Wstęp do archeologii
Notatki z wykładu
rok akademicki 2011/2012
Opracowanie notatek:
Paweł Borycki
Wykład prowadzili:
dr Franciszek Stępniowski
dr Wojciech Wróblewski
Instytut Archeologii
Uniwersytet Warszawski
17 czerwca 2012
Wstęp
Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zaję-cia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie ustalonym przez autorów notatek.
Notatki zapisane w języku LATEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich
uczest-ników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem internetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.
Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowy
Spis treści
1 Wprowadzenie 4
2 Podstawy źródłowe archeologii 5
2.1 Artefakty . . . 5
2.2 Obiekty . . . 6
2.3 Stanowiska. . . 7
3 Krótka historia archeologii – ku kulturze archeologicznej 9
4 Prospekcja i metody nieinwazyjne 12
5 Eksploracja i dokumentacja 13
6 Stratygrafia 15
7 Artefakty – klasyfikacje, typologie 17
8 Czas w archeologii – datowanie, chronologie 18
9 Archeologia a jej “nauki pomocnicze” – humanistyka 19
10 Wstęp o archeologii 21
11 Historia archeologii polskiej 22
11.1 Dzieje archeologii na ziemiach polskich . . . 22
11.2 Historia archeologii na Uniwersytecie Warszawskim . . . 27
12 Prezentacja wyników badań 30
12.1 Ogólne zasady dotyczące konstruowania tekstów . . . 30
12.2 Sztuka opowiadania . . . 31
13 Pojęcia podstawowe 31
14 Przyrodnicze ”nauki pomocnicze“ archeologii 33
15 Konserwacja zabytków 36
15.1 Konserwacja metali . . . 38
15.2 Konserwacja zabytków organicznych . . . 38
16 Archeologiczne badania obiektów architektonicznych 40
17 Popularyzacja wyników badań 40
17.1 Muzea, wystawy. . . 40
17.2 Archeologiczne imprezy plenerowe . . . 40
18 Archeologia doświadczalna 41
1
Wprowadzenie
Słowo “archeologia” pochodzi od greckich słów archaios (dawne, stare, starożytne) i logos (słowo, nauka). Archeologia bada człowieka w przeszłości i ślady przez niego pozostawione. Bada się depozyty prowadząc wykopaliska.
Naukowa archeologia rozpoczęła się w latach 60. XIX wieku, choć protoarcheologiczne dzia-łania rozpoczęły się już wcześniej. W XIII wieku interesowano się Stonehenge. W Mezopotamii już w II tys. p.n.e. wykopywano fundamenty starych budowli, by wznieść na nich nowe. Mimo krótkiej historii archeologia znacznie zmieniła się od czasu powstania. Jest nauką historyczną i antropologiczną. Bada przeszłość poprzez analizę szczątków i pozostałości materialnych.
Archeologię można podzielić na prahistoryczną (tylko źródła materialne, bardzo silnie an-tropologiczna, korzysta z antropologii kulturowej), protohistoryczną (mało źródeł pisanych, np. Polska pierwszych Piastów) oraz historyczną (równolegle ze źródłami archeologicznymi występują pisane źródła historyczne, np. starożytna Grecja).
Obiekty to duże, nieprzenośne źródła archeologiczne, np. konstrukcje, jamy, fosy, piece, wały. Stanowiska archeologiczne mogą być bardzo duże, np. cały Rzym jest jednym stano-wiskiem. Stanowisko to zwarty obszar, na którym występuje duże zagęszczenie artefaktów i ekofaktów, otoczony obszarem, na którym one nie występują.
Etnologia, antropologia fizyczna, antropologia kulturowa silnie wspomagają archeologię, zwłaszcza prehistoryczną. Archeozoologia i archeobotanika zajmują się badaniem pozostałości po zwierzętach i roślinach. Podstawowe znaleziska to artefakty (to, co stworzył człowiek) i ekofakty (np. nasiona, świadczą o środowisku życia człowieka).
Archeometria to zespół metod fizyczno-chemicznych, które mogą wspierać archeologię. Semantycznie należy raczej mówić o określaniu wieku artefaktów, a nie ich datowaniu. Wy-kopaliska archeologiczne bezpowrotnie niszczą unikatowe stanowiska powodując dekompozycję kontekstów, w których artefakty zostały znalezione. W XIX wieku ukształtowała się archeologia ewolucjonistyczna. W 1859 roku Darwin opublikował dzieło “O powstawaniu gatunków ”.
W Ojcowie przed Jaskinią Ciemną badane jest stanowisko archeologiczne, na którym znale-ziono szczątki neandertalczyka. Ziggurat Chogha Zanbil w Iranie jest obiektem pochodzącym z epoki brązu. W Polsce jest kilkadziesiąt tysięcy stanowisk archeologicznych.
Ślady przeszłości zachowują się w różnym stopniu do naszych czasów. W Trzebiatowie za-chowała się średniowieczna siatka ulic i plan przestrzenny miasta. Cerkiew na Grabarce z XVIII wieku spłonęła i została odbudowana, podobnie jak Stare Miasto i Zamek Królewski. Świątynie Shinto w Japonii, choć utrzymują swój styl od ponad 700 lat, są stale odbudowywane. Ich stare, drewniane elementy są wymieniane, gdy tylko zużyją się. Przed Muzeum Skandynawskim w Sztokholmie napisano: “Być może przyjdzie taki dzień, że całego naszego złota nie wystarczy, by odtworzyć obraz dnia poprzedniego”.
Są różne definicje archeologii. Archeologia to odkrywanie skarbów przeszłości, ich analiza i twórcza interpretacja dzięki wyobraźni. Istnieje etnoarcheologia polegająca na obserwacji obec-nie żyjących społeczności, np. zbieracko-łowieckiej społeczności Eskimosów, w celu zrozumienia dawnych kultur. Archeologia bada dzieje od pojawienia się pierwszych narzędzi do dzisiaj.
Zaprzestanie użytkowania przedmiotu i jego zdeponowanie czyni z niego źródło archeolo-giczne. Według innej definicji archeologia zajmuje się odsłanianiem, głównie metodą wykopali-skową, świadectw przeszłości – zabytków. Ustala ich wzajemne powiązania, analizuje i twórczo interpretuje (Witold Hensel).
Archeologia przekształca zabytek w rodzaj źródła mówiącego. Zabytki klasyfikuje się typo-logicznie. Archeologia określa formę, funkcję, proces (w sensie konstruowania wywodów
zróż-nicowania w czasie i przestrzeni) oraz znaczenie artefaktów. Są to cztery podstawowe funkcje archeologii.
Archeologia to teoria i praktyka badania nieodtwarzalnej historii hominidów. Archeolog bierze udział w dyskusji o naturze człowieka.
2
Podstawy źródłowe archeologii
2.1
Artefakty
Artefakt to każdy przenośny przedmiot wytworzony, przekształcony lub adaptowany przez czło-wieka w przeszłości i będący źródłem informacji o tym człowieku. Wyróżnia się też ekofakty informujące o środowisku, w którym żył człowiek w przeszłości. Granica nie jest ostra, np. zwęglone ziarna uprawne są artefaktem i ekofaktem.
Przedmiot badań archeologii zależy od kontekstu kulturowego. Przedmioty mogą wędrować między kontekstami. Przedmiot może zostać zdeponowany, zgubiony, porzucony, by potem stać się przedmiotem badań. Celem archeologii jest przeniesienie obiektów z kontekstu archeologicz-nego do kulturowego, np. jako eksponaty muzealne.
Etapami badań archeologicznych są prospekcja, ocena (ewaluacja), wykopaliska, strategia, analiza, publikacja. Zabytek według prawa może być ruchomy lub nieruchomy oraz mieć war-tość naukową, kulturową lub artystyczną. Zabytki są kategorią źródeł historycznych. Część zabytków to zabytki artefaktualne.
Istnieją źródła historyczne bez zachowanej struktury materialnej – tradycja obyczajowa, mowa i gest. Ustna tradycja plemion afrykańskich może sięgać XIII wieku. 1,8 mln lat temu powstały ślady australopiteka – kobiety prowadzącej dziecko.
Każdy artefakt ma nieskończenie wiele cech. Procesy postdepozycyjne antropogeniczne i naturalne prowadzą do dekompozycji depozytów. Są źródła mieszane łączące przekaz ikoniczny, tekst i zachowaną strukturę materialną. Przedstawienia ikoniczne różniły się między sobą na przestrzeni dziejów.
Przedstawienie z inskrypcją ukazują władcę neohetyckiego z VIII w. p.n.e. Inskrypcja zapi-sana jest w języku fenickim, a strój władcy zaczerpnięty jest ze stylu szat władców asyryjskich. Przedstawienie powstało w środkowej Anatolii. Występują także przedstawienia o charakterze sepulkralnym. Symbole przed inskrypcją oznaczają bóstwa opiekujące się władcą. Rogi na Bliskim Wschodzie były symbolem boskości, symbole bóstw pochodziły z Egiptu.
Sarkofag króla Achirama z fenickiego miasta Byblos jest znanym zabytkiem sepulkralnym. Scena na sarkofagu była wspomnieniem zmarłego władcy. Przedstawiono na niej dworzan dworzan unoszących dłonie w geście adoracji lub opłakiwania oraz pąki lotosu. Na krawędzi znajduje się inskrypcja w języku fenickim. Ze względów paleograficznych (styl liter, alfabet) napis jest datowany na X lub XI, choć ikonografia sarkofagu jest datowana na okres wcześniejszy. Problem jest wielokrotnie odczytaniem dawnych systemów pisma. Jedna z idei zakłada traktowanie źródeł archeologicznych jako znaki, a archeologa jako tego, które je odczytuje. Ka-mień z Rosetty jest zapisany pismem greckim, demotycznym i hieroglificznym. Relief Dariusza I z Behistun przedstawia pokonanie buntowników przez władcę. Scena jest kompilacją wielu wydarzeń, nigdy bowiem takie zdarzenie nie miało miejsca. Inskrypcja wykonana została w ję-zyku babilońskim, elamickim oraz staroperskim, co umożliwiło w XIX wieku odczytanie pisma klinowego.
Na mezopotamskim naczyniu ceramicznym przedstawiono sceny ikonograficzne przedsta-wiające pług z dyszlem i siewnikiem. Wiele symboli pozostaje nierozszyfrowanych do dziś, np.
znaki garncarskie na brzuścu naczynia. Zostały one wykonane na miękkiej glinie przed wypa-leniem. Na ceramice występują odciski pieczęci, które symbolizują kult, bóstwo, miejsce kultu lub Księżyc jako ciało niebieskie. Przedstawiono tak boga Sina z Harran.
Do odczytania symbolu pomocne jest poznanie kontekstu. W Nimrud znaleziono tryptyk – notatnik z kości słoniowej, na którym pisano na wosku. Tryptyk powstał w IX w. p.n.e. We wraku statku u wybrzeży Turcji znaleziono dyptyk, na którym również zapisywano treść. Gli-niana plomba znaleziona w Aszur pochodzi z VII w. p.n.e. i towarzyszyła skryptowi dłużnemu. Jako ekofakty traktuje się pozostałości zwierząt i roślin. Rośliny dzielimy na dzikie i uprawne. Palmy daktylowe muszą być zapylane przez człowieka, są więc zaliczane do roślin uprawnych. Szczątki archeobotaniczne dzielimy na makroszczątki (pestki, nasiona, łodygi, li-ście) i mikroszczątki (pyłki, badane przez palinologów, pozwalają określić, jakie rośliny rosły wokół zabytku, a pośrednio np. czy stosowano sztuczną irygację). Depozyt w postaci nasion jest depozytem ekofaktualno-kulturowym. Dobrze zachowują się skorupki jaj strusich (z VI-V w. p.n.e.), skorupy mięczaków, ości ryb i kości zwierząt dzięki zawartości nierozpuszczalnych w wodzie minerałów, w tym wapnia.
Na Czarnym Obelisku pochodzącym z Asyrii przedstawiono rośliny i zwierzęta. Jednym z zadań archeologów jest przydzielenie artefaktów do właściwych zbiorów i klas. Artefakty “żyją” w kontekście kulturowym, a następnie w kontekście archeologicznym. Są objawami, symptomami. Zalicza się je do źródeł nieadresowanych, ich celem nie jest zakomunikowaniem nam czegokolwiek. Źródła archeologiczne, w odróżnieniu od historycznych, nigdy nie kłamią. Należy rozstrzygnąć jedynie ich autentyczność.
2.2
Obiekty
Obiekty (ang. features) to zabytki na stałe związane ze strukturą stanowiska, są w zasadzie nieruchome. Dzielą się na pozytywowe (nasypy, nadbudowania) i negatywowe (zagłębienia np. jamy fosy). Są ściśle związane ze stanowiskiem, na którym zostały wybudowane. Obiektem negatywowym jest szyb, a pozytywowym grodzisko, wapiennik, piec ceramiczny. Pochówek jest zawartością grobu.
Jamy zachowują się w postaci przebarwień. Obiekty negatywowe powinny być eksplorowane stratygraficznie. Obiekty otrzymują własne numery, podobnie jak artefakty. Są fotografowane ze skalą oraz strzałką wskazującą północ.
Obiekty pozytywowe są okopywane i częściowo odsłaniane, zaś obiekty negatywowe są eks-plorowane poprzez wybieranie wypełniska z wnętrza. Ceramika jest wypalana w piecach w temperaturze 1100 st. Celsjusza.
Pochówkiem nazywamy szczątki zmarłych, a także tam rytuał składania szczątków. Grób i grobowiec to miejsce, w którym znajdują się pochówki. Obiektami pozytywowymi są kurhany, które powinny być eksplorowane wzdłuż linii profilowych. Kurhany wczesnośredniowieczne są w Czarnej Wielkiej na Podlasiu. W istniejące już kurhany często są wkopywane inne pochowki niż te, dla których kurhan został usypany. Jest to pochówek wtórny. Zaburza to stratygrafię poziomą.
W Syrii w latach 2350-2300 p.n.e. znajduje się grób, który zawiera konstrukcję z cegieł. Wejście do komory grobowej prowadziło przez szyb. Cegły blokowały wejście do komory. Ele-menty wyposażenia, w tym naczynia ceramiczne, były związane z rytuałami pogrzebowymi. Eksploracja obiektów negatywowych odbywa się w kolejności odwrotnej do kolejności formowa-nia obiektu.
Obiekty mogą być wyraźnie wydzielone lub tworzyć kompleksy, w których trudno zaobser-wować granice między obiektami. W Ur, na stanowisku ze schyłku III tys. p.n.e., gdzie znale-ziono grobowce królewskie, trudne jest wydzielenie poszczególnych domów w obrębie dzielnicy mieszkalnej. Konieczne jest do tego posiadanie informacji związanych z kształtem i formą ar-chitektury mieszkalnej danej kultury. W obrębie domów w Ur wydzielone są pomieszczenia pełniące określoną funkcję, np. pomieszczenia do pracy, dziedzińce. Pod podłogami pomiesz-czeń znajdowały się grobowce.
Piramidy wzniesione przez IV dynastię Starego Państwa egipskiego są przykładami obiektów posiadających zarówno elementy nadziemne i podziemne. We wnętrzach piramid są liczne korytarze i komory stanowiące integralną część obiektów.
Obiekty powinny być prezentowane na planie stanowiska archeologicznego wraz z otocze-niem. Przykładem jest fasada Muzeum Narodowego w Aleppo w Syrii, która jest rekonstrukcją muzealną budowli starożytnej. Na Bliskim Wschodzie dobrze zachowane są pałace asyryjskie, w przypadku innych budowli zachowują się jedynie fundamenty i najniższe fragmenty ścian. Odtworzenie struktury ścian poszczególnych zabytków umożliwia ustalenie lokalizacji bardziej efemerycznych obiektów znajdujących się w ich wnętrzach np. paleniska, szyby. Obiekty pozy-tywowe były często wykorzystywane przez wiele wieków.
Obiekty są same artefaktami, ale jednocześnie stanowią klasę powyżej artefaktów, gdyż są też pojemnikami na artefakty np. we wnętrzach grobów są depozyty ceramiczne. Na planach nanosi, m.in. we francuskim Boussargues, izoliniami zaznacza się zagęszczenie artefaktów w obrębie jednego obiektu.
Świątynia Ramzesa II w Abu Simbel, choć była wykuta w skale, została przeniesiona w inne miejsce.
Niektóre obiekty mają łączony charakter pozytywowo-negatywowy, np. gdy mury są wko-pane pod powierzchnię ziemi.
2.3
Stanowiska
Przestrzeń kulturowa to każde miejsce, do którego może dotrzeć człowiek.
Punkt osadniczy to obszar, na którym występuje jeden zbiór obiektów powiązanych ze sobą zależnościami funkcyjnymi, wykorzystywanych przez jedną społeczność lub kulturę. Punktem osadniczym jest świątynia, dom, grobowiec. Nie musi być związany z zamieszkaniem.
Ślady osadnictwa to luźne pozostałości po krótkotrwałym pobycie lub przemieszczaniu się, gdzie człowiek dłużej nie przebywał. Śladami osadnictwa są łodzie, paleniska, pochówki.
Stanowisko może być kompozycją wielu punktów osadniczych – może być wykorzystywane przez wiele społeczności lub kultur.
Stanowisko jest definiowane jako odrębne przestrzennie skupienie artefaktów i ekofaktów będące pozostałością działalności ludzkiej.
Stanowiska i punkty osadnicze można podzielić na osadnicze, sepulkralne, wydobywczo-przetwórcze. W ramach jednego stanowiska mogą istnieć punkty osadnicze pełniące różne funkcje, a także punkty osadnicze pochodzące z różnych kultur. Stanowisko powinno składać się z minimum jednego punktu osadniczego. Kwestią dyskusyjną jest to ile rozproszonych śladów osadniczych musi pojawić się, aby obszar został uznany za stanowisko archeologiczne. Stanowisko jest tworzone i powoływane przez archeologa.
Stanowisko jest podstawową jednostką organizacji pracy archeologicznej. Raporty archeolo-giczne dotyczą najczęściej określonych stanowisk archeologicznych. Obszar zajmowany przez
stanowisko nie jest w żaden sposób ograniczony od dołu ani od góry. Stanowiska można po-dzielić na otwarte (nie są delimitowane żadnym obiektem, przynajmniej częściowo nie mają określonych granic) i zamknięte (ogrodzone murem, wałem, jego granice są w całości okre-ślone).
• otwarte – nieobronne, zamknięte – otoczone murem obronnym,
• otwarte – na otwartej przestrzeni, zamknięte – umieszczone w jaskini,
Stanowiska archeologiczne są ewidencjonowane według danych zebranych na kartach ewi-dencji stanowiska archeologicznego. Należy podać lokalizację administracyjną, geograficzną stanowiska oraz klasyfikację chronologiczno-kulturową artefaktów, stopień zagrożenia, szlic sta-nowiska.
Stanowiska wydobywczo-produkcyjne są najbardziej podstawowe. Są tam głównie obiekty negatywowe, zagłębione np. szyby, korytarze. Elementami pozytywowymi są hałdy będące odpadami poprodukcyjnymi. Wyrobiska w Krzemionkach były już zasypywane w starożytności. Zasięg stanowiska odpowiada zasięgowi wyrobisk.
Stanowisko jaskiniowe może zostać często zamknięte dla osób, które nie są archeologami. Są to w szczególności jaskinie z malowidłami paleolitycznymi np. Lascaux, Altamira. Poziom gruntu był kiedyś na innej wysokości niż obecnie, stąd obecne położenie stanowisk może różnić się od oryginalnego położenia obiektów.
W Libanie znajduje się stanowisko jednopoziomowe, na rozległym obszarze. Innym przy-kładem rozległego stanowiska jest Palmyra w Syrii.
Stanowiska można dzielić pod względem funkcjonalnym. Zewnętrzna forma stanowiska, np. tell, nie świadczy o tym, co jest poniżej. Pod ruinami świątyni rzymskiej można zna-leźć narzędzia paleolityczne. Kopiec może być też usypany jednorazowo, np. jako kurhan. Stanowiska można więc podzielić na jednofazowe (są punktem osadniczym tylko w jednym, ciągłym okresie) i wielofazowe. Przy badaniu wgłąb otrzymujemy ogląd diachroniczny (na dłu-gim okresie czasu). Stanowiska jednofazowe są często rozległe terytorialnie, ale funkcjonowały przez stosunkowo krótki czas, np. trzech pokoleń. Dla archeologii lepiej jest jeśli stanowisko zostało opuszczone w wyniku nagłego zdarzenia, bowiem wiele przedmiotów jest wtedy pozo-stawianych. Jeśli stanowisko zostało opuszczone bez gwałtownego zdarzenia, jedynie w wyniku ustania przyczyny osadniczej, mieszkańcy, opuszczając swoje domy, zabierają ich wyposażenie. Na wyspie Birka 1000 lat temu znajdowała się osada Wikingów. Stanowisko to jest jed-nak niewidoczne, gdyż domy, które znajdowały się tam wykonane były z drewna. W Europie Północnej dopiero w średniowieczu zaczęły powstawać obiekty, które dziś są uznawane za pozy-tywowe. Obiekty wcześniejsze są zachowane do dziś tylko w postaci negatywowych pozostałości. Przykładem niedawnych stanowisk są wsie i pozostałości cerkwi w Bieszczadach, które zostały opuszczone w wyniku akcji Wisła.
Stanowiska mogą mieć charakter kultowy. Jedno stanowisko może mieścić wiele punktów osadniczych, mogą też łączyć różne funkcje. Świątynie Ognia w Iranie powstawały m.in. w IV wieku p.n.e. na naturalnie wyniesionym wzgórzu. W Grzybnicy koło Koszalina ludy gockie pozostawiły po sobie kurhany oraz kamienne kręgi pełniące funkcje kultowe.
Obiekty o charakterze grobowym mogą mieć różny kształt i charakter. W Niemczech wy-tyczane są tzw. ogrody pamięci, w których rozsypuje się spopielone szczątki zmarłych. Analo-giczne miejsca istniały również w starożytności.
Stanowiska można również podzielić ze względu na jakość zachowania stanowiska do naszych czasów. Na tej podstawie można rozstrzygnąć, czy na określonym stanowisku warto rozpoczy-nać wykopaliska. Stanowiska są degradowane przez różne procesy postdepozycyjne oraz przez ludzi. Ludzie niszczą stanowiska w czasie inwestycji, działalności rabunkowej mającej na celu sprzedaż zabytków.
Stanowiska są konserwowane i udostępniane turystom. Zabudowania z cegły suszonej są przykrywane blachą, aby uchronić ją przed erozją deszczową. Konserwacja może odbywać się w połączeniu z rekonstrukcją i konserwacją.
Stanowisko jest powoływane do życia przez archeologa. Mają aspekty formalno-prawne i mogą zostać wpisane do rejestru zabytków. Stanowiska jest “jednostkami myślenia archeolo-gicznego”. Badania i publikacje dotyczą najczęściej pojedynczych stanowisk. W Imperium Osmańskim sułtan wydawał zgodę na prowadzenie wykopalisk na stanowisku Aszur w Mezo-potamii.
Off-site archaeology zajmuje się badaniem obszaru pomiędzy stanowiskami oraz określanie kontekstu, w jakim stanowisko mogło funkcjonować. Stanowiska tworzyły sieć osadniczą. Wo-kół stanowiska Zapoteków San José Mogote w stanie Oaxaca, w promieniu 2 km znajdowały się pola uprawne, zaś w promieniu 5 km ludność pozyskiwała surowce. Bada się także sieć dróg łączących miasta.
3
Krótka historia archeologii – ku kulturze archeologicznej
Przez ostatnie 30 lat trwają coraz bardziej intensywne badania na temat tego, jak powstawała archeologia. W miarę upływu czasu dokumentowano coraz więcej aspektów dokonywanych od-kryć archeologicznych. Wykorzystuje się nowe technologie, zdjęcia lotnicze, satelitarne. Zmie-niało się myślenie archeologiczne wraz z myśleniem o historii. W XVIII wieku taki przełom kulturowy miał miejsce. Zaczęto oddzielać od siebie ekofakty i artefakty.
Można domniemywać, że już w paleolicie, gdy wykonywano pierwsze wkopy, ludzie kopiąc wgłąb ziemi sądzili, że mogą docierać do starszych warstw. Domyślano się, że zachodzi prawo nadlegania warstw lub superpozycji, które przejęte zostało przez archeologię z geologii.
W starożytnym Egipcie i na Bliskim Wschodzie odkopywano fundamenty starych budyn-ków, a następnie na nich rekonstruowano budowle na starym planie. Ceniono więc obiekty stare i zabytkowe. Zachował się babiloński list, w którym syn prosi ojca o przysłanie starego naszyjnika. Przywiązuje do niego wartość, bo jest on stary.
Król Babiloński Nabuchodonozor odkopywał świątynie, by odbudowywać się na starych fundamentach. Doszukiwano się boskiej interwencji w odsłonieniu przez wiatr fundamentów starych budowli. W czasach Nabuchodonozora, w VI w. p.n.e. stworzono muzeum, w którym zgromadzono przedmioty, które już wtedy były zabytkowe, miały ponad 1500 lat. Przedmioty zbierano ku zadziwieniu ludzi, aby pokazać jak duży jest kraj Nabuchodonozora.
Zachował się też opis oczyszczanie wyspy Delos ze starych grobów w V w. p.n.e. Odnaleziono wtedy groby Anatolijczyków, zaś wnioski o ich anatolijskim pochodzeniu wyciągnięto właśnie na podstawie kształtów grobów, czyli na podstawie kultury materialnej.
W średniowieczu rozkopywano grobowce świętych w celu pozyskania relikwii, które były czczone. Wierzono, że Stonehenge, które zawsze było widoczne na poziomie ziemi, zostało zbudowane przez Merlina. Były także rozmaite wyobrażenie dotyczące Troi. W kulturze obecna była literatura i mitologia klasyczna opisująca przeszłość. Dyrektywnym źródłem uważanym za historyczne była Biblia.
W XV wieku wierzono jeszcze, że znajdowane w ziemi naczynia ceramiczne rosną tam. Naczynia krzemienne były uważane za strzałki piorunowe. W XVI i XVII wieku tworzono w Europie kolekcje osobliwości łączące artefakty z wypchanymi zwierzętami. Interesowano się światem bezkrytycznie – zbierano wszystko, co było egzotyczne i ciekawe.
Gdy odkryto piramidy w Ameryce Środkowej, twierdzono, że wznieśli je Fenicjanie lub Egip-cjanie przybyli ze wschodu. W Pompejach w XVIII wieku rozpoczęto wykopaliska prowadzone
za pomocą prochu strzelniczego. Badania rozpoczęto następnie w Rzymie, Atenach i Olimpii. Dzięki badaniom we Francji na przełomie XVIII i XIX wieku przełamano datę 30 X 4004 p.n.e. uważaną za datę stworzenia świata.
Badania archeologiczne depozytów predeluwialnych, czyli przedpotopowych, rozpoczęły się w XIX wieku. Wysunięto pogląd, że znajdowane pięściaki mogą pochodzić sprzed kilkunastu tysięcy lat.
Badania XIX wieczne nie miały na celu odkrywanie przeszłości, ale pozyskanie zabytków, które można było potem wystawić w muzeach. Odkopywano rzeźby i zabierano do Europy. W tym czasie niszczono często zabudowania z cegły mułowej. Tak pozyskano lamassu (byki o ludzkiej, brodatej twarzy) z Niniwy, w celu wystawienia ich w British Museum w 1849 roku. Wykopaliska w Niniwie prowadził Austen Henry Layard w 1847 roku. W Wielkiej Brytanii archeologia szybko zyskała popularność, a we Francji postrzegana była bardziej elitarnie. Ikoną XIX-wicznej archeologii jest Heinrich Schliemann, odkrywca Troi, Myken i Tirynsu. Jest on postacią kontrowersyjną. Prowadził zbyt szybkie wykopaliska, niszcząc część depozytów. W 1865 powstała pierwsza katedra archeologii na Uniwersytecie w Cambridge.
XIX-wiecznym osiągnięciem było tworzenie graficznych rekonstrukcji dawnych miast i bu-dowli. Zawierały one liczne błędy, zwłaszcza w tle, poza głównymi zabytkami. Łączono styl orientalny z klasycznym w rekonstrukcji zabytków asyryjskich.
Zapisy greckie, łacińskie, hebrajskie i fenickie zawsze były czytelne dla Europejczyków. Pismo klinowe znano w Europie od XVI wieku. Początkowo uznawano je za ślady ptaków, ale w 1822 roku, na podstawie kamienia z Rosetty znajdującego się w British Museum, Jean-François Champollion rozszyfrował pismo egipskie. Kamień z Rosetty został znaleziony przez Francuzów, ale odebrany przez Anglików w wyniku oblężenia przez nich fortu w Aleksandrii.
W Behistun znajduje się inskrypcja, która była widoczna od zawsze. Są tam napisy po ba-bilońsku (sylabiczno-ideograficzny), lokalnym języku elamickiem i języku staroperskim, którym posługiwał się Dariusz. Już na początku XIX wieku potrafiono odczytać część zapisu staroper-skiego, a już w latach 40. potrafiono odczytać całą staroperską inskrypcję. Język staroperski nigdy całkiem nie wyszedł z użytku, był wykorzystywany w pieśniach perskich. W 1857 roku Henry Rawlinson brał udział w odczytaniu dwóch pozostałych inskrypcji. Inskrypcje w piśmie klinowym wysłano niezależnie do kilku badaczy, a następnie porównano ich tłumaczenia i trans-literacje. Uznano wtedy pismo klinowe za odczytane. W XIX wieku odkryto też bibliotekę w Niniwie.
W 1859 roku Charles Darwin opublikował “O powstawaniu gatunków” zawierające teorię ewolucji. Teoria ta przyjęła się szybko w naukach społecznych oraz w archeologii. Stwierdzono, że ewolucja była uniwersalna, a każde społeczeństwo musiało przejść te same stadia rozwoju od, dzikości (paleolit) przez barbarzyństwo (neolit) aż po cywilizację, podobnie jak biologiczne gatunki. Teoria ta przyjęła się w etnologii. Thomas Taylor w dziele “Ancient History” zapropo-nował istnienie ludzkiej kultury i jej rozwój jako wszystkiego tego, czego człowiek nie dziedziczy w genach.
Christian Jürgensen Thomsen w 1848 po angielsku (The Primeval Antiquities of Denmark ), a już w 1836 roku w publikacji po duńsku (Guideline to Scandinavian Antiquity), podzielił dzieje ludzkości na trzy epoki – kamienia, brązu i żelaza. Dysponował licznymi znaleziskami zwartymi, takimi jak skarby i depozyty grobowe.
XIX-wieczna archeologia intensywnie rozwijała się w Skandynawii. Szwedzki archeolog Oscar Montelius wyprowadził typologiczne ciągi sekwencyjne, stanowiące podstawę do póź-niejszych datowań. Montelius obserwował importy i pozwolił na datowania prehistorycznych zabytków północnoeuropejskich, na podstawie powiązań z zabytkami egipskimi i mezopotam-skimi. Zmiany w formie obiektów starożytnych wyjaśniał analogiami XIX-wiecznymi, takimi
jak zmiany formy wagonów kolejowych.
Historia archeologii to też rozwój metod badawczych. W II Rzeszy Niemieckiej była tylko jedna katedra archeologii i tylko jeden profesor archeologii – Gustav Kossina. Był jednym z autorów koncepcji kultury archeologicznej. Drugim autorem, który sprecyzował tę koncepcję był Australijczyk Gordon Childe.
Gustav Kossina zdefiniował archeologiczne prowincje kulturowe. Wiązął je z etnicznym pochodzeniem ludów. Uzasadniał germańskie panowanie aż do Wisły. Twórcami kultury euro-pejskiej miały być właśnie ludy germańskie, takie jak Longobardowie. Praojczyzna Indoeuro-pejczyków miała być w południowej Szwecji. W II połowie XIX wieku w Europie krystalizował się system państw narodowych – wtedy zjednoczono Niemcy i Włochy. Poglądy Kossiny wiązały się z nacjonalistycznymi tendencjami w ówczesnej Europie.
Gordon Childe pisał o dyfuzji kulturowej z Bliskiego Wschodu na Europę. W 1929 roku opublikował dzieło “The Danube in prehistory”. Podał nowatorskie definicje pojęć, którymi się posługiwał. Jednym z takich pojęć była “grupa kulturowa” lub “kultura”. Twierdził, że można to pojęcie utożsamiać z ludem. Kulturę miały wyróżniać typy zabytków (np. naczynia, ozdoby, narzędzia) stale ze sobą współwystępujące, dla określonego czasu i przestrzeni. Kultury Childe zaznaczył na osiach czasu i regionu poszczególne kultury archeologiczne jako figury geometryczne.
Kultury można podzielić chorologiczne (ze względu na obszar) i chronologicznie (ze względu na czas). Childe uznał, że można dla czasów prahistorycznych zastąpić narrację historyczną diagramami kultur w zależności od czasu i przestrzeni. Porządkowanie pojęć archeologicznych trwało do 1965 roku.
Kultury zmieniają się, bo się kontaktują, elementu kulturowe dyfundują między kulturami, albo wtedy, gdy jeden lud zajmuje obszar zamieszkany wcześniej przez inny lud. Zmianę kultur można więc tłumaczyć dyfuzjonistycznie (przenikanie kultur) lub migracjonistycznie (migracje ludzi).
Kultura, pod względem materialistycznym, może być zbiorem powiązanych ze sobą arte-faktów. Inna definicja, normatywna, mówi, że kultura jest zbiorem typów tych artefaktów i zespoły aspektów wyróżniających artefakty.
Childe opisywał kulturę także jako zespół zjawisk, przeważnie materialnych. W jednej kul-turze mogą uczestniczyć różne ludy etniczne. Dlatego lud etniczny lub wspólnotę językową leżące u podstawy kultury można zastąpić wspólnotą komunikacyjną. Do kultury archeologicz-nej można przypisać pojęcie nosicieli tej kultury.
W Europie Środkowej wyróżniono do czasu wędrówki ludów 155 różnych kultur oraz 85 grup kulturowych. Kultury archeologiczne są teraz, a nie były w przeszłości. Są one tworzone przez archeologów, a czasem przez nich są też usuwane, gdy zostaną uznane za większą całość.
Koncept kręgów kulturowych wytworzył się w etnologii i antropologii, a następnie został adaptowany przez archeologię. Już w XIX wieku podzielono narzędzia krzemienne we Francji na “przemysły”.
Leon Kozłowski, polski archeolog, w 1922 roku, czyli jeszcze przed publikacją Childe’a, opublikował tekst “Problem etniczny w prehistorii ”, w którym opisał cechy jakie mogą tworzyć kulturę.
Każda kultura archeologiczna ma charakterystyczny dla siebie zasięg chronologiczny i cho-rologiczny.
Kultura Mondsee rozwinęła się w neolicie, na jeziorem Mondsee w Austrii Górnej, niedaleko Salzburga. Kultura ta rozwijała metalurgię, zwłaszcza metalurgię miedzi.
Kultury z czasem zanikają w wyniku migracji i dyfuzji kulturowej. Dobra luksusowe oraz broń należą do najczęściej przenikających między kulturami przedmiotów.
Kultury bliskowschodnie obejmują Hassuna, Samarra, Halaf, Ubaid, Uruk. Kultury nazywa się od cech charakterystycznych, regionów, obiektów geograficznych lub stanowisk archeologicz-nych.
Kultura archeologiczna może być traktowana jako wyraz wspólnoty komunikacyjnej ludzi żyjących w obrębie kultury. Ludzie w obrębie jednej kultury kontaktowali się ze sobą częściej niż z ludzi spoza tej kultury. Nie wymaga się, by ludzie należący do jednej kultury mówili tym samym językiem lub należeli etnicznie do tego samego ludu.
W zakresie podziałów kulturowych stosowane są takie pojęcia, jak kompleksy kulturowe, fazy i podfazy kulturowe, przemysły.
4
Prospekcja i metody nieinwazyjne
Najstarsza metoda znajdowania stanowisk archeologicznych to przypadkowe znalezienie. Ba-dania powierzchniowe (ang. field survey) to metoda polegająca na przeszukiwanie obszaru w poszukiwaniu artefaktów. Badanie wykonuje się kwadratami wyznaczonymi w ramach projektu Archeologiczne Zdjęcie Polski. W ramach projektu gromadzone są też informacje z innych źró-deł, w tym ze źródeł archiwalnych.
W ramach badań powierzchniowych prowadzonych w Południowej Mezopotamii przez In-stytut Orientalistyczny w Chicago zlokalizowano około 300 stanowisk.
Dla każdego stanowiska można określić jego jakość, stan zachowania. W ramach badań powierzchniowych prowadzi się tzw. site sampling, czyli próbkowanie. Badania tą metodą prowadzono na stanowisku w Wierzbicy, gdzie pozyskiwano krzemień czekoladowy.
Badania wykopaliskowe można rozpocząć tam, gdzie wystąpiło największe zagęszczenie zna-lezisk powierzchniowych lub na obszarze sąsiednim, gdyż obfitość artefaktów na powierzchni może świadczyć o tym, że uległy one już zniszczeniu i są na powierzchni.
Kolejną grupą badań prospekcyjnych są badania geofizyczne. Najczęściej stosowanymi me-todami geofizycznymi są elektrooporowa i magnetyczna. Metoda elektrooporowa jest metodą aktywną i polega na mierzeniu oporności, a metoda magnetyczna polega na poszukiwaniu ano-malii magnetycznych. Metodą geofizyczną jest też metoda georadarowa. Polega na badaniu przy różnych długości fali.
Metody te można stosować jako prospekcyjne – poszukiwawcze lub zamknięte badania au-tonomiczne. Hetyckie stanowisko Kuşaklı-Sarissa w Turcji zostało przebadane metodami geo-fizycznymi. Badania te pozwoliły uzyskać mapę obiektów architektonicznych. Badania te nie mogą jednak wydatować depozytów. Dlatego na stanowisku tym prowadzono także badania wykopaliskowe oraz historyczne, oparte na źródłach pisanych.
Badania magnetyczne w Aszur nie przyniosły jednak spodziewanych rezultatów. Badania w Tayma w Arabii Saudyjskiej, gdzie znajdował się pałac bizantyjskiego władcy, również zostało przebadane metodami geofizycznymi. Obrazy uzyskane różnymi metodami mogą być łączone.
W trakcie polskich badań w Ptolemais w Libii geofizycznych złożono mapę hipsometryczną, wyniki badań geofizycznych i zdjęcie lotnicze tworząc obraz starożytnego miasta z działkami, siatką ulic i systemem wodociągowym. Polacy w Ptolemais mają zgodę na badania wykopali-skowe tylko jednej insuli, zaś prospekcję i zdjęcia lotnicze mogą robić na całym stanowisku.
Archeologia lotnicza przeżywała swój rozkwit po II wojnie światowej we Francji. W Polsce wykonano zdjęcia z balona w Biskupinie. Zdjęcie pozwalają uchwycić zasięg i stan stanowiska
archeologicznego. W latach 20. XX wieku wykonano zdjęcia lotnicze abbasydzkiego miasta Ar-Raqqa. Na zdjęciach lotniczych można znaleźć wyróżniki światłocieniowe nierówności tere-nowych oraz konstrukcji architektonicznych.
Na zdjęciach można zobaczyć też przebarwienia gleby nad jamami zasobowymi. Są też wyróżniki wegetacyjne. Nad depozytami mogą występować inne gatunki roślin. Są wyróżniki pozytywne i negatywne. Wegetatywne wyróżniki negatywne występują na obiektach pozyty-wowych, a dla obiektów negatypozyty-wowych, np. jam, wyróżniki wegetatywne są pozytywne. Można obserwować też szybkość topnienia śniegów.
Przykładem prospekcji lotniczej jest również analiza zdjęć satelitarnych. Można analizować w ten sposób starożytne drogi łączące stanowiska archeologiczne. Zachowały się one w postaci podłużnych zagłębień. Drogi można podzielić na łączące bezpośrednio centra geometryczne osiedli mieszkalnych oraz pomijające te centra. Badaniem takiej sieci dróg zajmuje się off-site archaeology. Zdjęcia można robić w paśmie światła widzialnego, ale także np. w podczerwieni. Techniki te pozwalają odróżnić telle od naturalnych wzgórz.
Analiza zdjęć satelitarnych pozwala badać sieć osadniczą – rozmieszczenie stanowisk, ich rozmiar oraz wzajemne oddziaływania. Na zdjęciach, w przypadku Niniwy, widać, że współ-czesna zabudowa Mosulu wchodzi na obszar stanowiska archeologicznego.
5
Eksploracja i dokumentacja
W trakcie wykopalisk wydobywany artefakty, odsłaniamy obiekty, ale jednocześnie bezpow-rotnie niszczymy warstwy kulturowe, w których zabytki te znajdują się. Kontekst ten, będąc zniszczony, musi być udokumentowany. Kontekst musi być dokumentowany zarówno w rozcią-głości pionowej, jak i poziomej.
Plany pozbawione są siatki geograficznej, ich skala wynosi do 1:5000, zaś mapa posiada siatkę geograficzną. Skala mapy jest zazwyczaj mniejsza niż 1:10000. Każdy zabytek wydzie-lony musi być dokładnie zlokalizowany w siatkę współrzędnych R3. Ważna jest topograficzna
lokalizacja stanowiska. Stanowisko jest przedstawiane na mapach poziomicowych lub hipsome-trycznych. Całość umieszcza się w prostokątnej siatce geodezyjnej. Na stanowisku w Aszur siatkę współrzędnych geodezyjnych została wprowadzona już w XIX wieku.
Ukształtowanie powierzchni można odzwierciedlać za pomocą hipsometrii, cieniowania lub trójwymiarowego modelu. Siatkę geodezyjną zaznacza się za pomocą reperów. Siatka ta musi mieć odniesienie do zewnętrznej siatki geodezyjnej. Repery mają dokładnie określone wszystkie trzy współrzędne.
W czasie eksploracji pozostawia się świadki, czyli fragmenty oryginalnego kontekstu, przy-pominające pionowe ściany. Umożliwiają one stałe dokumentowanie poszczególnych warstw stratygraficznych.
Dokumentacja archeologiczna powinna być redundantna, nadmiarowa, aby w przypadku utraty części dokumentacji, nie tracić zapisanych tam danych.
Przed rozpoczęciem wykopalisk trzeba przygotować stanowisko geodezyjnie, wprowadzając siatkę współrzędnych. W tym celu należy ustawić punkty pomiarowe – repery, które muszą być dokładnie zlokalizowane w zewnętrznej siatce geodezyjnej. Laserowe dalmierze pozwalają na dokonanie pomiaru odległości bez użycia taśmy mierniczej.
Wykopaliska naukowe można odróżnić od rabunkowych systematycznością oraz prowadzoną dokumentacją wykopaliskową.
W czasie prowadzenia wykopalisk trzeba wypełniać karty stanowisk oraz karty niwelacyjne. Zawierają one pola na szkice terenowe wraz z opisami. Kwadraty siatki na stanowisku mają wymiary 10 m na 10 m, czasami 5 m na 5 m. Informacje mogą być na bieżąco wpisywane do elektronicznej bazy danych.
Zabytki dzieli się na zabytki masowe, powtarzające się, i zabytki wydzielone, o dużej war-tości, które zawierają szczególnie istotne informacje. Są one dokumentowane bardziej szczegó-łowo. Dokładne rysowanie może zostać zastąpione dokumentacją fotogrametryczną.
Ważne jest wykonanie fotografii ortogonalnej (równokątnej), aby nie powstawały zniekształ-cenia.
W Syrii nad Eufratem, w klasztorze, odnaleziono bizantyjską mozaikę z 406 roku z kamien-nych kubików o średnicy ok. 1,5 cm. Przedstawia rajski ogród oraz dekorację geometryczną. Została ona za pomocą kalki technicznej przekopiowana na papier. Mozaika została przeniesiona po przykryciu tkaniną nasączoną środkami chemicznymi, a następnie oderwaniu od kontekstu. W Pompejach znajduje się mozaika przedstawiająca bitwę pod Issos wraz z postaciami Aleksandria Wielkiego i Dariusza.
Dokumentacja wykopu powinna być trójwymiarowa.
Stanowisko archeologiczne Tell el Fakhariya nad rzeką Chabur w Turcji. Jest ono interpre-towane jako Washukanni, stolica państwa huryckiego Mitanni.
Czasami zdjęcia archeologiczne powinny być wykonywane z wysokości np. z wysięgnika lub z drabiny. Na zdjęciu powinna znaleźć się skala, opis oraz strzałka północy. Każde zdjęcie powinno zostać opisane.
Każde znalezisko grupowe (zbiór znlezisk masowych) oraz każde znalezisko wydzielone otrzy-muje na stanowisku archeologicznym metrykę zawierające informacje na temat miejsca określo-nego według współrzędnych geodezyjnych oraz kontekstu znalezienia zabytku, wraz z informa-cją o osobie dokonującej znaleziska. Metryki są sporządzane w dwóch kopiach. Oryginał jest dołączany do artefaktu, a kopia jest archiwizowana. Każde znalezisko otrzymuje swój numer znaleziskowy, przydzielany np. w obrębie kwadratu 33/44:1. Metryka uprawnia do podjęcia artefaktu z kontekstu.
Publikacja powinna zawierać fotografie oraz rysunki artefaktu, którego dotyczy.
Dokumentacja jest ważna w przypadku badań zagranicznych. Zabytki pozostają bowiem w kraju znalezienia, a dokumentacja jest zabierana przez archeologa i jest przedmiotem dalszych badań.
Znaleziska w czasie wykopalisk mogą być magazynowane na narysowanych na ziemi kwa-dratach odpowiadającym kwadratom siatki na wykopaliskach.
Kości odnalezione na stanowisku mogą być odrysowane na arkuszu papierowym w skali 1:1. W Polsce Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 VI 2004 określa wymagania doty-czące badań konserwatorskich oraz dokumentacji prowadzonej przy inwentaryzacji zabytków ruchomych. Określono też standard dokumentacji badań archeologicznych. Dokumentacja jest sporządzana powyżej wymagań prawnych.
Dokumentacja znalezisk powinna zostać uporządkowana w sposób umożliwiający łatwy do-stęp. GIS (Geographic information system) to system zintegrowanych programów i baz danych pozwalający pokazać stanowisko archeologiczne na skompilowanych mapach różnego rodzaju, takich jak topograficzne, geologiczne, glebowe, hydrograficzne, wegetacyjne, kataster, i nasło-necznienie.
6
Stratygrafia
Większość stanowisk to stanowiska wielofazowe i wielowarstwowe. Stratygrafia jest istotną częścią badań archeologicznych.
Stratyfikacja to pojęcie geologiczne. Geolodzy Harton i Layer badali kształtowanie się sko-rupy ziemskiej. Stwierdzili, że procesy akumulacyjne i erozyjne działały również w przeszłości. Sformułowano prawo nadlegania, czyli superpozycji. Mówi ono, że o ile układ stratygraficzny nie jest zaburzony, warstwy młodsze są położone płycej, a starsze są położone głębiej. Układa-nie się depozytów jest związane z prawem powszechnego ciążenia.
Stratyfikacja to proces depozycji poszczególnych warstw, proces ustratyfikowania się depozy-tów. Stratygrafia to badanie i analiza stratyfikacji, wzajemnego położenia pionowego poziomych warstw. Jest wykorzystywana jako metoda datowania względnego artefaktów znajdujących się w depozycie archeologicznym. Artefakty znajdujące się w depozycie mogą być starsze niż de-pozyt, w którym się znajdują.
Warstwy są w przybliżeniu równoległe. Ułożenie warstw jest jednak zakłócane przez ruchy tektoniczne. Górną powierzchnię warstwy nazywamy stropem, grubość miąższością, zaś dolną powierzchnię spągiem.
W czasie powstawania warstw archeologicznych następuje akumulacja. Procesy erozyjne przemieszczają warstwy oraz depozyty i przenoszą artefakty między warstwami.
Procesy erozyjne mogą doprowadzić do inwersji warstw archeologicznych, np. poprzez two-rzenie wkopu i odkładanie materiału obok w kolejności odpowiadającej kolejności zagłębiania się. Naturalna erozja też może prowadzić do inwersji warstw.
Procesy depozycyjne można podzielić na naturalne i antropogeniczne.
Eksploracja stratygraficzna (plastyczna) polega na eksploracji warstwami odpowiadającymi warstwom archeologicznym, a nie warstwom o arbitralnej grubości. Metoda ta pozwala na do-kładne oznaczenie zasięgu terytorialnego warstwy archeologicznej oraz uzyskiwanie artefaktów w kolejności dokładnie odwrotnej do kolejności ich deponowania. Jednak ze stratygraficzną metodą eksploracji wiążą się trudności techniczne.
Łopaty służące do eksploracji dzielimy na sztychówki (szpadle) i szufle.
Historycznie w czasie lat archeologii redukowano grubość pozostawianych świadków. Pier-wotnie badania były zorientowane mocno diachronicznie, pozostawiano grube świadki i two-rzono liczne profile. Obecnie po udokumentowaniu profilu świadki są rozbierane. W ten sposób łączy się badania diachroniczne i stratygraficzne.
Zasięg warstw jest dokumentowany także w rzucie poziomym. Oprócz miąższości ważnych jest też poziomy zasięg poszczególnych warstw.
Przy odsłanianiu obiektów pozytywowych konieczne jest dokumentowanie kolejnych usuwa-nych warstw archeologiczusuwa-nych. Warstwy archeologiczne w trakcie wykopalisk są numerowane od góry do dołu, a w trakcie przygotowania publikacji odwrotnie – od dołu do góry. Pod war-stwami archeologicznymi zalega warstwa naturalna – calec (ang. virgin soil ), która informuje nas o przeszłości geologicznej.
Granice między warstwami archeologicznymi mogą być zaznaczane ostro lub nieostro. Na rysunkach symbole mogą oddawać teksturę warstw.
Stanowiska mogą być mocno ustratyfikowane, zwłaszcza gdy posiadają liczne obiekty pozy-tywowe i negapozy-tywowe oraz znajdują się na stoku.
Wykopy są zakładane w miejscach o najbogatszej stratyfikacji. Stratygrafia tellu jest badana z boku od szczytu aż do podstawy. Należy zakładać wykop w miejscu stoku, w którym nie następowało spełzanie warstw. Budynki wznoszono często na zburzonych i zniwelowanych starszych budowlach.
W warstwach archeologicznych mogą być zapisane także ślady przeszłości archeologicznej. Calec czasem trudno odróżnić od hiatusu. Hiatus jest warstwą naturalną znajdującą się mię-dzy dwiema warstwami archeologicznymi. Dlatego czasem konieczne jest badanie calcu, aby przekonać się, że nie jest to hiatus.
Bogata stratyfikacja ma zalety i wady. Zaletą jest duża porcja informacji, a wadą utrudnia-nia dostępu do depozytów pochodzących ze starszych epok, wraz z koniecznością udokumento-wania nadlegających warstw usuwanych w celu dotarcia do starszych depozytów. W XIX wieku warstwy z młodszymi depozytami usuwano bez ich dokumentowania. Obecnie często poszukuje się stanowisk, gdzie warstwy zawierające starsze depozyty znajdują się blisko powierzchni, czyli stanowisk o ubogiej stratyfikacji.
Warstwy cechują się ustaloną miąższością, stropem, spągiem i zasięgiem terytorialnym. War-stwy łączą się w grupy tworząc fazy, podokresy, okresy osadnicze.
Stratyfikacja jest naruszana przez późniejsze wkopy. Jednolita warstwa w wypełnieniu jamy może świadczyć, że jama została intencjonalnie zasypana. Tak w czasach partyjskich zasypano miejsce w Babilonie, w którym znajdowała się świątynia boga Marduka. W profilu Babilonu wyraźnie zaznaczają się pionowe wkopy, które mogły być odpływami kanalizacyjnymi lub stud-niami znajdującymi się w obrębie domostw.
Możemy mówić o stratyfikacji poziomej i pionowej, o przemieszczaniu się artefaktów w pionie i poziomie. Na wykresach stratygrafii skala pionowa i pozioma może być zupełnie inna.
Styk warstwowy może być powierzchnią poziomą lub pionową. Poziome styki warstwowe znajdują się w miejscu, gdzie pozioma powierzchnia obiektu pozytywowego sąsiaduje z warstwą stratygraficzną. Styk warstwowy pionowy występuje w przypadku powstania wkopu, czyli obiektu negatywowego, na granicy będącej płaszczyzną pionową między wkopem a przekrojem poprzecznym przez warstwy.
Program “Harris Matrix ” pozwala narysować graf warstw i połączyć je pionowo. Dwie warstwy połączone są krawędzią, jeśli jedna zalega na drugiej. Jest to tzw. macierz Harrisa. Tak połączone warstwy mogą tworzyć w grafie cykle nieskierowane. Graf kierowany jest następnie tak, by nie miał cykli skierowanych, a każda ścieżka w grafie prowadziła od najnowszej do najstarszej warstwy.
Stratyfikacja to proces depozycji, a stratygrafia to opis poszczególnych warstw.
W Ugarit w późnej epoce brązu powstał pałac. O wzajemnym datowaniu poszczególnych faz budowli świadczą łączenia i fugi pomiędzy poszczególnymi ścianami.
Stratygrafia to też znaleziska, artefakty znajdujące się w warstwach. Artefakt znajdujący się w warstwie powstał nie później niż warstwa, ale może być od niej dużo starszy. Są idealne rozkłady stratygraficzne, w których w każdej warstwie znajdują się artefakty i elementy cera-miki pochodzące z tego samego czasu, co warstwa. Jest to metoda analogiczna do skamielin przewodnich w geologii. Stratygrafia pozwala określić sekwencje deponowania a nie tworzenia artefaktów.
Warstwy składają się z materiałów geologicznych i materiałów kulturowych. Ważna jest struktura, faktura i ziarnistość skały. Aby opisać warstwę należy określić skład skały, jej frakcję lub glebę. Glina jest mieszaniną różnych frakcji skał osadowych. Frakcje skał osadowych dzieli się na żwiry (> 2mm), piasek (0,1-2 mm), muł (0,01-0,1 mm), ił (< 0,01 mm). Ił rozpoznaje
się po tym, że nie wyczuwa się jej w zębach. Pedologia to nauka o glebach, petrografia to nauka o skałach.
Skały węglanowe ulegają wietrzeniu mechanicznemu (np. przez piasek) i chemicznemu (po-przez działania kwasu węglowego przechodzą do wodorowęglanów).
7
Artefakty – klasyfikacje, typologie
Artefakty są grupowane w typy, a typy są ustawiane w ciągi typologiczne. Ciągi typologiczne umożliwia datowanie względne typów, a nie artefaktów. Artefakty mogą być archaizowane tak, by wydawały się być starsze niż są w rzeczywistości i należały do starszego w ciągu typologicz-nym typie.
Typ jest definiowany jako idealny wzorzec służący klasyfikacji obiektów, jest abstrakcją cech reprezentowanej przez obiekty należącej do danej klasy. Typy empiryczne to prawdziwe znalezione okazy. Typ pozwala na wydzielenie klas, których granice są zazwyczaj nie ostre.
Typologia to porządkowanie obiektów ze względu na posiadane przez niego cechy, atrybuty. Typologie są tworzone w celu stworzenia sekwencji. Można wtedy określać, że dany obiekt jest “typologicznie starszy” od innego.
Całe naczynia są znajdowane jedynie na cmentarzyskach. Typy dzielą się na skrajne, prze-ciętne (znajdujące się między skrajnymi) i mieszane (łączą cechy różnych typów). Wokół typów wydzielane są klasy, czyli zakresy, do których rzeczywiście należące obiekty są przypisywane do rozłącznych klas abstrakcji definiowane przez dane typy.
W tworzeniu typologii korzysta się z kryteriów morfologicznych, czyli geometrycznych. Nie korzysta się z kryteriów fizycznych i semiotycznych.
Artefakty pod względem morfologicznym łączy się w typy. Typ może może idealny, czyli idealny wzorzec reprezentujący klasę. Typ realny to wzorzec fizycznie istniejący. Typologia to podział artefaktów, może być narzędziami datowania względnego form artefaktów, ale nie samych artefaktów.
Artefakty można traktować jako elementy klas zdefiniowanych w oparciu o typy lub jako elementy zespołów zabytkowych.
Montelius to typolog, który stworzył chronologię pradziejową ciągniętą od czasów egipskich. Typologie mogą być tworzone w oparciu o różne kryteria. Przy różnych doborach kryteriów typologie mogą mieć różną postać. Typologię można stworzyć w oparciu o kryteria funkcjonalne lub kryteria stylistyczne – np. formy geometryczne.
Artefakt można traktować jako zbiór cech, które dany artefakt reprezentuje.
Zbiór artefaktów można reprezentować jako zbiór zbiorów form geometrycznych poszcze-gólnych elementów różniących artefakty. W zbiorze tym znajdzie się np. zbiór form wylewów dzbanów, ich górnych krańców, zbiór imadeł dzbanka, zbiór form podstawy.
W krzemieniarstwie istnieje dobrze zdefiniowana terminologia opisująca klasyfikację. Na-czynia krzemienne wyobraża się również jako typy idealne i typy realne.
Typologie są często hierarchiczne, porządkujące wielostopniowo. Powinna mieć jednak też walor możliwości wskazania przebiegu czasu. Jest to jednak tylko formalna klasyfikacja typolo-giczna, mówiąca, że forma A jest “typologicznie starsza” od formy B. Jeśli zabytek nie występuje w kontekście nie może być datowany na podstawie formy.
Typologie tworzy się nie tylko dla artefaktów, ale też dla obiektów, stanowisk. Stworzono typologię dla domów na Bliskim Wschodzie. Wyróżnia się drzewo, w którym synami są formy
pochodne formy umieszczonej w ojcu. Czasem jednak w takiej hierarchii może występować wielodziedziczenie cech, jeden obiekt może dziedziczyć różne cechy od kilku różnych ojców. Należy traktować to dziedziczenie jako model, ponieważ artefakty nie krzyżują się ze sobą i nie ewoluują tak jak organizmy żywe, a każdy artefakt jest tworem niezależnym. Można jednak doszukiwać się związków pomiędzy ich autorami.
Klasyfikacja porządkują hierarchicznie zespoły zabytków, np. zespoły zwarte, którymi są skarby i zbiory depozytów grobowych. Klasyfikacje typologiczne tworzyć mogą automatycznie programy komputerowe dzieląc zbiór wejściowy na każdym kroku na dwa zbiory wynikowe, które nie muszą być równoliczne.
Specyficznym rodzajem klasyfikacji, występującym tylko w archeologii, jest seriacja sty-listyczna lub kontekstowa. Służy ona jedynie do klasyfikowania znalezisk zwartych. Seriacja porządkuje całe zespoły zwarte obserwując pojawianie się i zanikanie poszczególnych form arte-faktów występujących w poszczególnych zespołach zwartych. Zespoły są ustawiane w sekwencje, które mają charakter chronologiczny. Seriacja pozwala więc na datowanie względne zespołów. W ten sposób można ustalić chronologię względną grobowców, na podstawie znajdujących się w nich zespołów depozytów grobowych.
W macierzy Robinsona zaznacza się jedynkami obecność poszczególnych zabytków w ze-społach. Zaznacza się też obecność zabytków reprezentujących określony typ artefaktów np. naczyń.
Wadą pierwszych seriacji była trudność wskazania, gdzie dana sekwencja ma chronologiczny początek, a gdzie ma chronologiczny koniec.
Są też seriacje częstotliwości porządkujące sekwencje na podstawie procentowego udziału w zespołach zabytków reprezentujących poszczególne typy w całym zespole. Udział zabyt-ków reprezentujących poszczególne typy w całości jest zmienny w czasie. Zazwyczaj przyrost częstotliwości występowania określonego typu jest znacznie gwałtowniejszy niż jego zanik.
Seriacja częstotliwości jest stosowana jako narzędzie datowania względnego. Często seriację częstotliwości stosuje się do datowania zespołów kamieniarskich.
8
Czas w archeologii – datowanie, chronologie
Czas i przestrzeń to parametry określające zdarzenia fizyczne. Czas jest liniowy, nieskończony w obu kierunkach. Archeolodzy próbują jednak znaleźć pewne punkty początkowe.
Nie powinniśmy mówić o datowaniu artefaktu, tylko o określaniu wieku artefaktu lub dato-waniu jego powstania. Datowanie to wskazanie punktu na osi czasu odpowiadającego danemu wydarzeniu. Każdy artefakt ma kilka różnych datowań np. wytworzenia, depozycji, odnalezie-nia.
Najdłuższa skala chronologiczna istnieje w astronomii. Archeologia bada czas od powstania pierwszych narzędzi przez hominidów.
Czas jest różnie organizowany kulturowo. Może być definiowany jako linia prosta lub cykl. Datowania bezwzględne są też prowadzone jedynie w obecnie obowiązującej rachubie czasu. Datowanie może być względne lub bezwzględne (absolutne).
W archeologii historycznej datowanie można prowadzić w oparciu o inskrypcje, które wy-mieniają poszczególne daty wydarzeń związanych z obiektem np. kościołem lub wywy-mieniają ważne wydarzenia historyczne. Wydarzenia są czasem datowane przez inne wydarzenia lub
okres urzędowania poszczególnych urzędników. W Rzymie datowano według urzędowania kon-sulów. Na Panteonie znajduje się inskrypcja “Za trzeciego konsulatu Marka Agryppy”. Grecy liczyli czas tzw. czteroletnimi olimpiadami.
Daty zapisane przez inne cywilizacje można przeliczyć na obecny system rachuby czasu. Właściciel grobowca w Aszur jest odnotowany jako eponim w tekście.
W grobowiec wmontowano cegły podpisane imieniem władcy-eponima. Na cegłach znajdują się też imiona władców asyryjskich, którzy wznieśli pałace.
W pałacu z wczesnej epoki brązu na podłodze znaleziono naczynie. Na podstawie wielu naczynia można oszacować, kiedy pałac był używany. Artefakt pełni wtedy funkcję datownika. Datowanie w analogiczny sposób można przeprowadzać korzystając z monet. Przeprowadzając datowania operuje się na przedziałach korzystając z datowników terminus post quem (kraniec, po którym, np. moneta w nienaruszonym grobie) i terminus ante quem (kraniec, przed którym, np. depozyty znajdujące się pod datowaną podłogą).
Datowania mogą być względne, bezwzględnie i bezwzględnie z koniecznością kalibracji. Ko-nieczność kalibracji oznacza koKo-nieczność dostosowania ilościowego metody do lokalnych warun-ków. Przykładami metod datowania są metoda dendrochronologiczna, która pozwoliła określić, że Biskupin zbudowano w VIII w. p.n.e. Sekwencje dendrochronologiczne powinny zachodzić na siebie o co najmniej 50 lat. Przyrosty coroczne są dwufazowe.
Datowania radiowęglowe wprowadzono w archeologii dzięki Libby’emu. Pozwala określać datę śmierci organizmu, którego szczątki badamy. Najnowsze badania stosujące akceleratory mas pozwalają datować metodą radiowęglową szczątki pochodzące sprzed 100 tys. lat. Ka-libracja jest konieczna, gdyż stosunek izotopów węgla w przeszłości ulegał wahaniom. Daty radiowęglowe w przeszłości są młodsze od rzeczywistych. Dlatego pierwsze wyniki badań 14C
trzeba było przesunąć dalej w przeszłość po opracowaniu kalibracji.
Kalibrację wykonuje się korzystając z dendrochronologii z sosny ościstej, występującej w Ka-lifornii. W 1960 Libby otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie chemii za opracowanie datowania radiowęglowego.
Ważne jest, by posiadać dużo próbek do datowania, gdyż datowanie radiowęglowe ma cha-rakter statystyczny.
Różne metody mają różny zasięg datowania. Ślady rozszczepienia uranu i datowanie potasowo-argonowe sięgają najdalej wstecz.
Metody dzielą się na datujące obiekty i metody dzielące konteksty. Metoda potasowo-argonowa pozwala datować depozyty geologiczne, czyli konteksty ekologiczne dla archeologii. Została zastosowana do datowania kontekstów geologicznych w Olduvai.
Celem datowania bezwzględnego jest stworzenie jednej tabeli periodyzacyjnej dla wszyst-kich kultur i cywilizacji na świecie. Pozwala porównywać bardzo odległe od siebie kultury. Przedziały czasowe można przeliczyć z lat na liczbę pokoleń.
W Grecji wszystkie większe miasta-państwa miały własne kalendarze.
9
Archeologia a jej “nauki pomocnicze” – humanistyka
Archeologia korzysta z dorobku innych nauk humanistycznych. W humanistyce występuje transdyscyplinarność.
Korzysta z etnografią i etnologią w dwóch aspektach – analogii etnograficznych i badań etnoarcheologicznych. Łączy się dane uzyskiwane z badań wykopaliskowych pradziejowych i współczesnych etnograficznych. Porównania pozwalają postawić hipotezy, które należy próbo-wać następnie udowodnić innymi metodami.
W tym celu ogląda się piece do wypieku chleba w wioskach arabskich przy okazji wykopalisk. Piece znalezione na terenie stanowisk są następnie, dzięki takim porównaniom, nazywane w publikacjach nie w języku publikacji, a w lokalnym języku (np. arabskim), miejsca, w którym odbywają się wykopaliska. Analogiczne obserwuje się wykorzystanie przęślików.
Archeologia eksperymentalna, np. produkcja cegieł mułowych suszonych według dawnych praktyk, pozwala odtworzyć metody pracy, dzienną wydajność pojedynczego pracownika. Inte-resujące są też ilościowe aspekty wydajności pracy. W okresie starobabilońskim jeden pracownik kopiący fosę mógł wykopać 1 m3 ziemi i usypać z niej wał ziemny. Dotąd nie udało się jednak zrekonstruować procesu wypalania greckiej ceramiki czerwonofigurowej i czarnofigurowej.
Należy uważać, żeby nie przenosić zbyt dużo dzisiejszych analogii kulturowych na dawny czas. Na przykład we współczesnych wioskach Dogonów w Mali pomieszczenia gospodarcze i magazynowe są zadaszone, a ludność mieszka pod gołym niebem.
Etnoarcheologia została wprowadzona przez Lewisa Binforda, archeologa procesualnego. Mieszkał on przez pewien czas w domach Eskimosów w północnej Kanadzie. Obserwując życie Eskimosów zwracał uwagę na to, w jaki sposób wokół współczesnych domostw odkładają się depozyty.
Archeolog korzysta także ze źródeł historycznych. Archeolog musi znać historię, a zabytki historyczne pomagają w datowaniu i interpretacji funkcjonalnej poszczególnych budowli. In-skrypcje klinowe są często pozyskiwane w trakcie wykopalisk. Teksty to nie tylko sam zapis, ale też jego nośnik (np. gliniana tabliczka), który jest artefaktem, czyli zabytkiem archeologicznym, a nie historycznym.
Źródła pisane i ikonograficzne można łączyć. Ich wspólna interpretacja pozwala np. odtwo-rzyć proces łupienia kraju Urartu na Wyżynie Armeńskiej przez króla Sargona. W ten sposób odtwarzamy także narrację historyczną.
Historia sztuki bada styl, tematykę przedstawień, formę. Archeologia klasyczna powstała z konieczności odniesienia do dawnej sztuki, a za tem archeologia śródziemnomorska jest ar-cheologią dziejów sztuki. Archeologia korzysta też z historii sztuki, jako pokrewnej dziedziny nauki. Archeologia Bliskiego Wschodu rozpoczęła się także od pozyskiwania monumentalnych dzieł sztuki. Wciąż cywilizacje są postrzegane przez ich najwybitniejsze dzieła sztuki, style i formy. Style i formy są także przydatne w datowaniu. Próbujemy także odkryć znaczenie dawnych dzieł sztuki. Dzieło sztuki jest najpierw oglądane i rozpoznawane wizualnie (np. męż-czyzna trzyma kwiat lotosu), a następnie ikonograficznie rozpoznajemy jego znaczenie (zabytek ma charakter sepulkralny).
Dziedziczą pomocniczą archeologii jest numizmatyka, która jest wykorzystywana w datowa-niu. Monety przedstawiają wyobrażenia ikonograficzne ludzi, świątyń, posągów i inskrypcje.
Kolejną dziedziną pomocniczą jest filologia badająca teksty. Na tabliczce króla Gudei z jednej strony znajduje się napis pismem klinowym, a po przeciwnej stronie późniejszy napis arabski. Paleografia umożliwia datowanie na podstawie zmiany kształtu liter w czasie. Pa-leografia odnosi się więc do kształtu liter, morfologii, a nie do treści inskrypcji. Inskrypcje arabskie mogą być datowane metodami paleograficznymi.
W tabelach można zaobserwować ewolucję pisma klinowego od piktograficznych do uprosz-czonych geometrycznych. Podobnie ewoluowało pismo alfabetyczne.
Reliefy dzielimy na pozytywowe i negatywowe. Mogą one być wykorzystywane do odciskania pieczęci, co nazywamy o gliptyką – nauką o małych przedmiotach kamiennych lub, na Bliskim Wschodzie, nauka o pieczęciach. Ogólnie nauka o pieczęciach to sfragistyka.
Gemmologia to nauka o kamieniach szlachetnych i ozdobnych stosowanych w jubilerstwie i zdobnictwie. Lapis lazuli wykorzystywany na Bliskim Wschodzie był pozyskiwany w Afganista-nie. Pieczęci cylindryczne na Bliskim Wschodzie powstały w IV tys. p.n.e., wraz z powstaniem pisma.
Jeśli pieczęci zawierają przedstawienia, gliptyka łączy się z historią sztuki. Mogą zawierać m.in. sceny prezentacje. Przecięci różnią się treścią przedstawienia i stylem.
Gemma Augustea to słynna starożytna gemma, na której przedstawiono Oktawiana Augu-sta.
Kolejną nauką pomagającą archeologii jest starożytna metrologia. Bada ona dawne jednostki miary – np. długości, objętości, masy. Dążymy do zbadania dawnych miar i ich przeliczenia na miary współczesne. Czasem nie mamy możliwości przeliczenia, w innych wypadkach możemy miar, w innych przypadkach spotykamy wzorce np. odważniki z czasów III dynastii z Ur w postaci rzeźb kaczek, wzorzec metra z Sèvres i przeliczenie jest wtedy łatwe.
W Habuba Kabira analiza murów budowli można ustalić, że w trakcie budowy wymiary pomieszczeń były regulowane przez miary stopy i łokcia. Świątynia Aszura w Aszur zbudo-wana została przez Samszi-Adada posiada ściśle ustalone proporcje budowli. Jako wskaźnik estetyczny zastosowano kwadrat pitagorejski o bokach długości 3,4,5 jednostek. Była to jedna z metod wyznaczania kąta prostego.
Na posagu Gudei na postumencie narysowano plan świątyni oraz przedstawiono rylec, a także miarka służące do kreślenia planu. Szamasz na steli Hammurabiego także ma rylec i taśmę mierniczą. Metrologia przelicza także współcześnie określone wielkości na miary starożytne.
W Asyrii ważono przedmioty, aby określić ich masę, co ukazano na reliefie.
Informacje o badaczach archeologii i jej historii należy uzupełnić samemu. Archeologia pro-cesualna jest nowoczesną, naukową metodą badać, korzystającą ze statystyki i matematycznych metod opisu. Jest też archeologia postprocesualna, która chce pokazać człowieka, co on czuł i myślał.
10
Wstęp o archeologii
1. Historia archeologii polskiej i na Uniwersytecie Warszawskim
2. Rola archeologii w systemie nauk historycznych i antropologicznych 3. Nauki przyrodniczo-techniczne jako nauki pomocnicze archeologii 4. Archeologia osadnicza
5. Archeologia środowiskowa
6. Archeologia podwodna i lotnicza
7. Badania archeologiczne obiektów architektonicznych
8. Wstępna konserwacja zabytków w trakcie badań wykopaliskowych, archeologia doświad-czalna
9. Zasady opracowywania wyników badań, kwarendy biblioteczne, archiwalne
10. Normy prawne regulujące badania archeologiczne i ochrona dziedzictwa archeologicznego 11. Etyka w archeologii
Istnieje wiele różnych definicji archeologii. “Czym jest archeologia, to nie wiem”. André Leroi-Gourhan powiedział, że rola archeologa jest podobna do roli widza w teatrze, który przy-był spóźniony na przedstawienie i na podstawie dekoracji sceny odtwarza treść przedstawienia. Dekoracja jest jednak niekompletna, jest pozbawiona dekoracji barwnej. Rzeźby, które widzimy dziś były kiedyś malowane, a dziś są pozbawione barw. Należy pamiętać, że każdy człowiek umiera w zupełnie innych czasach niż się rodzi, ze względu na szybkie zmiany technologiczne i społeczne.
Ogród pomologiczny to ogród drzew owocowych różnych gatunków i odmian. W Warszawie znajdował się ogród pomologiczny w pobliżu ulicy Emilii Plater. Warszawa 100 lat temu była zupełnie innym miastem – jeździły tramwaje konne, nie było wodociągów, latarnie były gazowe, drogi brukowane lub gruntowe, a na Polu Mokotowskim nie było jeszcze lotniska.
Tak samo, jak trudno nam zrozumieć Warszawę sprzed 100 lat, trudno zrozumieć dawne kultury i cywilizacje. Zwłaszcza, że ludy te mogły mówić zupełnie innymi językami. Obecnie posiadany aparat językowy może zupełnie nie przystawać do języka i pojęć przedstawicieli dawnych kultur. Inne są też struktury gramatyczne.
Każdy jest językowo i mentalnie zatopiony w swój czas, czyli około 20. roku życia. Wtedy kształtuje się nasz aparat językowy i sposób pojmowania rzeczywistości.
W dawnych językach zupełnie inne pojęcia mogły być traktowane jako naturalne aksjo-maty. Pojęcia, które tworzą opozycję w naszym pojmowaniu świata np. dzień-noc, nie musiały tworzyć takiej opozycji w pojmowaniu świata przez innych ludzi. Inne ludy zupełnie inaczej widziały i pojmowały świat. Archeolog wypracowuje system tłumaczenia dawnych pojęć i sposobów rozumienia świata na nasz język.
Czasem ważniejsze od tego, co jest zapisane, jest to, co zapisane nie jest i jakie źródła do nas nigdy nie dotarły, np. ze względu na sympatie kronikarzy. Informacja negatywowa, pomijana, jest często ważniejsza od pozytywowej, wyraźnie przekazywanej.
Należy pamiętać, że źródła są niekompletne, a publikowane tezy archeologiczne nie są nigdy dowodami, a zawsze hipotezami.
11
Historia archeologii polskiej
11.1
Dzieje archeologii na ziemiach polskich
W 1234 roku w klasztorze cysterskim w Kołbacz na Pomorzu Zachodnim wystawiono dokument świadczony o odnalezieniu tumulus gigantis, grobu gigantów, czyli prawdopodobnie trapezo-idalny Grobowiec Kujawski.
W II połowie XV wieku Jan Długosz napisał, że Polska posiada “wspaniałą rzecz” – pod ziemią rodzą się samoczynnie garnki podobne do ludzkich, które same się rozmnażają i mogą być wykorzystywane przez ludzi. Jest to opis przypadkowych odkryć na dwóch cmentarzyskach kultur pól popielnicowych, prawdopodobnie kultury łużyckiej. Znaleziono je w pobliżu Koziel-ska. Król Jagiełło ofiarował kilka takich garnków austriackiemu księciu Ernestowi, następcy tronu.
W XVI wieku Maciej z Miechowa (Miechowita) i Marcin Bielski, w “Kronice polskiej ”, wspominali o przypadkowych odkryciach archeologicznych.
W 1692 hetman Stanisław Jabłonowski w liście do Jana III Sobieskiego pisze o odkryciu grobów szkieletowych w obstawach kamiennych w Chocimiu nad Dniestrem.
Benedykt Chmielowski w “Nowych Atenach” pisał w epoce oświecenia o początkach świa-domego już starożytnictwa. Stanisław August Poniatowski był znanym i cenionym w Europie kolekcjonerem starożytności, a zwłaszcza starożytnych monet. Po koronacji swoją kolekcję przetrzymywał w Zamku Królewskim w Warszawie, potem trafiła do Kamieńca Podolskiego, a około 2000 roku odkryto ją na nowo w zbiorach Muzeum Kijowskiego. Monety pochodzą głównie z antyku.
W 1795 roku Jakub Potocki wydał w Hamburgu pracę poświęconą odkryciom starożytni-czym Słowiańszczyzny połabskiej.
Na początku XIX wieku starożytniczymi zainteresowaniami wykazywały się dwa ośrodki akademickie – Warszawa i Wilno. W 1825 Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk zało-żyli Julian Ursyn Niemcewicz, Wawrzyniec Surowiecki, Hugo Kołłątaj. W Wilnie powstawały pierwsze publikacje archeologiczne i klasyfikacje. Teodor Narbutt napisał w Wilnie po polsku “Dzieje starożytne narodu litewskiego”. Tworzy katalog stanowisk archeologicznych na Wileńsz-czyźnie i KowieńszWileńsz-czyźnie, dotyczące Wielkiego Księstwa Litewskiego. Opisywał cmentarzyska kurhanowe oraz litewskie piłkalnie (grodziska).
Adam Czarnecki pod pseudonimem Chodakowski publikował relacje w wypraw archeolo-gicznych na grodziska i cmentarzyska. Opisuje tzw. żalle, żalliki, czyli dawne cmentarzyska, gdzie odprawiano pogańskie gusła. Napisał dzieło “O Słowiańszczyźnie przedchrześcijańskiej ”, w którym opisał stanowiska wschodniej Małopolski i Lubelszczyzny. Zlokalizował gród koło Chełma, który należał do Grodów Czerwieńskich.
Wawrzyniec Surowiecki w 1824 napisał “Śledzenie początków narodów słowiańskich” i wydał nakładem Warszawskiego Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Joachim Lelewel z Wilna był historykiem, lingwistykiem, kartografem i numizmatykiem. Zajmował się numizmatyką średniowieczną i skatalogował wczesnośredniowieczne arabskie mo-nety dirhamy, znane z terenu Wielkiego Księstwa Litewskiego. Określił emitentów i daty ich emisji. Powiązał je z przemianami ekonomicznymi wiązanymi z aktywnością Rusów i funkcjo-nowaniem dalekich szlaków handlowych. Szlaki te oraz zmiany IX-XI wieku doprowadziły do pojawienia się tych
Hrabia Eustachy Tyszkiewicz był najsłynniejszym starożytnikiem XIX wieku w Polsce. W Łohojsku na Białorusi zgromadził jedną z największych kolekcji starożytności w Europie. Pro-wadził sam badania archeologiczne na obszarze dóbr łohojskich, rozkopując grodziska i kurhany. Zawarł w swym dziele opisy stanowisk oraz po raz pierwszy także opisy metodyki prowadzo-nych badań archeologiczprowadzo-nych. Zawarł w nim apel o pozostawienie starożytności dla przyszłych pokoleń, nie rozkopywanie wszystkiego. Zdawał sobie sprawę, że
W 1842 opublikował dzieło “Rzut oka na źródła archeologii krajowej ” w Wilnie. W 1843 Tyszkiewicz wydał dzieło “Listy ze Szwecji ”. Jest to opis podróży po Finlandii, Szwecji i Danii. Opisał tamtejsze kolekcje starożytnicze. W dziele tym odwoływał się to systemu trzech epok Thomsena z 1838 roku. Tyszkiewicz pochwala jego ustalenia, które pomogą usystematyzować starożytności. W latach 30. XX prof. Józef Kostrzewski nazwał Tyszkiewicza ojcem polskiej archeologii.
Hrabia Konstanty Tyszkiewicz, młodszy brat Eustachego, także interesował się archeologią. W połowie XIX wieku Kraków i Poznań jako ośrodki archeologiczne zaczęły odgrywać coraz większą rolę.
W Warszawie Franciszek Maksymilian Sobieszczański, archeolog i historyk sztuki, w 1851 wydał dzieło “Wiadomości historyczne o sztukach pięknych w dawnej Polsce”.
Marian Sokołowski przeprowadził wtedy badania odkrywając relikty architektury przedro-mańskiej na Ostrowie Lednickim z X-XI wieku.
