n e d a w n ie j ja k o g lo n P h y c o p e ltis , k tó r e w y s tę p u j ą n a n a b ło n k a c h liści, w y d o b y ty c h z tr e ś c i je lit lo fio d o n tó w . S z c z ą tk i m c h ó w b y ły z n a jd o w a n e dość rz a d k o . D o ty c h c z a s s tw ie rd z o n o w y s tę p o w a n ie ty lk o je d n e g o g a tu n k u , o d p o w ia d a ją c e g o p o d w z g lę d e m m o rfo lo g ic z n y m w s p ó łc z e s n e m u e p ifito w i E p h e m e r o - p sis tj.b o d e n s is , k tó r y je s t z n a n y z o b s z a r u in d o - m a - la js k ie g o . W w ę g lu tr z c in o w y m z n a le z io n o p a p ro ć L y - g o d iu m k a u lf u s s i . D z isie jsz e g a tu n k i te g o ro d z a ju r o s n ą n a o b s z a r a c h s u b tr o p ik a l n y c h i tr o p ik a ln y c h A z ji i są r o ś lin a m i p n ą c y m i. Z in n y c h w a r s t w p o c h o ­ d z ą k o p a ln e g a tu n k i p a p r o c i z ro d z a jó w d łu g o sz ( O s m u n d a lig n itu m ) i p c d r z e ń (B le c h n u m d e n ta tu m ) .

D u żą s to s u n k o w o r o lę o d g ry w a ły d rz e w a sz p ilk o ­ w e , a z w ła sz c z a s e k w o ja (S e ą u o ia ) i c y p ry ś n ik ( T a x o - d iu m ). R o sły tu p o z a ty m r o d z a je ta k ie ja k : G ly p to - s tr o b u s , a r a u k a r ia (A r a u k a r ia ), c y p ry s (C u p re s su s) o ra z d w a g a tu n k i so s n y (P in u s), z b liż o n e do w sp ó łc z e s n y c h z o b s z a ru śró d z ie m n o m o rs k ie g o .

R o ślin y o k r y to n a s ie n n e re p r e z e n to w a n e b y ły w G e i­

s e l ta l p r z e z g a tu n k i n a le ż ą c e do k la s y je d n o liś c ie n n y c h

i d w u liś c ie n n y c h . W śró d r o ś lin je d n o liś c ie n n y c h n a sz c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu g u ją p a lm y , k tó r e n a le ż a ły do f o r m o liś c ia c h w a c h la rz o w a ty c h lu b p o d z ie lo n y c h p ie ­ rz a s to . P ró c z tego z n a le z io n e z o sta ły sz c z ą tk i tu r z y c (C a re x ), t r a w (G ra m in e a e ), r d e s tn ic (P o ta m o g e to n ) i je ż o g łó w e k (S p a r g a n iu m ). O s ta tn io R i i f f l e (1967) o d k r y ł liś c ie h ia c y n tu w o d n e g o (E ic h h o r n ia ), ro ś lin y z a r a s ta j ą c e j dziś w o ln o p ły n ą c e w o d y tr o p ik a ln e j i s u b t r o p ik a l n e j A m e ry k i i A fry k i.

D u ża ilo ś ć z n a jd o w a n y c h sz c z ą tk ó w n a le ż y do r o ­ ś lin d w u liś c ie n n y c h . S ą to p rz e w a ż n ie d rz e w a i k rz e w y ta k ic h m ię d z y in n y m i ro d z a jó w ja k : k a s z ta n (C a s ta - nea), d ą b (Q u ercu s), m a g n o lia .M a g n o lia ), la u r L a u ru s ), C in n a m o m u m , s u m a k (R h u s ), o rz e c h (J u g la n s), w ie rz ­ b a (S a l ix ), w o s k o w n ic a (M yrica ), S y m p lo c o s ( B a r t ń e l , K v a ć e k i R i i f f l e 1966), a ta k ż e p r z e d s ta w ic ie le w ie lu in n y c h ro d z in . S z c z e g ó ln ie d o b rz e z a c h o w a ły się fr a g m e n ty ro ś lin z a w ie ra ją c y c h so k m le c z n y (g a tu n k i z ro d z in y E u p h o rb ia c e a e i in n y c h ), o k re ś la n e p rz e z g ó r­

n ik ó w ja k o „ m a łp ie w ło s y ” (ry c. 3). S ą to c ie n k ie i d łu ­ g ie n ic i b a r w y z lo c is to b rą z o w e j, p o w s ta łe p ra w d o p o ­ d o b n ie z s o k u u tr w a lo n e g o w r u r k a c h m le c z n y c h .

D u ż ą o so b liw o śc ią b y ło z n a le z ie n ie w w ę g lu b r u ­ n a tn y m o d c is k ó w liś c i z ie lo n e j b a r w y , szy b k o z a n ik a ­ ją c e j n a p o w ie tr z u . Z a g a d n ie n ie m ty m z a ją ł się b liż e j a m e r y k a ń s k i p a le o b o ta n ik D av id D i l c h e r (1967).

Z m ie s z a n in y b a r w n ik ó w , ja k ie z a w ie r a ły z ie lo n e R y c . 2. L iść S y m p lo c p s h a lle n s is B a r th e l, K v a ć e k i R iiffle w y d o b y ty z w ę g la liś c ia s te g o . F o t. z p ra c y

B a r th e l, K v a ć e k i R iiffle 1965

42*