Charakterystyka programu Leader na przykładzie Małopolski i Turyngii

Izabela Piech, Halina Stachura

Charakterystyka programu Leader

na przykładzie Małopolski i Turyngii

Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 9/1, 89-96

Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 9(1) 2010, 89-96

CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU LEADER

NA PRZYKŁADZIE M AŁOPOLSKI I TURYNGII

Izabela Piech

Halina Stachura

Uniwersytet Rolniczy w Krakowie

Streszczenie. Leader jest podejściem do rozwoju obszarów wiejskich polegającym

na oddolnym opracowaniu przez społeczność wiejską lokalnej strategii rozwoju ob­ szarów wiejskich oraz realizacji wynikających z niej innowacyjnych projektów łą­ czących zasoby, wiedzę i umiejętności przedstawicieli trzech sektorów: publicznego, gospodarczego i społecznego. Tworzą oni tzw. lokalną grupę działania - partnerstwo międzysektorowe. Grupa ta samodzielnie wybiera projekty, a ich realizacja przyczy­ nia się do osiągnięcia celów wspólnie opracowanej strategii. Takie oddolne podejście wzmacnia spójność podejmowanych lokalnie decyzji, podnosi jakość zarządzania i przyczynia się do wzmocnienia kapitału społecznego w społecznościach wiejskich, a także skłania do stosowania innowacyjnych rozwiązań w zakresie rozwoju regionu.

S

ł

IN IC JA TY W A W SPÓ L N O T O W A - L E A D E R

N a początku lat dziew ięćdziesiątych ubiegłego w ieku zrodziła się w krajach U nii E uropejskiej inicjatyw a pod n azw ą Leader, której zadaniem było złagodzenie problem ów zw iązanych ze zm ianam i zachodzącym i na terenach w iejskich. Intensy­ fikacja produkcji rolniczej pociągnęła za sobą zm niejszenie liczby gospodarstw ro l­ nych, ograniczenie zatrudnienia w rolnictw ie oraz rozszerzający się proces m igracji ludności do m iast i stopniow e w yludnianie się obszarów w iejskich. O pracow any w krajach unijnych program L eader oparto na now atorskim podejściu zakładającym szerokie zaangażow anie m ieszkańców obszarów w iejskich, lokalnych instytucji i or­ ganizacji. M iał on pom óc we w drażaniu zrów now ażonej strategii rozw oju obszarów w iejskich.

Istotę program u o nazw ie L eader zaw arto w samej je g o nazw ie, która je s t akro­ nim em w yrażenia pochodzącego z ję zy k a francuskiego i oznacza „pow iązania

po-Adres do korespondencji - Corresponding author: Piech Izabela, Katedra Fotogrametrii i Teledetekcji, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, al. Mickiewicza 21, e-mail: rmpiech@cyf-kr. edu.pl

90 Izabela Piech, Halina Stachura

m iędzy działaniam i na rzecz rozw oju gospodarczego obszarów w iejskich” (Liaison E ntre A ctions de D evelopm ent de L 'E co n o m ie R urale). D ziałania w ram ach tego program u rozpoczęto w 1991 r. Z ostały one zaprojektow ane na cztery lata. W efek ­ cie z program u L eader I skorzystało 149 L okalnych Grup D ziałania (LGD), które w ykorzystały 413 m ln ECU. N ajw ięcej środków przypadło LG D w H iszpanii, które skonsum ow ały praw ie 30% tej kw oty (120 m ln ECU). D rugim dużym beneficjentem b y ła Francja (65 m ln), a trzecim W łochy (55 m ln). W zw iązku z tym , że program L eader I zakończył się sukcesem , K om isja E uropejska postanow iła go kontynuow ać w latach 1994-1999 ja k o program L eader II. D rugi L eader upow szechniał w cześniej zdobyte dośw iadczenia na w iększym obszarze i objął połow ę obszarów w iejskich UE. Inicjatyw a ta b y ła w drożona przez 906 L okalnych Grup D ziałania i 92 tzw. w spólne organizacje, które skupiały swoje w ysiłki w okół jednego problem u i tery to ­ rialny aspekt ich oddziaływ ania m iał m niejsze znaczenie. B udżet program u L eader II był bardzo znaczny i w ynosił 1795 m ld ECU.

Zarów no L eader I , ja k i L eader II były pozytyw nie oceniane, co stw orzyło p rz e ­ konanie, że takie działania na rzecz obszarów w iejskich pow inny być kontynuow ane i pogłębione. W roku 2000 rozpoczęła się kolejna edycja inicjatyw y pod n azw ą L e a ­ der +, w której m ogły brać udział w szystkie obszary w iejskie U E, a ja k o głów ny cel ustalono w drażanie now atorskich strategii rozw oju obszarów w iejskich. P rogram ten zachęcał do stosow ania eksperym entalnych i innow acyjnych m etod działania. Skie­ row any b y ł na działania zw iązane z zachow aniem i w zbogaceniem dziedzictw a p rzy ­ rodniczego i kulturow ego, w sparcia dla przedsiębiorczości w celu tw orzenia m iejsc pracy oraz popraw ienia zdolności organizacyjnych lokalnych społeczności. L eader + przew idyw ał trzy rodzaje działań:

- w sparcie dla realizacji zintegrow anych strategii rozw oju terytorialnego o charak­ terze pilotażow ym , opartych o oddolne podejście i partnerstw o lokalne;

- w sparcie w spółpracy m iędzynarodow ej i m iędzy regionam i;

- budow anie sieci w szystkich obszarów w iejskich w UE, zarów no b ędących b e n e ­ ficjentam i Program u, ja k i niebędących oraz w szystkich działających na rzecz ich rozw oju.

K om isja E uropejska w yznaczyła cztery następujące tem aty, które stanow iły priorytety dla W spólnoty i dla każdego LGD - m iały być one uw zględnione w stra­ tegiach i przynajm niej je d e n z nich m iał być realizow any:

- w ykorzystanie now ych technologii oraz know -how w celu popraw y k onkurencyj­ ności produktów i usług na obszarach w iejskich;

- popraw a ja k o ści życia na obszarach w iejskich;

- podnoszenie w artości lokalnych produktów , w szczególności przez ułatw ianie drobnym producentom dostępu do rynku poprzez w spólne działania;

- w ykorzystanie zasobów naturalnych i kulturow ych, w tym potencjału obszarów objętych program em N atura 2000.

N ajpopularniejszy okazał się tem at dotyczący w ykorzystania zasobów n atu ral­ nych i kulturow ych (34% ). C ałkow ity budżet program u L eader + na lata 2 0 0 0-2006 w ynosił 5 046 m ln EUR. Podobnie ja k w pierw szej je g o edycji najw iększym b e n e ­ ficjentem b y ła H iszpania. Po 15 latach w drażania Inicjatyw y W spólnotow ej L eader w „starych” k rajach członkow skich U E było ju ż 893 LGD.

91

M etoda L eader je s t prosta, oparto j ą na następujących zasadach:

- terytorialności - program realizow any je s t na konkretnym obszarze zam ieszkałym od 5 tys. do 150 tys. osób,

- oddolności inicjatyw - to m ieszkańcy tw o rz ą L okalną Grupę D ziałania (LGD), - integralności podejścia i w idzenia spraw w szerokim kontekście konkretnego o b ­

szaru, je g o uw arunkow ań, zasobów , ograniczeń, szans i m ożliw ości,

- partnerstw a - LG D tw orzona je s t na rów nopraw nych zasadach przez trzy k a te ­ gorie partnerów : publicznych (gm inny i czasam i rów nież pow iatow y sam orząd terytorialny), pryw atnych (przedsiębiorcy i osoby pryw atne) i społecznych (sto ­ w arzyszenia, fundacje). Partnerstw o oznacza rów nież, że grupa je s t otw arta na w szystkich now ych członków i nie zam yka się w gronie członków założycieli, - sam odzielności zarządzania na poziom ie lokalnym ,

- innow acyjności - je s t to sposób na poszukiw anie now ych, innow acyjnych rozw ią­ zań problem ów , przed którym i stają m ieszkańcy konkretnego terytorium ,

- w spółpracy z innym i LG D w regionie, w kraju i zagranicą.

L E A D E R W PO L S C E (OD 2004 R.)

O d 1 m aja 2004 r. P olska należy do UE, została zatem zobligow ana do w d ro że­ nia program u L eader na sw oim terenie. B ył on realizow any w dw óch schem atach. C elem schem atu I było tw orzenie L okalnych Grup D ziałania, które oceniały m ożli­ w ości rozw ojow e terenów w iejskich. Z realizow ano działania szkoleniow e, inform a­ cyjne oraz doradcze służące zaangażow aniu m ieszkańców w proces przygotow ania k oncepcji rozw oju obszarów w iejskich i tw orzenia partnerstw publiczno-pryw at- nych. Schem at II służył w drażaniu Z integrow anych Strategii R ozw oju Obszarów W iejskich opracow anych przez LG D w I schem acie. L okalne Grupy D ziałania u z y ­ skały w sparcie dla działań w ielosektorow ych uw zględniających rozwój turystyki, ochrony oraz prom ocji środow iska naturalnego, krajobrazu i zasobów historyczno- kulturow ych. U zyskały też w sparcie na popularyzację i rozwój produkcji w yrobów regionalnych, a także działań szkoleniow ych. O w sparcie w ram ach schem atu II m ogły ubiegać się jed y n ie LG D zarejestrow ane w form ie fundacji lub stow arzysze­ nia. D rugim w ym ogiem było takie uform ow anie zarządu, w którym m.in. 50% osób w skazanych było przez partnerów społecznych i gospodarczych, co m iało zapew ­ nić znaczący w pływ ty ch środow isk na kształtow anie obecnego i przyszłego o b li­ cza obszarów w iejskich. W drażanie inicjatyw y L eader w Polsce do 2007 roku miało charakter pilotażow y, którego głów nym zadaniem było kom pleksow e przygotow anie społeczności lokalnych do pełnego w ykorzystania tego p odejścia w now ym okresie program ow ania w latach 2007-2013.

R ealizow anie strategicznych założeń program u m ożliw e je s t dzięki podejm ow a­ nym działaniom na rzecz rozw oju obszarów w iejskich w ram ach czterech osi p rio ry te­ tow ych. W szystkie działania w spółfinansow ane są z E uropejskiego Funduszu Rolnego na R zecz R ozw oju O bszarów W iejskich oraz ze środków krajow ych przeznaczo­ nych na ten cel w ustaw ie budżetow ej. K om itet R ozw oju O bszarów W iejskich (UE) 24 lipca 2007 r. jed n o g ło śn ie zatw ierdził Program R ozw oju O bszarów W iejskich

92 Izabela Piech, Halina Stachura

na lata 2 0 0 7-2013. D zięki pozyskanym środkom w ram ach Program u R ozw oju O bsza­ rów W iejskich na lata 2007-2013 m ożliw e je s t dofinansow anie przedsięw zięć takich ja k m .in. budow a dróg, budow a sieci w odociągow ych i kanalizacyjnych, oczyszczalni ścieków , projektów obejm ujących w ykorzystanie energii ze źródeł odnaw ialnych, a także szeroko pojęte kształtow anie przestrzeni publicznej. Ł ączna w ielkość środ­ ków przeznaczona dla Polski na finansow anie Program u R ozw oju O bszarów W iej­ skich w latach 2007-2013 w yniesie 13 230 038 156,00 euro.

W ram ach Program u R ozw oju O bszarów W iejskich PR O W 2007-2013 zdefinio­ wano cztery osie:

- gospodarczą - P opraw a konkurencyjności sektora rolnego i leśnego; - środow iskow ą - P opraw a środow iska naturalnego i obszarów w iejskich;

- społeczną - Jakość życia na obszarach w iejskich i różnicow anie gospodarki w ie j­ skiej - Leader.

C elem czw artej osi - L eader - je s t przede w szystkim budow anie kapitału spo­ łecznego na w si poprzez aktyw izację m ieszkańców , przyczynianie się do p o w sta­ w ania now ych m iejsc pracy oraz popraw a zarządzania lokalnym i zasobam i i ich w aloryzacja w skutek pośredniego w łączenia L okalnych Grup D ziałania w system zarządzania danym obszarem .

IN S T Y T U C JE ZA A N G A ŻO W A N E W E W D R A Ż A N IE P R O G R A M U L E A D E R

W e w drażaniu program u L eader bio rą udział: - Instytucja Z arządzająca (M RiRW )

- akredytow ana agencja płatnicza (A RiM R) - pełni funkcję płatniczą, zajm uje się księgow aniem , zatw ierdzaniem płatności, k o n tro lą LGD oraz projektodaw ców ; - urzędy m arszałkow skie (UM) - zajm ują się o ceną fo rm aln ą na etapie w yboru

LGD, przygotow aniem regulam inu działania R egionalnego K om itetu ds. L eader (RKL), przew odniczeniem RKL, przekazaniem popraw nych form alnie w niosków LGD do IZ, inform ow aniem i prom ocją;

- lokalne grupy działania - w ykonują delegow aną przez IZ funkcję w drożeniow ą, tj.: - przyjm ują i rozpatrują w nioski o w sparcie,

- tw orzą listę rankingow ą projektów ,

- po d p isu ją um ow y z projektodaw cam i po uzyskaniu pozytyw nej opinii R egional­ nego K om itetu ds. Leader,

- przyjm ują i rozpatrują w nioski o płatność, - autoryzują płatności,

- kontrolują realizację projektów ,

- m onitorują realizację w drażanych działań, pełnią f. spraw ozdaw czą, - raportują o niepraw idłow ościach,

- zajm ują się inform ow aniem i prom ocją.

L E A D E R W M A Ł O P O L S C E

93

Z w iązek M ałopolska Sieć LG D pow ołano 20 stycznia 2009 r. podczas spotka­ nia przedstaw icieli LGD na zam ku w Suchej B eskidzkiej. M ałopolska Sieć LGD z form uły dobrow olnego, niesform alizow anego podm iotu, działającego w ten sposób przez 2 lata, p rzekształciła się w podm iot praw ny - zw iązek stow arzyszeń. C złonkam i- -założycielam i było 10 L okalnych Grup D ziałania, które podjęły uchw ałę o p rzy stą­ pieniu do zw iązku i były obecne na spotkaniu. Z w iązek m ałopolska Sieć LGD u tw o ­ rzyły stow arzyszenia: „D olina R aby” , „D olina K arpia”, „B eskid G orlicki”, T ury­ styczna Podkow a”, „M iędzy D alinem a G ościbią”, „G ościniec 4 żyw iołów ”, „K orona Północnego K rakow a” , „W ielicka W ieś”, „Jaksa”, „Perły B eskidu Sądeckiego” .

W w ojew ództw ie m ałopolskim działa najw ięcej LGD w Polsce (42 Lokalne Grupy D ziałania), co m a sw oje odzw ierciedlenie w ilości środków u n ijnych p rzy ­ znanych dla tego regionu w ram ach osi 4 L eader - 83 962 425 euro. W ojew ództw o m ałopolskie je s t na drugim m iejscu, za woj. m azow ieckim , pod w zględem ilości p rzyznanych środków finansow ych. O becnie trw ają prace nad uruchom ieniem d zia­ łań w drażanych w ram ach O si 4 Leader. N a rysunku 1 przedstaw iono strukturę instytucjonalną program u L eader w M ałopolsce.

in s t y t u c j a z a r z ą d z a j ą c a M in isterstw o R olnictw a i Rozwoju W si

m a n a g in g in s t i t u t i o n

M in istry o f A griculture and R ural D evelopm ent

in s t y t u c j a w d r a ż a j ą c a b e n e f ic j e n t k o ń c o w y

F undacja Program ów A gencja Restrukturyzacji

Pom ocy dla R olnictw a (FAPA) i M odernizacji R olnictw a (ARiMR) im p le m e n t a t in g i n s t i t u t i o n f in a l b e n e f ic ia r y

Found ation o f A ssistan ce Program m es A gency for R estructurin g and M odernisation

For A griculture (FAPA) of Agriculture (ARiMR)

b e n e f ic j e n c i

schem at I: gm iny w iejskie i m iejsko-w iejskie, zw iązk i m iędzygm inne, osoby prawne: fundacje, stow arzyszen ia lub inne organizacje

pozarządowe posiadające osobowość prawną, schem at II: Lokalne Grupy D ziałan ia (LGD)

b e n e f i c i a r i e s

schem e I: rural com m unes and urban rural com m unes, leg a l personalities: foundations, association s or other non-governm ental

organisations p o ssessin g legal personalities schem e II: Local A ctivity Groups (LGD) Rys. 1. Struktura instytucjonalna programu Leader w Małopolsce Fig. 1. Institutional structure of Leader Programme in Małopolska

94 Izabela Piech, Halina Stachura

L E A D E R W TU R Y N G II

T uryngia ja k o je d e n z landów N iem iec realizuje program L eader od 1991 r., czy ­ li od początku je g o funkcjonow ania. Po zjednoczeniu N iem iec w 1990 r. w iele osób w yem igrow ało z tego regionu do sąsiednich, b ogatszych landów lub do innych k ra ­ jó w UE. Sytuacja ta stała się w yzw aniem dla w ładz Turyngii, które w program ie L eader w idziały ogrom ną szansę dla rozw oju obszarów w iejskich, a zatem dla zw ięk ­ szenia liczby m iejsc pracy, a tym sam ym popraw y życia ludzi i zatrzym ania ich w Turyngii.

L eader b y ł pierw szą inicjatyw ą, k tóra w prow adzała oddolne podejście po zw a­ lające m ieszkańcom w si decydow ać o ich spraw ach, bow iem nadrzędnym celem działań tego program u je s t budow anie kapitału społecznego poprzez aktyw izację m ieszkańców , przyczynianie się do pow staw ania now ych m iejsc pracy na obszarach w iejskich, a także polepszanie zarządzania lokalnym i zasobam i i ich w aloryzacja w skutek pośredniego w łączenia lokalnych grup działania w system zarządzania d a ­ nym obszarem .

W prow adzanie m etody L eader podzielono na dw a etapy. W pierw szym o p ra­ cow ano og ó ln ą strategię działań dla danego obszaru poleg ającą na przedstaw ieniu podstaw ow ych założeń program u w celu przygotow ania społeczności do w spólnego działania. O pracow ano rów nież ram y organizacyjne strategii. N a tym etapie w y b ra­ no osoby ze społeczności lokalnej, które realizow ałyby założenia program u, tw orząc L okalne Grupy D ziałania. Osoby te charakteryzow ały się dużym i kw alifikacjam i i dużym zaufaniem społeczności lokalnej.

L iczba grup m iała sw oim zasięgiem działania obejm ow ać ca łą Turyngię. L o k al­ ne Grupy D ziałania (LGD) są najw ażniejszym i elem entam i L eader i b ez nich w d ra­ żanie tej inicjatyw y byłoby niem ożliw e. Przez LG D realizow ane je s t podstaw ow e założenie L eader-a, czyli oddolne podejście. Ludzie tam skupieni są zainteresow ani rozw ojem danego obszaru i w spólnie w ypracow ują p lan je g o rozw oju. Grupy były tw orzone na obszarach gm in w iejskich lub w iejsko-m iejskich, które zam ieszkuje od 10 000 do 100 000 m ieszkańców (w w yjątkow ych przypadkach liczba m ieszkańców danego regionu m oże być m niejsza od 10 000) oraz gęstość zaludnienia nie p rzek ra­ cza 120 osób/km 2 (w Polsce gęstość zaludnienia nie m oże przekraczać 150 osób/km 2). LGD tw orzone były na obszarach spójnych pod w zględem kulturow ym , h isto ry cz­ nym bądź ekonom icznym . C złonkam i grup są m ieszkańcy danego terenu, organiza­ cje pozarządow e, firm y pryw atne oraz instytucje publiczne działające na tym terenie. W partnerstw ie lokalnym reprezentow ane są w ięc różne środow iska (rolnicy, osoby bezrobotne, urzędnicy, nauczyciele, przedsiębiorcy). Skład LGD odzw ierciedla sy­ tuację społeczną danego obszaru, przez co skutecznie dopasow uje strategię rozw oju w si do oczekiw ań m ieszkańców . W LG D reprezentow any je s t sektor publiczny, spo­ łeczny i pryw atny, przy czym obecność tego pierw szego w organach decyzyjnych nie m oże być w iększa od 50%. W organach decyzyjnych o kreśloną liczbę m iejsc zajm ują kobiety (obydw ie płcie m uszą m ieć co najm niej czterdziestoprocentow ą re ­ prezentację) oraz osoby m łode. Te w ytyczne, określone przez K om isję Europejską, są odpow iednio punktow ane w trakcie rozdzielania funduszy na projekty zgłasza­

95

ne przez Grupy D ziałania. Z atem w skład LGD w chodzą ludzie, którzy p rag n ą coś zm ienić, ch cą brać czynny udział w rozw oju sw ojego obszaru.

W drugim etapie opracow ano szczegółow ą strategię zrów now ażonego rozw oju obszarów w iejskich. O pracow ano założenia i określono konkretne działania stra­ tegiczne, ostatecznie zatw ierdzone zostały także Lokalne Grupy D ziałania. W tym etapie realizow ane są ju ż konkretne projekty i przyznaw ane środki finansow e z p o ­ szczególnych kom ponentów program u Leader. Środki te p ochodzą z b udżetu W spól­ nej Polityki Rolnej U E, R epubliki Federalnej N iem iec oraz K raju Zw iązkow ego Turyngia.

N a realizację zadań w ram ach L eader na lata 2 0 0 7-2013 ogólna kw ota dofinan­ sow ania dla T uryngii w yniesie 100,2 m ln Euro. Fundusz podstaw ow y - L eader w y ­ niesie ok. 43 m ln Euro.

D ofinansow anie w latach 2007-2013 będzie przeznaczone na: - Z integrow any P rogram R ozw oju O bszarów W iejskich;

- budow ę dróg dojazdow ych do terenów rolnych (bez uw zględnienia popraw y i m odernizacji infrastruktury drogow ej realizow anej w ram ach projektów scalenia i w ym iany gruntów );

- odnow ę w si i rozwój wsi;

- rew italizację terenów zdegradow anych i zagospodarow anie nieużytków .

N ajw ażniejszym i elem entam i inicjatyw y L eader je s t to, że obejm uje ona sw o­ im zasięgiem cały obszar T uryngii oraz pow oduje w zm ocnienie odpow iedzialności w regionie, co je s t m otorem rozw oju kraju.

L eader należy do najstarszych projektów realizow anych w U nii Europejskiej. Patrząc na osiągnięcia tego program u, m ożna zauw ażyć, że b y ła to słuszna decyzja. D ziałania podejm ow ane w jeg o ram ach pokazały ja k w ielki potencjał i kapitał is t­ nieje na terenach w iejskich i ja k bardzo ludzie m ieszkający na tych obszarach chcą pracow ać dla ich rozw oju. Sukces przedsięw zięcia potw ierdzono ostatecznie p rzy ję­ ciem podejścia typu L E A D ER do W spólnej P olityki Rolnej U E na lata 2007-2013.

L eader w T uryngii został stw orzony dla 15 grup działania z w yjątkiem dużych m iast. Są to grupy: A ltenburger Land, E ichsfeld, G otha-Ilm kreis-E rfurt, G reizer Land, H enneberger Land, H ildburghausen-Sonneberg, Saale-H olzland, Saale-Orla, S aalfeld-R udolstadt, Söm m erda-Erfurt, U nstrut-H ainich, W artburgregion W eim arer L and-M ittelthüringen, K yffhäuser, Südharz.

P IŚ M IE N N IC T W O

Jak budować zintegrowaną strategię rozwoju obszarów wiejskich w ramach Pilotażowego Pro­ gramu LEADER+. Poradnik dla animatorów Lokalnych Grup Działania. 2004.

Nowe podejście do rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. Doświadczenia projektu „Budowa­ nie Instytucji na Rzecz Rozwoju Wsi w Pilotażowych Regionach Polski - IBRD”, 2006. Leżajskie Stowarzyszenie Rozwoju, ETC Netherlands.

Prawne aspekty tworzenia i funkcjonowania lgd w ramach pilotażowego programu LEADER +. Poradnik dla animatorów LGD. 2006. Publikacja przygotowana przez Program Agrolinia Fundacji „Fundusz Współpracy”.

96 Izabela Piech, Halina Stachura

L E A D E R O P P O R T U N IT Y F O R R U R A L D E V E L O P M E N T BY T H E E X A M P L E O F M A Ł O P O L S K A AND T H U R IN G IA

Abstract. Leader is an approach to rural development, which involves bottom-up

development of the local rural strategies by local communities and the fulfillment of its innovative projects combining the resources, knowledge and skills of repre­ sentatives of three sectors: public, economic and social. These representatives form the so-called local active group - cross-sectoral partnership, which chooses the projects independently and the implementation of these projects contributes to the achievement of objectives of jointly developed strategy. Such an approach will strengthen bottom-up decisions taken locally, raise the quality of management and will contribute to strengthening social capital in rural communities and encourage the use of innovative approaches in the development of the region.

Key words: Leader, Local Action Groups, rural development

Zaakceptowano do druku - Accepted for print: 5.05.2010