Funkcja informacyjna rachunkowości a ochrona środowiska w świetle badań ankietowych

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 702. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Marta St´pieƒ Katedra RachunkowoÊci Finansowej. Funkcja informacyjna rachunkowoÊci a ochrona Êrodowiska w Êwietle badaƒ ankietowych* 1. Wprowadzenie Rozwój gospodarki w powiązaniu ze środowiskiem naturalnym, z jednej strony, oraz wzrost społecznej świadomości ekologicznej, z drugiej, stanowią przesłanki wzrostu zainteresowania jakością życia i ekonomicznymi skutkami ochrony środowiska. Jednym z wyzwań ekologicznych współczesności jest tworzenie i wykorzystywanie informacji o stanie środowiska, wpływie działalności gospodarczej na ten stan oraz o wpływie działalności gospodarczej na jakość życia. W celu wskazania możliwości rachunkowości jako systemu informacyjno-kontrolnego podjęto, obok badań naukowych, próbę pozyskania opinii praktyków w sprawie roli rachunkowości w tworzeniu informacji ekonomicznych o ochronie środowiska. Do realizacji tego spojrzenia wykorzystano metodę badań ankietowych, skierowanych do kadr zarządzających w jednostkach gospodarczych, w tym do kierowników służb finansowo-księgowych. W anonimowej ankiecie poddano badaniu zjawisko, a nie podmioty gospodarcze.. * Zarówno ankieta, jak i zaprezentowane w tabelach dane charakteryzujące wypowiedzi respondentów stanowią rezultat badań własnych autorki. Opracowanie jest kontynuacją prezentacji wyników przeprowadzonych badań ankietowych, której część dotycząca roli rachunkowości w ochronie środowiska w opinii praktyków została zamieszczona w Zeszytach Naukowych AE w Krakowie. Por. M. Stępień, Rola rachunkowości w ochronie środowiska w opinii praktyków – wyniki badań ankietowych, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 674, Kraków 2005..

(2) 70. Marta Stępień. W pomiarze ekonomicznym skutków oddziaływania przedsiębiorstwa na środowisko chodzi o ujęcie i uwidocznienie w sprawozdawczości finansowej przebiegu ochrony środowiska poprzez prezentację odpowiednich kategorii i zależności ekonomicznych oraz stworzenie bazy informacyjnej dla zarządzania jednostką gospodarczą uwzględniającego ochronę środowiska. Celem opracowania jest prezentacja opinii respondentów (członków zarządów, głównych księgowych i służb ochrony środowiska – ogółem 84% respondentów – jednostek gospodarczych) odnośnie do kilku wybranych zagadnień dotyczących tworzenia w rachunkowości informacji o ochronie środowiska, rozpatrywanych dla ogółu badanych oraz według branż, stanowisk, wykształcenia i doświadczenia zawodowego. 2. Charakterystyka respondentów oraz ich stanowiska wobec ochrony Êrodowiska Do analizy wybrano najliczniej reprezentowane przez respondentów branże, których działalność gospodarcza ma szczególnie negatywny wpływ na stan środowiska – branżę chemiczną (16% ogółu ankietowanych) oraz branżę energetyczną (15% ankietowanych). Pozostałe branże poddane badaniom ankietowym to budownictwo, przemysł spożywczy, maszynowy, motoryzacyjny, wydobywczy, tekstylny i inne, których respondenci stanowili po kilka procent całości (brak danych – 2%). Reprezentowane w badaniach jednostki to pod względem statusu prawnego: spółki podmiotów krajowych – 44%, spółki z udziałem podmiotów zagranicznych – 18%, przedsiębiorstwa prywatyzowane – 13% i przedsiębiorstwa państwowe – 8%, pozostałe (spółdzielnie, przedsiębiorstwa prywatne, spółki pracownicze) – to ogółem 16% (brak danych – 1%). Wśród respondentów jest 45% kobiet i 55% mężczyzn; większość respondentów (56%) ma ponad 45 lat, ok. 1/3 jest w wieku 31–45 lat, a tylko 7% respondentów nie ukończyło 30 lat. Zajmowane przez respondentów stanowiska pozwalają im zarządzać finansami (67%), wpływać na kierunki rozwoju przedsiębiorstwa (78%) i na politykę przedsiębiorstwa w zakresie ochrony środowiska (83%). Jednak tylko 54% respondentów może przez swoją zawodową działalność wpływać na podane w ankiecie wybrane działania związane z ochroną środowiska, 36% nie ma wpływu na te działania (brak danych – 9,4%). Spośród respondentów 16–26% rzeczywiście podejmuje wybrane działania związane z ochroną środowiska. W tym kontekście warto spojrzeć na opinie tych respondentów o roli informacji ekologicznych wynikających z rachunkowości jednostki gospodarczej. Za podstawowe dla realizacji celu niniejszego opracowania uznano pytanie o miejsce problemów informacji ekologicznej wśród barier skutecznej realizacji.

(3) Funkcja informacyjna rachunkowości…. 71. ochrony środowiska (w tym technicznych, ekonomicznych i związanych z rachunkowością). Pozostałe wybrane pytania dotyczyły związanych z rachunkowością czynników stymulujących ochronę środowiska w przedsiębiorstwie oraz roli wybranych działań, w tym w ramach rachunkowości, w rozwiązywaniu problemów ekologicznych. Ich celem była identyfikacja informacji tworzonych w rachunkowości, niezbędnych dla oceny działalności jednostek gospodarczych w aspekcie ekologicznym. Odpowiedzi na te pytania zostały poddane badaniu w różnych przekrojach (branża, stanowisko i staż pracy na tym stanowisku), według różnych grup respondentów (wykształcenie i staż pracy zawodowej). 3. Rola informacji tworzonych w rachunkowoÊci a ochrona Êrodowiska w opinii respondentów Źródłem informacji finansowych, także o charakterze ekologicznym, jest rachunkowość jednostki gospodarczej, stanowi ona bowiem system informacyjno-kontrolny, dostosowujący swoje działanie do gospodarki, która kreuje potrzeby informacyjne. W szczególności zakres i rodzaj informacji tworzonych przez system rachunkowości muszą odpowiadać poziomowi rozwoju gospodarki oraz potrzebom informacyjnym funkcjonującego systemu społeczno-gospodarczego1. Prawo do informacji o środowisku jest zagwarantowane przez dwie ustawy2, które zobowiązują jednostki gospodarcze do udostępniania otoczeniu (społeczności lokalnej) informacji ekologicznych. Natomiast z wewnętrznych informacyjnych potrzeb zarządzania tych jednostek wynika dążenie do zachowania odpowiedniego zakresu i struktury systemu informacji ekologicznej. Informacje będące bazą zarządzania przedsiębiorstwem w odniesieniu do ochrony środowiska powinny umożliwiać przede wszystkim: – właściwą ocenę interakcji przedsiębiorstwa i środowiska oraz jej finansowych skutków, rozumiane jako istniejąca sytuacja lub stan, w jakim przedsiębiorstwo 1 Por. E. Burzym, Rola i funkcje rachunkowości w roku 2000, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, SKwP, nr 16, Warszawa 1990, s. 6–10. 2 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. nr 62, poz. 627; oraz Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o dostępie do informacji o środowisku i jego ochronie oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, Dz.U. nr 109, poz. 1157. Zasady określone w tej ustawie dotyczą udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie, udziału społeczeństwa w postępowaniu w sprawie ochrony środowiska oraz postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko. Jednak przedmiotem informacji są głównie rodzaje i ilość zanieczyszczeń wody i powietrza, odpadów, technologie produkcji, wnioski i decyzje administracyjne, zezwolenia itp. Brak natomiast informacji finansowych, poza wymierzonymi karami pieniężnymi oraz planami, programami i analizami finansowymi związanymi z podejmowaniem rozstrzygnięć istotnych dla ochrony środowiska. Por. W. Radecki, Nowe przepisy o udostępnianiu informacji o środowisku oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, „Problemy Ekologii” 2001, nr 1 i 2..

(4) 72. Marta Stępień. znajdzie się w przyszłości, wskutek działań proekologicznych, ale także zaniechań; – poprawną ocenę wpływu wewnętrznych i zewnętrznych czynników na efektywność zarządzania środowiskiem, związaną z przejawami interakcji przedsiębiorstwa i środowiska; – podejmowanie trafnych i przydatnych decyzji zarówno w zarządzaniu ukierunkowanym na ochronę środowiska, jak i w przeprowadzeniu zmian w przedsiębiorstwie sprzyjających środowisku naturalnemu; – rozliczenie jednostki gospodarczej ze społecznej odpowiedzialności za prowadzenie działalności gospodarczej wprawdzie z korzyścią dla środowiska, zwłaszcza człowieka, ale także przeciwko niemu – przez powodowaną degradację i zagrożenia. Dostosowanie informacji finansowych do tych zadań jest możliwe m.in. dzięki elastyczności rachunkowości, a ich ujawnienie w sprawozdaniu finansowym wskazuje zależności i współzależności gospodarki i środowiska naturalnego. Na kształtowanie informacji finansowych wpływają zasady wynikające z ustawy (rozwiązania prawne), system zarządzania przedsiębiorstwem i środowiskiem, polityka ekologiczna państwa, grupy interesów (społeczne i niespołeczne, wewnętrzne i zewnętrzne). Na szczególną uwagę zasługuje wykorzystanie rachunkowości w dziedzinie ochrony środowiska, zarówno w aspekcie pomiaru finansowych skutków interakcji gospodarka (przedsiębiorstwo)–środowisko, jak i zarządzania jednostką z uwzględnieniem wpływu ochrony środowiska na kształtowanie wyniku finansowego i realizacji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa. Jako punkt wyjścia do dalszych rozważań przyjęto opinię respondentów na temat znaczenia uwzględniania problemów ekologicznych w rachunkowości, z czym wiąże się tworzenie informacji finansowych w tej dziedzinie. Większość respondentów (59%) uznaje uwzględnianie problemów ekologicznych w rachunkowości za ważne i bardzo ważne dla ochrony środowiska, przy 6% odpowiedzi „nie wiem” i 1% braku danych. Kolejne ważne dla realizacji celu opracowania zagadnienie stanowią bariery skutecznej realizacji ochrony środowiska w Polsce, a wśród nich te związane z informacją ekologiczną. Wskazane w ankiecie bariery respondenci uszeregowali według stopnia ważności. Malejącą hierarchię ważności tych barier ochrony środowiska przedstawia tabela 1. Uznanie przez respondentów bariery finansowej za najważniejszą barierę skutecznej realizacji ochrony środowiska w Polsce potwierdza powszechnie panującą również przed laty opinię i wskazuje brak istotnych zmian w tym zakresie. Szansą jest wykorzystanie środków Unii Europejskiej, o ile wszystkie wymogi związane z ich pozyskaniem zostaną spełnione..

(5) Funkcja informacyjna rachunkowości…. 73. Tabela 1. Bariery skutecznej realizacji ochrony środowiska w Polsce według stopnia ich ważności, ogółem i według podstawowych branż (w %) Ogółem. Chemia. Energetyka. Finansowe. Bariery. 1. 1. 1. Dążenie do maksymalizacji zysku bez uwzględniania innych aspektów, np. ekologicznych. 2. 3. 2. Brak konsekwencji w egzekwowaniu norm prawnych. 3. 6. 5. Brak zainteresowania. 4. 6. 4. Techniczne. 5. 2. 10. Brak nacisku z zewnątrz. 6. 4. 7. Nieskuteczność norm prawnych. 7. 10. 3. Psychologiczne. 8. 5. 11. Brak informacji o wpływie przedsiębiorstwa na środowisko. 9. 8. 8. Brak sprawozdawczości finansowej o ochronie środowiska. 10. 9. 9. Brak powszechnego publikowania informacji o negatywnym wpływie działalności gospodarczej na środowisko. 11. 11. 6. Źródło: opracowanie własne.. Za istotną należy uznać również opinię respondentów, że dążenie do maksymalizacji zysku bez uwzględniania innych aspektów, np. ekologicznych, stanowi bardzo ważną barierę skutecznej realizacji ochrony środowiska w Polsce. Podobnie istotną barierą jest brak konsekwencji w egzekwowaniu norm prawnych, który obserwuje się w różnych dziedzinach polskiej rzeczywistości. Duża rozbieżność niektórych opinii respondentów z branży chemicznej i energetycznej wskazuje na odmienność warunków działania przedsiębiorstw tych branż i ich wpływu na stan środowiska. I tak w chemii bariery techniczne są bardzo ważne (2. miejsce), bariery psychologiczne – średnio ważne (5. miejsce). Natomiast w energetyce nieskuteczność norm prawnych (3. miejsce) jest stawiana znacznie wyżej niż w chemii (10. miejsce), co świadczy o zróżnicowaniu egzekwowania prawa w tych branżach. Również w energetyce do średnio ważnych barier respondenci zaliczyli brak powszechnej publikacji informacji o negatywnym wpływie działalności gospodarczej na środowisko (6. miejsce), podczas gdy ta bariera w chemii okazuje się najmniej ważna. Wśród barier wskazanych w tabeli 1, trzy ostatnie są związane z informacją ekologiczną. Uznanie ich przez ogół respondentów i w branży chemicznej za najmniej ważne wskazuje na niedocenianie tych informacji w procesie ochrony śro-.

(6) Marta Stępień. 74. dowiska. Jedynie respondenci zatrudnieni w energetyce istotnie wyżej (6. miejsce) usytuowali jako barierę brak powszechnej publikacji informacji o negatywnym wpływie działalności gospodarczej na środowisko. Należałoby stąd wnioskować, że dla skutecznej realizacji ochrony środowiska brak informacji ekologicznej nie stanowi istotnej bariery w opinii większości respondentów. Warto w tej sytuacji spojrzeć na opinie respondentów w przekroju stanowisk (tabela 2) i stażu zawodowego (tabela 3) – jak widzą oni bariery związane z informacją ekologiczną. Jak wynika z tabeli 2, jedynie dyrektorzy finansowi (V) wymienili brak powszechnej publikacji informacji o negatywnym wpływie działalności gospodarczej na środowisko na 1. miejscu. Brak sprawozdawczości finansowej o ochronie środowiska na 2. miejscu usytuowali inni pracownicy (VI), natomiast główni księgowi (III) za najważniejszą z podanych barier uznali brak informacji o wpływie przedsiębiorstwa na środowisko (5. miejsce). Tabela 2. Bariery skutecznej realizacji ochrony środowiska w Polsce związane z informacją ekologiczną (stopień ich ważności), według stanowisk (w %) Bariery. Stanowiskoa I. II. III. IV. V. VI. Brak informacji o wpływie przedsiębiorstwa na środowisko. 10. 9. 5. 9. 11. 10. Brak sprawozdawczości finansowej o ochronie środowiska. 6. 11. 9. 11. 9. 2. Brak powszechnej publikacji informacji o negatywnym wpływie działalności gospodarczej na środowisko. 11. 10. 11. 6. 1. 6. a. stanowiska: I – specjalista ochrony środowiska; II – dyrektor techniczny, produkcji; III – główny księgowy; IV – prezes zarządu; V – dyrektor finansowy, ekonomiczny; VI – inni pracownicy Źródło: opracowanie własne.. Opinie respondentów uporządkowane według stażu zawodowego w tabeli 3 wskazują pewne zróżnicowanie poglądów wynikające z doświadczenia zawodowego i związanych z nim oczekiwań. Pracownicy krócej pracujący zawodowo (II) postrzegają brak powszechnej publikacji informacji o negatywnym wpływie działalności gospodarczej na środowisko, brak informacji o wpływie przedsiębiorstwa na środowisko i brak sprawozdawczości finansowej o ochronie środowiska – jako znacznie ważniejsze bariery (4.–7. miejsce) skutecznej realizacji ochrony środowiska w Polsce, niż pracownicy o dłuższym stażu zawodowym..

(7) Funkcja informacyjna rachunkowości…. 75. Tabela 3. Bariery skutecznej realizacji ochrony środowiska w Polsce związane z informacją ekologiczną (stopień ich ważności), według stażu zawodowego (w %) Bariery. Staż zawodowya I. II. III. IV. V. Brak informacji o wpływie przedsiębiorstwa na środowisko. 11. 7. 11. 10. 6. Brak sprawozdawczości finansowej o ochronie środowiska. 7. 7. 6. 9. 11. Brak powszechnej publikacji informacji o negatywnym wpływie działalności gospodarczej na środowisko. 9. 4. 11. 11. 10. staż zawodowy: I – do 5 lat; II – od 6 do 10 lat; III – od 11 do 15 lat; IV – od 16 do 20 lat; V – ponad 20 lat Źródło: opracowanie własne. a. Jak wykazały badania prowadzone w innych krajach, w sytuacji braku rozwiązań prawnych dotyczących sposobu ujawniania informacji ekologicznych, jednostki gospodarcze ograniczają się do podawania wyłącznie tych danych, które stawiają firmę w korzystnym świetle3. Zatem informacje pozytywne jedynie dostępne użytkownikom zewnętrznym powodują, że ten nieprawdziwy ekologiczno-finansowy obraz jednostki gospodarczej staje się bezpośrednią przyczyną braku społecznych reakcji otoczenia, nawet jeśli reprezentuje ono odpowiedni poziom świadomości ekologicznej. W kolejnym pytaniu ankiety poddano badaniu stopień wpływu stymulatorów ochrony środowiska w przedsiębiorstwie (zewnętrznych, wewnętrznych i osobistych), z wyodrębnieniem tych związanych bezpośrednio lub pośrednio z rachunkowością. Jak wynika z przeprowadzonej analizy, najwięcej respondentów (57–73%) zaliczyło instrumenty ekonomiczne (ulgi podatkowe, kary, opłaty) do stymulatorów o wysokim stopniu zachęty do ochrony środowiska. W połączeniu ze średnim stopniem zachęty jest to ważna grupa czynników (79–86%). Warto zwrócić uwagę, że ogółem 91% respondentów zaliczyło świadomość ekologiczną (czynnik własny) do wysokiego i średniego stopnia zachęty. Czynniki związane z rachunkowością respondenci zaliczyli do grupy o średnim stopniu zachęty do ochrony środowiska (34–44%). Można więc przyjąć istotne zbliżenie opinii w tym zakresie. Jako czynnik o wysokim stopniu zachęty 30% respondentów oceniło żądania społeczności lokalnych (konieczność rozliczania 3 Por. M. Stępień, Ujawnianie wpływu działalności przedsiębiorstw na środowisko w sprawozdawczości firm australijskich, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 559, Kraków 2001, s. 205–216..

(8) Marta Stępień. 76. przedsiębiorstw z odpowiedzialności ekologicznej), jednak 6% respondentów uznało ten czynnik za pozbawiony wpływu. Około 25% respondentów uważa, że przepisy prawne dotyczące rachunkowości, sposób pomiaru efektywności gospodarowania z uwzględnieniem wpływu na środowisko, system finansowo-księgowy oraz ujawnianie problemów ekologicznych w sprawozdawczości zewnętrznej i wewnętrznej mają mały wpływ stymulujący na podejmowanie działań dotyczących ochrony środowiska w przedsiębiorstwie. Oceny te w połączeniu z brakiem wpływu wymienionych czynników w opinii respondentów stanowią 34–39%, co należy uznać za niedocenianie roli rachunkowości w omawianej dziedzinie przez szerokie grono respondentów ankiety. Spojrzenie na opinie głównych księgowych w tej sprawie pozwala stwierdzić istotne różnice wynikające, jak się wydaje, ze znajomości przedmiotu i doświadczenia zawodowego (tabela 4). I tak zdaniem głównych księgowych stopień wpływu przepisów prawnych dotyczących rachunkowości, np. ustawy o rachunkowości, jest wysoki i średni (ogółem 68% respondentów), ujawnienie problemów ekologicznych w sprawozdawczości zewnętrznej jest czynnikiem o wysokim stopniu zachęty dla 29% respondentów (ogółem respondenci – 20%). Tabela 4. Stopień wpływu stymulatorów ochrony środowiska w przedsiębiorstwie związanych z rachunkowością, w opinii głównych księgowych (w %) Czynniki. Stopień zachęty wysoki. średni. mały. żaden. Grupa I – czynniki zewnętrzne w stosunku do przedsiębiorstwa Przepisy prawne – dotyczące rachunkowości, np. ustawa o rachunkowości. 26. 42. 13. 13. Sposób pomiaru efektywności gospodarowania z uwzględnieniem wpływu na środowisko. 16. 37. 24. 11. Ujawnienie problemów ekologicznych w sprawozdawczości zewnętrznej. 29. 29. 21. 16. Żądania społeczności lokalnych (odpowiedzialność ekologiczna przedsiębiorstwa). 32. 45. 11. 8. Grupa II – czynniki wewnętrzne (w przedsiębiorstwie) System finansowo-księgowy. 11. 50. 21. 13. Ujawnianie problemów ekologicznych w sprawozdawczości wewnętrznej. 16. 45. 18. 16. Grupa III – czynniki własne (osobiste) związane bezpośrednio w Panem/Panią Świadomość ekologiczna Źródło: opracowanie własne.. 61. 34. 5. 0.

(9) Funkcja informacyjna rachunkowości…. 77. W opinii głównych księgowych żądania społeczności lokalnych są ważniejszym czynnikiem niż w opinii innych – razem wysoki i średni stopień zachęty – 77% respondentów (ogółem respondenci – 68%), system finansowo-księgowy i ujawnianie problemów ekologicznych w sprawozdawczości wewnętrznej – razem po 61% (ogółem respondenci – odpowiednio 54% i 51%). Istotna różnica jest również w ocenie roli świadomości ekologicznej w stymulowaniu ochrony środowiska w przedsiębiorstwie – według głównych księgowych jest to czynnik o wysokim (61%) i średnim (34%) stopniu zachęty, przy 0% odpowiedzi „żaden”. Można więc stwierdzić, że ta grupa zawodowa respondentów w większym stopniu docenia rolę rachunkowości w stymulowaniu działań ochronnych. Kolejnym zagadnieniem poddanym badaniu ankietowemu były działania, które mogłyby przyczynić się do rozwiązania problemów ekologicznych. Z uwagi na postawiony cel badań ankietowych, w analizie wyników zwrócono szczególną uwagę na działania wchodzące w zakres rachunkowości. Respondenci wskazują znaczący wpływ (bardzo duży, duży i średni łącznie – ponad 70% wypowiedzi) na możliwości rozwiązania problemów ekologicznych takich działań jak identyfikacja kosztów ochrony środowiska (77%), stosowanie kryteriów ekologicznych i etycznych w procesie inwestycji (73%) oraz rachunek „kosztów pełnych”, tj. uwzględniających wpływ na środowisko (70%). Średni stopień wpływu w opinii respondentów wykazuje zewnętrzna sprawozdawczość ekologiczna (42%), a mały w opinii największej liczby respondentów wykazuje tworzenie rezerw ekologicznych (33%), zwiększenie świadomości ekologicznej służb finansowo-księgowych (29%) i wewnętrzna sprawozdawczość ekologiczna (27%). Żaden z respondentów nie ocenił identyfikacji kosztów ochrony środowiska jako działania nie wpływającego na możliwości rozwiązania problemów ekologicznych, a nieistotny wskaźnik dotyczy w tym zakresie internalizacji kosztów (1%) i zewnętrznej sprawozdawczości ekologicznej (2%). Wydaje się uzasadnione branżowe spojrzenie na działania w zakresie rachunkowości z punktu widzenia stopnia, w jakim mogłyby one przyczynić się do rozwiązania problemów ekologicznych. W branży chemicznej i energetycznej, których wpływ na stan środowiska jest uważany za istotny, opinie respondentów w odniesieniu do niektórych działań znacznie odbiegają od ustaleń dotyczących całej zbiorowości respondentów (tabela 5). W opinii 88% respondentów reprezentujących branżę chemiczną, bardzo duży i duży wpływ może mieć identyfikacja kosztów ochrony środowiska, identyfikacja strat ekologicznych (75%) i rachunek kosztów pełnych (62%). Znaczna część respondentów (38%) oceniła ujawnienie problemów ekologicznych w sprawozdaniach finansowych jako działanie o średnim stopniu wpływu, a za najmniej znaczące (razem wpływ mały i żaden) większość (63%) uznała tworzenie rezerw ekologicznych. Są to wskaźniki znacznie wyższe niż w odniesieniu do ogółu.

(10) Marta Stępień. 78. respondentów, co wynika z istotnego zagrożenia środowiska, związanego z branżą chemiczną. Tabela 5. Stopień wpływu wybranych działań rachunkowości na możliwości rozwiązania problemów ekologicznych według branż – chemia i energetyka (w %) W jakim stopniu podane działania mogłyby przyczynić się do rozwiązania problemów ekologicznych?. Stopień wpływu bardzo duży. duży. średni. mały. żaden. Tworzenie rezerw ekologicznych. 0. 13. 13. 50. 13. Pomiar prawdopodobnych zobowiązań ekologicznych. 0. 25. 25. 31. 6. Ujawnienie problemów ekologicznych w sprawozdaniach finansowych. 0. 13. 38. 31. 6. Identyfikacja kosztów ochrony środowiska. 13. 75. 6. 6. 0. Rachunek kosztów pełnych, tj. uwzględniających wpływ na środowisko. 6. 56. 25. 6. 0. Alokacja ogólnych kosztów ekologicznych na produkty i procesy. 0. 31. 25. 25. 6. Identyfikacja strat ekologicznych. 6. 69. 19. 0. 0. Tworzenie rezerw ekologicznych. 13. 13. 33. 27. 0. Pomiar prawdopodobnych zobowiązań ekologicznych. 7. 13. 33. 27. 7. Ujawnienie problemów ekologicznych w sprawozdaniach finansowych. 7. 13. 20. 40. 0. Identyfikacja kosztów ochrony środowiska. 7. 53. 7. 20. 0. Rachunek kosztów pełnych, tj. uwzględniających wpływ na środowisko. 7. 47. 20. 13. 0. Alokacja ogólnych kosztów ekologicznych na produkty i procesy. 0. 27. 40. 7. 0. Identyfikacja strat ekologicznych. 0. 40. 33. 20. 0. Chemia. Energetyka. Źródło: opracowanie własne.. W opinii 60% respondentów reprezentujących energetykę, bardzo duży i duży wpływ może mieć identyfikacja kosztów ochrony środowiska. Znaczna część respondentów (40%) oceniła alokację ogólnych kosztów ekologicznych na produkty i procesy jako działanie o średnim stopniu wpływu, a za najmniej znaczące (razem wpływ mały i żaden) również 40% respondentów uznało ujawnienie problemów.

(11) Funkcja informacyjna rachunkowości…. 79. ekologicznych w sprawozdaniach finansowych. Jak widać, zróżnicowanie poglądów respondentów jest istotne, zależne od relacji przedsiębiorstwo–środowisko. Dla uzupełnienia obrazu uzasadnione wydaje się spojrzenie na rolę rachunkowości w omawianych zagadnieniach w przekroju stanowisk służbowych zajmowanych przez respondentów w ich przedsiębiorstwach, zwłaszcza w ocenie głównych księgowych oraz dyrektorów technicznych i specjalistów ochrony środowiska. Z analizy ankiet wynika, że spojrzenia respondentów są znacznie zróżnicowane. Warto zwrócić uwagę przede wszystkim na fakt, że główni księgowi (podobnie jak ogół respondentów) za najbardziej znaczący (ogółem bardzo duży, duży i średni) z punktu widzenia możliwości rozwiązania problemów ekologicznych uważają wpływ identyfikacji kosztów ochrony środowiska (82%), za najmniej znaczący natomiast (40%) – zwiększenie świadomości ekologicznej pracowników produkcyjnych (albo poziom tej świadomości jest już wystarczający w opinii respondentów, albo nie widzą oni ważności jego roli w omawianym zakresie). Dyrektorzy techniczni najwyżej ocenili wpływ zewnętrznej sprawozdawczości ekologicznej (89%) oraz identyfikację kosztów ochrony środowiska (71%), podczas gdy specjaliści ochrony środowiska są zgodni z głównymi księgowymi, z tym że wskazane działania zyskały uznanie większej części respondentów (87%). Uzasadnione wydaje się stanowisko tej grupy respondentów odnośnie do stosowania kryteriów ekologicznych i etycznych w procesie inwestycji (80%), znamienne jest natomiast uznanie przez 80% respondentów zwiększenia świadomości ekologicznej pracowników produkcyjnych – obydwa rodzaje działań oceniono jako charakteryzujące się wpływem bardzo dużym i dużym. Świadczy to zapewne o małej dotychczas świadomości ekologicznej. To samo działanie w opinii dyrektorów technicznych ma wpływ mały i żaden na możliwości rozwiązania problemów ekologicznych (41%). Niemal 60% dyrektorów technicznych ocenia powołanie instytucji kontrolnej o dużych uprawnieniach jako działanie o znaczącym wpływie na możliwości rozwiązania problemów ekologicznych, natomiast 60% specjalistów ochrony środowiska ocenia to działanie jako mające wpływ mały i żaden w omawianym zakresie. Zdaniem 40% głównych księgowych, zwiększenie świadomości ekologicznej służb finansowo-księgowych ma mały i żaden wpływ na możliwości rozwiązania problemów ekologicznych. Jest to opinia wskazująca niewielką rolę rachunkowości i realizujących ją pracowników w stymulowaniu ochrony środowiska. Potwierdzeniem są inne badania (różnego rodzaju kontakty z firmami i księgowymi) przeprowadzone przez brytyjskich uczonych w Wielkiej Brytanii, Kanadzie i Nowej Zelandii, które pokazały „brak zaangażowania i odpowiedzialności ze strony rachunkowców w kwestii środowiskowej. Obserwacje potwierdziły, że księgowych cechuje niski poziom zaangażowania w działania na rzecz środowiska.

(12) Marta Stępień. 80. w swojej firmie z jednoczesną wysoką świadomością osobistą dotyczącą wagi i rangi problemu”4. Wynikiem dalszych badań „było stwierdzenie, że nie tylko księgowi są rzadko zaangażowani w sprawy środowiska naturalnego, ale również wyższy szczebel kierownictwa nie dostrzega możliwości wykorzystania działów księgowości do rozwoju tego typu aktywności w swojej firmie”5. 4. Zakoƒczenie Rachunkowość jako system informacyjno-kontrolny charakteryzuje się cechami sprzyjającymi realizacji różnych funkcji, z których za wiodącą uważa się funkcję informacyjną. Tworząc informacje o istotnym znaczeniu dla zarządu jednostki gospodarczej rachunkowość staje się w niej najważniejszą częścią systemu informacyjnego zarządzania. „Funkcja informacyjna polega na tworzeniu określonych zbiorów informacji przekazywanych ich odbiorcom lub stworzeniu warunków dostępu do tych zbiorów. Informacje powinny mieć wymagane cechy i być dostosowane do wewnętrznych potrzeb jednsotki i jej otoczenia pod względem treści, czasu i stopnia szczegółowości”6. Na tle przeprowadzonych badań ankietowych nasuwają się następujące ogólne wnioski na temat wykorzystania funkcji informacyjnej rachunkowości w ochronie środowiska w opinii praktyków: – brak informacji ekologicznych jako bariera skutecznej realizacji ochrony środowiska w Polsce został uznany przez respondentów za najmniej ważną barierę (por. tabela 1); – 95% respondentów-głównych księgowych zaliczyło świadomość ekologiczną (czynnik własny) do wysokiego i średniego stopnia zachęty do realizacji ochrony środowiska. (por. tabela 4); – wśród działań sprzyjających ochronie środowiska, a mieszczących się w rachunkowości i polegających na tworzeniu informacji finansowej, respondenci uznali za ważne dla realizacji celów ekologicznych (por. tabela 5) identyfikację kosztów ochrony środowiska (ok. 70%) i rachunek „kosztów pełnych” (ok. 60%), tj. uwzględniających wpływ na środowisko; podobnie wypowiedzieli się główni księgowi, którzy ponadto uznali pomiar prawdopodobnych zobowiązań ekologicznych (42%) za działanie o średnim stopniu wpływu na możliwości rozwiązania problemów ekologicznych. 4. A. Kuzior, M. Strojek, Co wiedzą księgowi o „zielonej” rachunkowości?, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, SKwP, nr 33, Warszawa 1995, s. 35. 5 Ibidem, s. 36. 6 K. Sawicki, Informacyjno-sprawozdawcza funkcja rachunkowości jednostek gospodarczych, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, SKwP, nr 35, Warszawa 1995, s. 138..

(13) Funkcja informacyjna rachunkowości…. 81. Podsumowując wybrany tematycznie fragment przeprowadzonych badań ankietowych należy stwierdzić, że uzyskane opinie respondentów potwierdzają słuszność kierunku prowadzonych badań, których celem jest wskazanie roli rachunkowości (możliwości i procedur), w tym m.in. funkcji informacyjnej, w systemie informacji ekologicznej. Równocześnie analiza opinii respondentów utwierdza w przekonaniu o konieczności włączenia informacji finansowej o relacji przedsiębiorstwo–środowisko do sprawozdawczości finansowej zewnętrznej i wewnętrznej. W tej kwestii podobne zdanie mają biegli rewidenci, którzy w innych przeprowadzonych badaniach ankietowych opowiedzieli się za potrzebą, możliwością i celowością szerszego ujawnienia ochrony środowiska w sprawozdaniu finansowym (ok. 70% respondentów)7. Literatura Burzym E., Rola i funkcje rachunkowości w roku 2000, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, SKwP, nr 16, Warszawa 1990. Kuzior A., Strojek M., Co wiedzą księgowi o „zielonej” rachunkowości?, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, SKwP, nr 33, Warszawa 1995. Radecki W., Nowe przepisy o udostępnianiu informacji o środowisku oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, „Problemy Ekologii” 2001, nr 1 i 2. Sawicki K., Informacyjno-sprawozdawcza funkcja rachunkowości jednostek gospodarczych, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, SKwP, nr 35, Warszawa 1995. Stępień M., Rachunkowość a ochrona środowiska w opinii biegłych rewidentów (wyniki badań ankietowych) [w:] Historia, współczesność i perspektywy rachunkowości w Polsce, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2003. Stępień M., Rola rachunkowości w ochronie środowiska w opinii praktyków – wyniki badań ankietowych, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 674, Kraków 2005. Stępień M., Ujawnianie wpływu działalności przedsiębiorstw na środowisko w sprawozdawczości firm australijskich, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 559, Kraków 2001. Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o dostępie do informacji o środowisku i jego ochronie oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, Dz.U. nr 109, poz. 1157. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. nr 62, poz. 627.. 7 Por. M. Stępień, Rachunkowość a ochrona środowiska w opinii biegłych rewidentów (wyniki badań ankietowych) [w:] Historia, współczesność i perspektywy rachunkowości w Polsce, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2003, s. 707–708..

(14) 82. Marta Stępień. The Information Function of Accounting and Environmental Protection in Light of Survey Results One of the environmental challenges of modern times is the generation and use of information regarding the impact of business operations on the environment and quality of life. It appears justified to view the information function of accounting as an attempt to obtain practitioner opinions on the role of accounting in producing economic information on environmental protection. To this end, the author used surveys addressed to management personnel at business establishments, including managers of financial and accounting departments. The purpose of the article is to present respondent opinions on several selected issues concerning the generation in accounting of information on environmental protection. Respondent opinions confirm the appropriateness of the research, the objective of which is to indicate the role of accounting in an environmental information system..

(15)