Index of /rozprawy2/10349

Pełen tekst

(1)Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. AKADEMIA GÓRNICZO-HUTNICZA im. Stanisława Staszica WYDZIAŁ GÓRNICTWA I GEOINŻYNIERII KATEDRA GÓRNICTWA ODKRYWKOWEGO. Rozprawa doktorska. Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Mgr Miranda Ptak. Promotor Dr hab. inż. Zbigniew Kasztelewicz, prof. nadzw. AGH. Praca realizowana w ramach grantu promotorskiego nr 41867. Kraków, styczeń 2011 rok.

(2) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Podziękowania dla Pana dr hab. inż. Zbigniewa Kasztelewicza, prof. AGH, za otwartą myśl, przekazaną wiedzę i doświadczenie oraz ogromną pomoc przy każdym stawianym kroku na drodze powstania tej pracy. 2.

(3) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Natura jest jak piękna księga dla tych, którzy potrafią z niej czytać - motto Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego. - TACIE 3.

(4) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. SPIS TREŚCI Rozdział I. Wprowadzenie………………………………………………………….7 1.1. Istota problemu odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000…………………………………………………………………...9 1.2. Uzasadnienie podjęcia tematu pracy………………………………………...10 1.3. Teza, cel, zakres tematyczny i metodyka pracy……………………………..11 Rozdział II. Stosowane pojęcia i podstawowe definicje………………………….14 2.1. Pojęcia……………………………………………………………………….14 2.2. Definicje………………………………..........................................................20 Rozdział III. Przegląd literatury i analiza stanu badań w zakresie metody oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000…………………………..25 3.1. Uwagi ogólne………………………………………………..........................25 3.2. Opracowania, prace badawcze i metody dotyczące oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000….……………………...……………………………………….26 3.3. Opracowania dotyczące metody oceny innych inwestycji w obszarach Natura 2000………………………………………………………………………….34 Rozdział IV. Specyfika i istota obszarów Natura 2000…………………………..36 4.1. Geneza, rozwój i stan obszarów Natura 2000……………………………….36 4.2. Regulacje prawne……………………………………………………………49 4.2.1. Prawo wspólnotowe a obszary Natura 2000………………………………...49 4.2.2. Inne akty prawa wspólnotowego ……………………………………………51 4.2.3. Prawo międzynarodowe a obszary Natura 2000 ……………………………52 4.2.4. Prawo krajowe a odkrywkowa działalność górnicza oddziałująca na obszary Natura 2000………………………………………………………………….53 4.2.5. Wybrane wyroki Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i sądów polskich……………………………………………………………………...56 4.3. Prognozy i kierunki rozwoju sieci obszarów Natura 2000 w Polsce………..57 4.4. Przykłady realizacji przedsięwzięć w obszarach Natura 2000……………...58 Rozdział V. Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000………………….64 5.1. Poszukiwanie i wybór metody………………………………………………64 5.2. Analityczny Hierarchiczny Proces – AHP……………………………………64 5.3. Klasyfikatory………………………………………………………………….65 5.3.1. Sieć neuronowa RBF………………………………………………………….66 5.3.2. Naiwny Klasyfikator Bayesa………………………………………………….67 5.4. Zachłanne wyszukiwanie reguł decyzyjnych - ocena zmiennych za pomocą entropii warunkowej i liczby Kullbacka-Leiblera ………...………………....................................................................................67 5.5. Ocena ryzyka środowiskowego – ERA..……………………………...............68 5.6. Model metody klasyfikacji złóż w obrębie obszarów Natura 2000 w wersji multiplikatywnej - KZN2000/mAHP…………………………………………69 4.

(5) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. 5.7. Teoretyczne podstawy Analitycznego Procesu Hierarchicznego (AHP)…………..……………………………………………………………..72 5.8. Teoretyczne podstawy klasyfikacji…………….……………………………..79 5.8.1. Klasyfikacja przy użyciu sieci neuronowej RBF………………...……….......79 5.8.2. Klasyfikacja przy użyciu Naiwnego Klasyfikatora Bayesa…………………..81 Rozdział. 6.1. 6.2. 6.3. 6.4.. VI. Przygotowanie danych dla metody klasyfikacji złóż udokumentowanych w obrębie obszarów Natura 2000 wspartej AHP w wersji multiplikatywnej - KZN2000/mAHP………………………83 Identyfikacja obiektu i obszaru badań…………...…………………………..83 Charakter danych……………………………...…………………………….86 Źródła danych…...…………………………………………………………..87 Przetwarzanie danych…...…………………………………………………..90. Rozdział VII. Uwarunkowania dla metody klasyfikacji złóż udokumentowanych w obrębie obszarów Natura 2000 wspartej AHP w wersji multiplikatywnej - KZN2000/mAHP……………………………...92 7.1. Uwarunkowania prawne………..…………………………………………......92 7.2. Uwarunkowania ekonomiczne…………..…………………………………100 7.3. Uwarunkowania geologiczno – górnicze………..………………………......103 7.4. Uwarunkowania środowiskowe…..……………………...…………………..105 7.5. Proces wyznaczania obszarów Natura 2000 oraz postępowanie w sprawie oceny oddziaływania przedsięwzięć grupy II na obszary Natura 2000……………………………………………………….............................114 7.5.1. Proces wyznaczania obszarów Natura 2000 w Polsce………………………114 7.5.2. Postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko dla eksploatacji odkrywkowej – mogącej potencjalnie znacząco oddziaływać na obszary Natura 2000………………………………………………………………………….118 7.5.3. Górnictwo odkrywkowe a obszary Natura 2000 – wybrane przykłady…………………………………………………………………….120 Rozdział VIII. Zastosowanie metody klasyfikacji złóż udokumentowanych w obrębie obszarów Natura 2000 wspartej AHP w wersji multiplikatywnej - KZN2000/mAHP…………………………..130 8.1. Ranking złóż udokumentowanych w obrębie obszarów OSO - Natura 2000………………………………………………………………………….131 8.2. Ranking złóż udokumentowanych w obrębie obszarów SOO - Natura 2000………………………………………………….....................................145 8.3. Klasyfikacja złóż udokumentowanych w obrębie obszarów Natura 2000……………………………………………………………….................154 8.3.1. Klasyfikacji przy użyciu sieci neuronowej – RBF……………......................155 8.3.2. Klasyfikacji przy użyciu Naiwnego Klasyfikatora Bayesa………………….162 8.4. Dodatkowa klasyfikacja wariantów rozwiązań w klasie II……….................170 8.5. Odczyt wyników i skryptów obliczeniowych oraz bazy danych w środowisku MATLAB w wersji 7.0.1………………………….………………………...174 Rozdział IX. Podsumowanie……………………………………………………..178. 5.

(6) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Literatura………………………………………………………………………….181 Akty prawne wybrane..…………………………………………………………..186 Spis stron internetowych wybrane………………………………………………187 Spis tabel…………………………………………………………………………..187 Spis rysunków…………………………………………………………………….188 Spis fotografii……………………………………………………………………..189 Załączniki:………………………………………………………………………...192 załącznik nr 1: Formularz AHP…………………………………………........193 załącznik nr 2: Formularz zgłoszenia obszaru Natura 2000 do Komisji Europejskiej………………………………………………….200 załącznik nr 3: Wykaz gatunków ptaków wymagających ochrony w formie obszaru OSO…………………………………………………202 załącznik nr 4: Wykaz typów siedlisk przyrodniczych wymagających ochrony w formie obszarów SOO, w tym siedlisk priorytetowych……….............................................................210 załącznik nr 5: Wykaz gatunków zwierząt wymagających ochrony w formie obszarów SOO, w tym gatunków priorytetowych…………….....................................................217 załącznik nr 6: Wykaz gatunków roślin wymagających ochrony w formie obszarów SOO, w tym gatunków priorytetowych ……………………….............................................................231 załącznik nr 7: Wynik klasyfikacji klasy II według RBF………………........247 załącznik nr 8: Wynik klasyfikacji klasy II według Naiwnego Klasyfikatora Bayesa......................................................................................254 Materiały źródłowe:………………………………………………………………260 Segregator A – SDF-y Obszary OSO 1÷40 Segregator B – SDF-y Obszary OSO 41÷80 Segregator C – SDF-y Obszary SOO 1÷28 Segregator D – SDF-y Obszary SOO 29÷54 Segregator E – SDF-y Obszary SOO 55÷98 Płyta CD. 6.

(7) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Rozdział I. Wprowadzenie Poszukiwanie metody badawczej, która w sposób satysfakcjonujący opisuje i rozwiązuje, każdą nawet najbardziej skomplikowaną rzeczywistość, jest zasadniczym celem naukowym pracy badawczej. Niniejsza praca jest rozprawą, która ma dać odpowiedź, jaka metoda badawcza jest właściwa dla oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Opracowanie takiej metody z punktu widzenia działalności górniczej jest konieczne, zarówno dla kontynuowania przedsięwzięć górniczych, jak i dla inwestycji planowanych. Skala problemu obecnie dotyczy ponad tysiąca pięciuset złóż i w najbliższych latach dynamicznie będzie wzrastać. Opracowana metoda może pomóc przedsiębiorcom górniczym, projektantom oraz administracji publicznej w podejmowaniu decyzji w zakresie działalności górniczej. Świadomość, że odkrywkowa działalność górnicza eksploatująca zasoby przyrodnicze, skupia w sobie konieczność rozwiązywania problemów wielu dziedzin nauki, stawia te tematy w grupie trudnych decyzji, wymagających interdyscyplinarnego podejścia. Na gruncie działalności górniczej jak na poligonie badawczym mogą znaleźć potwierdzenie zaproponowane przez naukę rozwiązania i nakreślone koncepcje, przyczyniając się do ogólnego rozwoju i postępu. Natomiast znakiem dzisiejszych czasów jest wzrastająca rola ochrony środowiska jako kryterium, które w istotny sposób wpływa na decyzje o prowadzeniu działalności górniczej. Zjawisko takiej presji widać szczególnie po przyjęciu do prawa krajowego, całego dorobku prawa wspólnotowego „Acquis communautaire”, a z nim regulacji dotyczących obszarów Natura 2000. Odpowiedzią ze strony nauki na tak idące zmiany może być tylko poszukiwanie najlepszych rozwiązań i opracowanie instrumentów, które zapewniłyby dalszy rozwój górnictwa przy jednoczesnym poszanowaniu środowiska. Wyniki uzyskane metodą mogą stać się dla przedsięwzięć górniczych strategiczną odpowiedzią, dzięki której przedsiębiorcy łatwiej będą mogli podjąć dalsze decyzje inwestycyjne w obszarach Natura 2000. Trwający bowiem proces wyznaczania obszarów Natura 2000 w Polsce, w wielu przypadkach, stał się barierą nie do pokonania przy uzyskiwaniu decyzji koncesyjnej. Dodając do ograniczeń, powodowanych obszarami Natura 2000, inne problemy związane z pozyskiwaniem nowych terenów pod działalność odkrywkową, scenariusz rozwoju górnictwa odkrywkowego rysuje się mało optymistycznie. Z tych też powodów istotne jest opracowanie metody, która wskazywałaby możliwości bądź brak takich możliwości, w podjęciu działalności górniczej na obszarach Natura 2000. 7.

(8) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Oprócz praktycznego wymiaru w postaci proponowanej metody, owocem pośrednim pracy jest baza danych złóż udokumentowanych w obrębie obszarów Natura 2000 oraz rankingi waloryzujące te złoża pod kątem możliwości ich odkrywkowej eksploatacji. Komentując przesłanie „Natura jest jak piękna księga dla tych, którzy potrafią z niej czytać” mam nadzieję, że przedstawiona metoda będzie właśnie tym abecadłem, które sprawi, że w obrębie obszarów Natura 2000 powstaną nowe kopalnie odkrywkowe, a istniejące będą się rozwijać w duchu poszanowania zasady zrównoważonego rozwoju. W pierwszym rozdziale pracy dokonano identyfikacji problemu, jaki został postawiony do rozwiązania, uzasadniono podjęcie tematu oraz postawiono tezę pracy, jej cel i zakres tematyczny. Następny rozdział stanowi wprowadzenie w problematykę pracy, poprzez wyjaśnienie stosowanych definicji i pojęć. W tym rozdziale przedstawiono najważniejsze dla pracy terminy wraz z podaniem kontekstu w jakim zostały użyte w pracy. Trzeci rozdział przedstawia przegląd literatury i analizę stanu badań nad metodą oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Jednocześnie rozdział ten sygnalizuje jak w innych sektorach przemysłu są rozwiązywane konflikty z obszarami Natura 2000. Kolejny rozdział natomiast szeroko nakreśla specyfikę i istotę obszarów Natura 2000. Znajduje się w nim zarys genezy powstania obszarów Natura 2000, historia i stan rozwoju sieci obszarów Natura 2000 w Polsce i w Europie. Ponadto szczegółowo wskazano na obowiązujące prawodawstwo wspólnotowe i krajowe, akcentując coraz powszechniejszą rolę wyroków Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. W rozdziale tym jasno przedstawiono, co jest istotą ochrony obszarów Natura 2000, oraz na czym polega jej odmienność w stosunku do innych form ochrony przyrody. W rozdziale tym oprócz zilustrowanych przykładów inwestycji wpływających na obszary Natura 2000, znalazły się również procedury prawne wraz ze schematami postępowania w przypadku ubiegania się o koncesję na wydobycie kopalin. Piąty rozdział poświęcony jest teoretycznym podstawom opracowanej metody wraz z opisem etapu poszukiwań, uzasadnieniem wyboru oraz modelem opracowanej metody. Treść następnej części pracy obejmuje charakterystykę danych, które wykorzystane były do budowy modelu metody. Przedstawiono szczegółową identyfikację obiektu i obszaru badań, cechy charakterystyczne danych oraz źródła ich pozyskiwania. Osobną pozycję w tym rozdziale przeznaczono na problematykę przetwarzania danych na potrzeby opracowanej metody. Siódmy rozdział porusza trudne zagadnienia uwarunkowań, jakie wpływają na ostateczny kształt opracowanej metody. Szeroko przedstawiono uwarunkowania środowiskowe, geologiczno-górnicze jak również uwzględniono uwarunkowania ekonomiczne i prawne. W następnym rozdziale umieszczone zostały wyniki uzyskane po zastosowaniu metody tj. po dokonaniu klasyfikacji złóż w obszarach Natura 2000 wspartej metodą AHP w wersji multiplikatywnej – KZN2000/mAHP. Oprócz ostatecznych wyników tabel z podziałem na dwie klasy, zamieszczone zostały rankingi złóż obszarów Natura 2000, waloryzujące je pod 8.

(9) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. kątem możliwości odkrywkowej eksploatacji oraz dokonano dodatkowego rozdziału w klasie II, poprzez stopniowanie wariantów rozwiązań. Rozdział zamyka szczegółowy opis sposobu odczytu wyników i skryptów obliczeniowych w środowisku programu MATLAB. Dziewiąty rozdział zawiera podsumowanie całej pracy oraz formułuje wniosków jakie nasuwają się po dokonaniu badań. Ostatnią części pracy stanowią załączniki w formie wykazu literatury, aktów prawnych, spisów tabel, rysunków, fotografii, załączników tematycznych oraz materiałów źródłowych w formie wydruku SDF-ów obszarów Natury 2000 oraz płyta CD z cyfrowym zapisem skryptów obliczeniowych i tekstem rozprawy w formacie pdf.. 1.1. Istota problemu odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000 Od 1 maja 2004 roku Polska stała się jednym z krajów Wspólnoty Europejskiej, a przez to adresatem wszystkich wspólnotowych regulacji prawnych. Jednym z zobowiązań, jakie Polska przyjęła do realizacji, było utworzenie sieci obszarów Natura 2000 jako zupełnie nowej formy ochrony przyrody. Ta forma ochrony przyrody choć z założenia nie zakłada zakazu prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej na obszarach Natura 2000, to jednak dla wielu zakładów górniczych lub dla udokumentowanych złóż oznacza brak takiej możliwości. Skala problemu konfliktu górnictwa odkrywkowego z obszarami Natura 2000 z roku na rok jest coraz większa. Dla złóż eksploatowanych metodą odkrywkową na koniec 2009 r., przed oddaniem do Komisji Europejskiej listy nowych typowanych obszarów Natura 2000, zidentyfikowano 644 złoża dla 33 rodzajów kopalin. W 2010 r. ta liczba znacząco wzrosła i kształtuje się na poziomie ok. 1500 obiektów dla złóż eksploatowanych metodą odkrywkową. Oznacza to dla rozwoju górnictwa odkrywkowego znaczne ograniczenia, które razem z innymi uwarunkowaniami spowodują regres dla tej gałęzi przemysłu. Wartości liczbowe dla górnictwa odkrywkowego mówią o utracie zasobów przemysłowych w wyniku zaprzestania eksploatacji różnych kopalin w obszarach Natura 2000 o wielkości ok. 953,917 mln Mg [66]. Wprowadzona forma ochrony jest nietypowa w zakresie konstrukcji prawnej i nie można jej porównywać do żadnej, z jaką dotychczas górnictwo miało do czynienia. Jednocześnie obszary Natura 2000 w znakomitej większości chronią gatunki, które są przedmiotami ochrony, na podstawie przepisów obowiązujących przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Dla górnictwa odkrywkowego, konsekwencją wyznaczenia obszarów Natura 2000, jest przede wszystkim: obowiązek sporządzenia raportu o oddziaływaniu na obszary Natura 2000, obowiązek dla posiadających już koncesję przedsiębiorców uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach. Natomiast dla planowanych inwestycji oznacza duże trudności w przeznaczeniu takiego terenu pod działalność górniczą (o ile nie brak takiej możliwości). Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku akceptacja 9.

(10) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. dla przedsięwzięcia górniczego jest możliwa tylko pod warunkiem, jeśli wynik raportu i decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach, będą jednoznacznie wskazywały, że nie nastąpi szkoda dla przedmiotu ochrony dla którego powołano obszar Natura 2000. W przeciwnym razie nie będzie zgody na prowadzenie odkrywkowej działalności górniczej. W tych okolicznościach pojawiają się istotne pytania: - czy możliwa jest eksploatacja nowego złoża oddziałująca na obszar Natura 2000? - czy możliwa jest dalsza eksploatacja złoża oddziałująca na obszar Natura 2000? Opracowana metoda ma pomóc w rozwiązaniu postawionych pytań. 1.2. Uzasadnienie podjęcia tematu pracy Oprócz teoretyczno-poznawczego aspektu przydatności wybranych metod badawczych dla dokonania wielokryterialnej oceny konfliktowości udokumentowanych złóż z obszarami Natura 2000 bezpośrednim powodem podjęcia tematu był dotkliwy brak dla projektantów kopalń odkrywkowych, inwestorów i przedsiębiorców górniczych metody, która pomagałaby lub wskazywałaby rozwiązanie w przypadku eksploatacji w reżimie obszarów Natura 2000. Inne powody podjęcia tematu pracy to: 1. dostarczenie informacji dotyczących prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej, w formie informatycznej bazy danych złóż udokumentowanych w obrębie obszarów Natura 2000. Dotychczasowy stan wiedzy jest wysoce niewystarczający, co skutkuje złą ocenę bazy zasobowej Polski i jednocześnie niemożnością podejmowania działań na rzecz rozwoju górnictwa odkrywkowego; 2. stworzenie rankingu waloryzacji złóż eksploatowanych metodą odkrywkową w obrębie obszarów Natura 2000 odpowiednio dla Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO) i Specjalnej Ochrony Obszarów Siedlisk (SOO); 3. przedstawienie obecnego stanu polskiego górnictwa odkrywkowego w aspekcie Europejskiej Sieci Obszarów Natura 2000 oraz tendencji dalszego jej rozwoju. Wykonane dotychczas analizy konfliktów górnictwa z obszarami Natura 2000 dotyczyły identyfikacji obiektów, ich ewentualnych skutków ekonomicznych i społecznych w przypadku zaniechania eksploatacji. Stan analizy obejmował około 700 złóż eksploatowanych podziemnie, otworowo i odkrywkowo według stanu na rok 2008, tj. przed wprowadzeniem zasadniczej transzy obszarów Natura 2000. Aktualnie szacuje się, że w Polsce ilość złóż udokumentowanych, których eksploatacja odkrywkowa może wpływać na obszary Natura 2000 wynosi 1500; 4. możliwość uzyskania informacji strategicznych koniecznych przy pozyskiwaniu funduszy na ochronę bioróżnorodności w ramach projektów unijnych; 5. możliwość zastosowania metody na złożach perspektywicznych jak i istniejących, dla różnych kopalin, dla różnych technologii eksploatacji; 10.

(11) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. 6. dostarczenie przedsiębiorcom górniczym, projektantom, administracji narzędzia badawczego do oceny działalności górniczej w odniesieniu do obszarów Natura 2000, przy jednoczesnym uwzględnieniu ich interdyscyplinarnego charakteru; 7. możliwość opracowania z zastosowaniem proponowanej metody informatycznego narzędzia oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej w obszarach Natura 2000. Należy podkreślić, że opracowana metoda jest pierwszą próbą systemowego rozwiązania oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziaływującej na obszary Natura 2000, w której uwzględniono uwarunkowania prawne, ekonomiczne, geologiczno-górnicze i środowiskowe. 1.3. Teza, cel, zakres tematyczny i metodyka pracy Możliwość obiektywnej oceny sytuacji konfliktowej między działalnością górniczą a obszarami Natura 2000, jest koniecznym elementem poprzedzającym, każdą decyzję inwestycyjną. Brak narzędzia badawczego oceniającego możliwość podjęcia działalności, przy jednoczesnym wzroście ilości konfliktów spowodowało zainteresowanie tym problemem i w konsekwencji postawienia tezy. Teza Wiedza w zakresie możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej w aspekcie obszarów Natura 2000, jest konieczna dla zapewnienia dalszego rozwoju górnictwa odkrywkowego. Stwierdzenie o możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej w warunkach obszarów Natura 2000 jest niezbędnym elementem, każdorazowo badanym przy podejmowaniu decyzji o działalności górniczej lub gwarancją jej kontynuacji. Opracowana metoda jest narzędziem badawczym, które pozwala stwierdzić o możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Metoda uwzględniając uwarunkowania prawne, ekonomiczne, geologiczno-górnicze oraz środowiskowe, dokonuje klasyfikacji udokumentowanych złóż kopalin na dwie klasy. Klasę przedsięwzięć górniczych dopuszczonych i niedopuszczonych w warunkach obszarów Natura 2000. Informacja ta stanowi cenną wiedzę dla optymalizacji całego procesu decyzyjnego w zakresie prowadzonej lub projektowanej działalności górniczej. Cel pracy Główny cel pracy to opracowanie metody oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Metody, która jako narzędzie badawcze, pozwoliłaby na obiektywną ocenę udokumentowanego złoża w reżimie obszarów Natura 2000, pod kątem jego przydatności dla odkrywkowej eksploatacji górniczej. Stworzenie takiego narzędzia. 11.

(12) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. badawczego dla odkrywkowej działalności górniczej pozwoli na ocenę problemu stanu i poziomu konfliktów z obszarami Natura 2000 w Polsce.. Zakres tematyczny pracy Praca obejmował zagadnienia interdyscyplinarne i pochodzące z różnych dziedzin nauki. Generalnie zakres tematyczny koncentrował się na odkrywkowej działalności górniczej w obrębie obszarów Natura 2000. Jednak do rozwiązania postawionego problemu, oprócz analizy zagadnień geologiczno-górniczych, konieczna była wiedza w zakresie nauk przyrodniczych (biologii, ekologii), prawa oraz ekonomii. W kręgu badań znalazły się również metody matematyczno-statystyczne, które można było zaaplikować do modelu metody. W szczególności zakres tematyczny analizowanych zagadnień w poszczególnych dziedzinach obejmował:  geologia i górnictwo - warunki odkrywkowej eksploatacji górniczej jej oddziaływanie na środowisko, parametry złoża, ilości i jakości kopaliny, kryteria bilansowości, ocena zasobów geologicznych złóż;  biologia i ekologia – identyfikacja gatunków i siedlisk chronionych, istota ochrony gatunków i siedlisk chronionych w obszarach Natura 2000, zadania i cele ochronny, integralność i spójność sieci, warunki zachowania właściwego stanu, specyfika obszarów o znaczeniu dla Wspólnoty, zasady kompensacji i utrzymania równowagi przyrodniczej, liczebność populacji;  prawo – procedury prawne w postępowaniu planistycznym, koncesyjnym, w postępowaniu w ramach uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach, w zakresie regulacji prawnych dotyczących warunków planowania i prowadzenia działalności górniczej, regulacji krajowych i wspólnotowych w zakresie obszarów Natura 2000, wyjaśnienie i interpretacji istotnych, podstawowych pojęć dla funkcjonowania obszarów Natura 2000;  ekonomia – oszacowanie wartości złoża oraz kalibrowania procesu optymalizacji podejmowania decyzji;  metody matematyczno-statystyczne – wykorzystanie wybranych metod do aplikacji modelu metody, która uwzględniałaby specyfikę obszarów Natura 2000, przy jednoczesnym uwzględnianiu kryteriów prawnych ekonomicznych i geologiczno-górniczych. Metodyka pracy Proponowana metoda została zastosowana dla zbioru danych złóż kopalin, których eksploatacja odkrywkowa może oddziaływać na obszar Natura 2000, z uwzględnieniem dwóch głównych elementów. Pierwszy dotyczy wykorzystania multiplikatywnej wersji metody AHP (Analitycznego Procesu Hierarchicznego) do wykonania rankingu konfliktowości złóż udokumentowanych, oddziałujących na obszary Natura 2000, odpowiednio dla obszarów OSO oraz dla obszarów SOO. Drugi element metody to dokonanie klasyfikacji na dwie klasy: klasa pierwsza działalność dopuszczona , klasa druga - działalność niedopuszczona. Do klasyfikacji 12.

(13) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. zastosowano sieć neuronową RBF oraz naiwny klasyfikator Bayesa. Proponowana metoda uzyskała roboczą nazwę – klasyfikatora złóż w obszarach Natura 2000 ze wsparciem AHP w wersji multiplikatywnej. W dalszej części rozprawy dla proponowanej metody będzie używany skrót KZN2000/mAHP. Blokowy model proponowanej metody przedstawia rysunek 1. Kolory bloku oznaczają odpowiednie etapy: kolor zielony: etap tworzenia, przetwarzania i eksploracji danych; kolor czerwony etap obliczeń; kolor pomarańczowy etap wyników.. BAZA DANYCH NATURA 2000 OSO. BAZA DANYCH NATURA 2000 SOO. AHP W WERSJI MULTIPLIKATYWNEJ RANKING ZŁÓŻ NATURA 2000 OSO. RANKING ZŁÓŻ NATURA 2000 SOO. BAZA ZŁÓŻ KOPALIN/ NATURA 2000 KLASYFIKACJA SIEĆ NEURONOWA RBF. NAIWNY KLASYFIKATOR BAYESA. WYNIK DZIAŁALNOŚĆ NIEDOPUSZCZNA. DZIAŁALNOŚĆ DOPUSZCZONA. Rys. 1. Blokowy schemat metody oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000, metoda KZN2000/mAHP, [źródło: własne]. 13.

(14) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Rozdział II. Stosowane pojęcia i podstawowe definicje Z uwagi na niejednoznaczność pojęć konieczne było przedstawienie i określenie ich zakresu oraz kontekstu, w jakim zostały użyte. Przedstawione poniżej pojęcia dotyczą terminologii górniczej, geologicznej i ochrony środowiska w aspekcie obszarów Natura 2000. Jednocześnie przedstawione zostały również definicje w większości legalne, tj. definicje zawarte w aktach prawnych, opatrzone komentarzem w odniesieniu do rozpatrywanego problemu. Pomimo, że stanowią one znaczną liczbę, to jest to zabieg konieczny z uwagi na stałe odwołania do siatki pojęć w dalszej części pracy. 2.1. Pojęcia Bilans zasobów kopalin - zbiorcze zestawienie złóż i wielkości ich zasobów, uwzględniające kategorie ich poznania, stan zagospodarowania, także zmiany ilościowe zasobów wskutek eksploatacji, opracowane i publikowane w wydawnictwie Państwowego Instytutu Geologicznego według stanu na koniec każdego roku [89]. Bioróżnorodność (różnorodność biologiczna) - zróżnicowanie wszystkich możliwych żywych organizmów, z uwzględnieniem m.in. ziemskich, morskich, i innych wodnych ekosystemów i zespołów ekologicznych, których są częścią – dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów. Obszary Natury 2000 zostały utworzone właśnie do realizacji celu, jakim jest utrzymanie różnorodności biologicznej; ustawa o ochronie przyrody definiuje różnorodność biologiczną w art. 5 pkt 16 (UOOP)[8,18,114]. Dokumentacja geologiczna złoża kopaliny - prawnie określony dokument, którego podmiotem dokumentowania jest złoże. Proces dokumentowania prowadzony jest dla złoża i jego zasobów w granicach naturalnych, określonych na podstawie kryteriów geologicznych złoża oraz w obszarze przewidywanych oddziaływań eksploatacji. Celem tego dokumentu jest dostarczenie danych dla projektowania górniczego i projektowania gospodarczego. W przypadku braku prawa własności granice udokumentowanego złoża mogą być ustalone w sposób sztuczny [140]; dokumentacja powinna określić: - rodzaj, ilość, jakość rozpoznanych kopalin, - położenie złoża, jego budowę geologiczną, formę oraz granice, - elementy środowiska otaczające złoże, 14.

(15) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. - hydrogeologiczne i inne geologiczno-górnicze warunki występowania złoża, - stan zagospodarowania powierzchni oraz inne wymagania określone przepisami art. 41 ust. 1 i 2 (UPGIG). Ekosystem - podstawowa jednostka będąca przedmiotem badań ekologicznych, stanowi dynamiczno - funkcjonalny układ ekologiczny złożony z biotopu (siedliska nieożywionego) i biocenozy (żywych elementów), w którym zachodzi ciągła wymiana materii przy jednoczesnym przepływie przez ten układ energii [18]. Eksploatacja odkrywkowa - eksploatacja udostępnionych złóż kopalin przez zdjęcie zalegającego nad złożem nadkładu lub eksploatacja ze złóż kopalin zalegających bezpośrednio na powierzchni ziemi, np. torfu [24]. Eksploatacyjny wskaźnik nadkładu – stosunek objętości (m3) zdjętego nadkładu łącznie z przerostami oraz stratami stropowymi do ilości kopaliny (tony, m3) wydobytej w ciągu określonego czasu, najczęściej roku [24, 13]. Geologiczno-górnicze warunki eksploatacji – warunki naturalne geologiczne, wpływające na sposób prowadzenia eksploatacji, jej bezpieczeństwo, i rezultaty, w szczególności obejmują: głębokość położenia złoża, warunki hydrogeologiczne, inżyniersko-geologiczne, gazowe, geotermiczne [24, 140]. Geologiczny wskaźnik nadkładu – liniowy stosunek grubości nadkładu wraz z przerostami do miąższości złoża; określa się go podczas dokumentowania złoża dla całego złoża lub wydzielonych pól; jedno z kryterium bilansowości złóż [24]. Graniczny wskaźnik nadkładu - wskaźnik określający opłacalność eksploatacji odkrywkowej; stosuje się, gdy ustalone są kryteria bilansowości, a określa się ze wzoru Kgr= (c-a):b c - jednostkowy koszt wydobycia kopaliny sposobem podziemnym, a – jednostkowy koszt wydobycia kopaliny sposobem odkrywkowym, b - jednostkowy koszt zdejmowania nadkładu [24]. Granice złoża - przyjmuje się powierzchnie utworzone przez strop i spąg złoża, wyznaczone przez izarytmy minimalnych wartości parametrów złoża, wychodnie złoża, uskoki nasunięcia itp., a także powierzchnie określające maksymalną dopuszczalną głębokość eksploatacji, wynikające z praw własności nieruchomości gruntowej lub określone w udzielonej koncesji. Granice złoża może stanowić też granica filara ochronnego [140]. Jakość kopaliny – właściwość charakteryzowana zwykle średnimi zawartościami składników użytecznych i nieużytecznych w złożu, czasem stosunkami wybranych 15.

(16) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. składników [24]. Jakość kopaliny określać można na podstawie badań mineralogicznych, petrograficznych, fizycznych, chemicznych i technologicznych lub metodami pośrednimi [140]. Kategorie rozpoznania złoża - klasyfikacja na podstawie oszacowanych zasobów złóż; według tej klasyfikacji wyróżnia się kategorię rozpoznania złoża: E – złoża hipotetyczne, na podstawie pośrednich i bezpośrednich przesłanek ich występowania, na podstawie analogii do zbadanych obszarów, szacowane są zasoby kopaliny możliwe do odkrycia D2 – złoża przewidywane (perspektywiczne) oraz złoża D1- przewidywane, prognostyczne; na podstawie nielicznych rzadkich wyrobisk lub odsłonięć naturalnych oraz danych geofizycznych pozwalających określić w przybliżeniu możliwy obszar występowania złoża oraz rzadziej jakość kopaliny; prawdopodobne granice złoża określa się metodą interpolacji lub ekstrapolacji; prawdopodobny błąd szacowania zasobów może wynosić ponad 40% C2 - wstępnie zbadanie złoża w stopniu umożliwiającym przeprowadzanie prac studialnych nad sposobem jego zagospodarowania; dopuszczalny błąd względny oszacowania średnich wartości parametrów złoża i zasobów może wynosić do 40% C1 - rozpoznanie złoża w stopniu umożliwiającym opracowanie koncepcji zagospodarowania przewidywanego obszaru górniczego (obszaru eksploatacji), projektu zagospodarowania złoża wraz z określeniem przewidywanych zasobów przemysłowych i określenie sposobu przeróbki i użytkowania kopaliny; dopuszczalny błąd względny oszacowania średnich wartości parametrów złoża i zasobów może wynosić do 30% w granicach poszczególnych bloków złoża uznanych za jednorodne B – szczegółowe rozpoznanie złoża w stopniu umożliwiającym projektowanie techniczne podstawowych wyrobisk udostępniających, projektowanie eksploatacji oraz oszacowanie zasobów przemysłowych złoża, dopuszczalny błąd oszacowania średnich wartości parametrów złoża i jego zasobów w poszczególnych blokach złoża uznanych za jednorodne może wynosić do 20%, a w rejonach przewidywanych wyrobisk udostępniających do 15% A – szczegółowe rozpoznanie złoża w stopniu umożliwiającym bieżące planowanie i prowadzenie eksploatacji; błąd oszacowania średnich wartości parametrów złoża i zasobów w poszczególnych blokach złoża może wynosić do 10% [140]. Klasyfikacja złóż z punktu widzenia ich ochrony - wyróżnia się złoża: unikatowe - w skali całego kraju (znane 1-2 złoża o wyjątkowej wartości użytkowej), np. złoża rud Mo-W, alabastru; rzadkie – w skali całego kraju (znanych jest tylko kilka złóż) lub złoża skoncentrowane w określonym regionie, np. złoża rud Zn-Pb, Cu, złóż, siarki; rzadkie – tylko w regionie, w którym występują dokumentowane złoża, np. złoża kruszywa naturalnego w regionie lubelskim; 16.

(17) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. powszechne – liczne występujące złoża kopalin łatwo dostępnych np. iłów ceramiki budowlanej, kruszywa naturalnego [140]. Klasyfikacja złóż z punktu widzenia ochrony środowiska – klasyfikacja, która funkcjonuje powszechnie przy charakteryzowaniu złóż, względem konfliktów środowiskowych; nie straciła na wartości mimo, że przy jej tworzeniu obszarów Natura 2000 w Polsce nie było; zgodnie z tą klasyfikacją wyróżnia się złoża: A – mało konfliktowe – możliwe do eksploatacji bez żadnych specjalnych uwarunkowań B – konfliktowe – możliwe do eksploatacji (w całości lub częściowo) po spełnieniu specjalnych wymagań ochrony środowiska i których celowość eksploatacji wymaga szczegółowej analizy ekonomicznej z punktu widzenia ochrony środowiska C – bardzo konfliktowe – niemożliwe do eksploatacji ze względu na zagrożenia środowiska lub stan zagospodarowania terenu lub jego otoczenia [140]. Kontur złoża – granica złoża przedstawiona na mapie lub przekroju, wyznaczona na podstawie wyników prac rozpoznawczych, odpowiednio dla poszczególnej kategorii rozpoznania; wyróżnia się kontur: geologiczny - wyznaczony na podstawie kryteriów geologicznych wewnętrzny - granica (zasobów), granica prowadzona po skrajnych punktach rozpoznawczych złoża zewnętrzny (ekstrapolowany) – interpolowany na zewnątrz od skrajnych punktów rozpoznawczych złoża; interpolowany - wyznaczony pomiędzy punktami rozpoznawczymi [140]. Kryteria bilansowości złoża - cechy, jakimi powinno charakteryzować się złoże, aby mogło być przedmiotem eksploatacji; graniczne wartości parametrów złoża, przy których jego eksploatacja jest ekonomicznie opłacalna [24]. Kryteria geologiczne złoża - kryteria na podstawie których wyznacza się granice złoża i definiuje złoże jako naturalne nagromadzenie kopaliny, które może być przedmiotem eksploatacji obecnie lub w dalszej przyszłości [140]. Kryteria złoża przemysłowego – wymagania stawiane złożu lub jego części, w tym graniczne wartości parametrów złoża, przy których jego eksploatacja jest technicznie możliwa i ekonomicznie uzasadniona w warunkach konkretnego projektu zagospodarowania złoża, przy spełnieniu wymagań ochrony środowiska i bezpieczeństwa pracy; ustalone są na podstawie założeń techniczno-ekonomicznych eksploatacji, przeróbki i użytkowania kopaliny oraz rachunku ekonomicznego eksploatacji przeróbki i użytkowania kopaliny oraz rachunku ekonomicznego uwzględniającego możliwe zmiany cen surowców i kosztów eksploatacji [140].. 17.

(18) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Negatywne oddziaływanie - każde działanie bądź zaniechanie działania, które wpływa na zachwianie równowagi przyrodniczej na danym obszarze [84,114]. Obszar Natura 2000 - Europejską sieć obszarów utworzona w celu ochrony bioróżnorodności, na podstawie Dyrektywy Ptasiej (1972) o ochronie dzikiego ptactwa i Dyrektywy Siedliskowej (1992) o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dzikich gatunków flory i fauny na terenie państw wspólnotowych. Sieć obejmuje dwa typy obszarów: Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków OSO (Special Protection Areas – SPAs) oraz Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk Przyrodniczych (SOO) (Special Areas of Conservation – SACs. Legalna pełna definicja jest zawarta w dwóch ustawach w art. 5 pkt 2b UOOP „obszar specjalnej ochrony ptaków, specjalny obszar ochrony siedlisk lub obszar mający znaczenie dla Wspólnoty, utworzony w celu ochrony populacji dziko występujących ptaków lub siedlisk przyrodniczych lub gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty oraz art. 3 pkt. 6 UOOS, gdzie do obszarów Natura 2000 dochodzą proponowane obszary mające znaczenie dla Wspólnoty Europejskiej, znajdujące się na liście Ministra Środowiska; w pracy obok używanego zwrotu obszar Natura 2000, stosowane są wymiennie zwroty: obszary Natura 2000, sieć Natura 2000, sieć obszarów Natura 2000, Europejska Sieć Obszarów Natura 2000, obszary naturowe. Oddziałujące na obszary Natura 2000 - kluczowe pojecie dla całości pracy, które oznacza wszelkie działania podejmowane w ramach odkrywkowej działalności górniczej, które mają wpływ na obszary Natura 2000, zarówno obszary OSO jak i obszary SOO. Jedynym kryterium wyróżniających działania jest ich związek przyczynowo-skutkowy z odkrywkową działalnością górniczą, w tym również na etapie projektowania tej działalności. Ocena wpływu tej działalności nie podlega wartościowaniu na etapie typowania obiektów badawczych, tj. nie jest istotne czy wpływ jest negatywny czy pozytywny. Oddziaływanie – inaczej wpływ, nie musi mieć też cech oddziaływania bezpośredniego. Dla rozpatrywanego zagadnienia istotny jest, każdy wpływ na obszary Natura 2000. W tym kontekście używane są zwroty: - eksploatacja w warunkach obszarów Natura 2000 - oddziałujące na obszary Natura 2000 - eksploatacja w obrębie obszarów Natura 200 - prowadzenie działalności górniczej w reżimie obszarów Natura 2000. Odmianą kwalifikowaną jest negatywne oddziaływanie na obszar Natura 2000 lub na cele ochrony Natura 2000. Wyjaśnienie tych pojęć znajduje się w legalnych definicjach zawartych w ustawach, przedstawione w dalszej części [20, 32]. Ostoja przyrody – w ujęciu programu CORINE to biotop, czyli miejsce życia populacji, taksonu, który jest kryterium wyróżniania obiektów o znaczeniu europejskim. Identyfikacja biotopu pozwala wyznaczyć ostoję CORINE. Zakłada się, że ostoja - biotop jest funkcjonalnie wyróżniającą się jednostką ekologiczną. Dla 18.

(19) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. pełnego kształtu Europejskiej Sieci Obszarów Natura 2000 winny być również włączone ostoje ptasie [26, 29, 131]. Parametry złoża – cechy złoża dające się pomierzyć, takie jak miąższość, zawartość składnika użytecznego, zawartość składnika szkodliwego, zasobność [140]. Przedsięwzięcie – pojęcie przedsięwzięcia w pracy rozumiane jest szerzej, zgodnie z regulacjami unijnymi, gdzie oznacza „wykonanie prac budowlanych lub innych instalacji lub systemów oraz inne ingerencje w otoczenie naturalne i krajobraz, włącznie z wydobywaniem surowców mineralnych; natomiast w prawie krajowym funkcjonuje definicja, w której przez przedsięwzięcie rozumie się zamierzenie budowlane lub inną ingerencję w środowisko, polegającą na przekształceniu lub zmianie sposobu wykorzystania terenu, w tym również na wydobywaniu kopalin; przedsięwzięcia powiązane technologicznie kwalifikuje się jako jedno przedsięwzięcie, także jeżeli są one realizowane przez różne podmioty (art. 3 pkt.13 UOOS); w odniesieniu do obszarów Natura 2000 należy stwierdzić, że nie ma znaczenia rozmiar, wielkość, rodzaj, stosowanie technologii, intensywność produkcji danego przedsięwzięcia. Liczy się tylko oddziaływanie na obszary Natura 2000 [20]. Siedlisko - (habitat) wg dyrektywy siedliskowej – lądowe lub wodne obszary wyróżnione przez czynniki geograficzne, abiotyczne, biotyczne, całkowicie naturalne lub półnaturalne. Odnosi się do miejsca, gdzie realizowane są funkcje życiowe danego gatunku lub procesy które kształtują zbiorowiska. W języku polskim termin różnie definiowany. Dla fitosocjologów siedlisko jest to zespół fizycznoabiotycznych warunków środowiska abiotycznego niezależnego od biocenozy [30,31,32]. Znaczenie wspólnotowe (Community interest) – znaczenie, jakie przypisywane jest gatunkom, siedliskom przez ekspertów w wyniku dokonanej analizy ograniczonej jednak zasięgiem do granic Unii Europejskiej. Lista gatunków i siedlisk jest więc zmieniana w przypadku wstąpienia nowego kraju, który wnosi swoją pulę bioróżnorodności, a przez to weryfikuje dotychczas określone znaczenie dla Wspólnoty [34]. Zasoby geologiczne złoża - całkowita ilość kopaliny w złożu; zasoby oblicza się w jednostkach masy (tonach), a dla złóż piasków podsadzkowych, piasków do produkcji betonów cegły wapienno-piaskowej i betonów komórkowych oraz surowców ceramiki budowlanej w jednostkach objętości metrach sześciennych (m3). O ile przepisy szczegółowe nie stanowią inaczej, zasoby kopaliny oblicza się w stanie powietrzno-suchym z podaniem naturalnej wilgotności kopaliny w złożu, określonej równolegle z pomiarem gęstości przestrzennej; zasoby węgla brunatnego oblicza się dla kopaliny o wilgotności 50% [140]. 19.

(20) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Zasoby bilansowe - zasoby złoża lub jego części, którego cechy naturalne określone są przez kryteria bilansowości oraz warunki występowania umożliwiające jego eksploatację [140]. Zasoby pozabilansowe - zasoby złoża lub jego części, którego cechy naturalne lub warunki występowania powodują, iż jego eksploatacja nie jest możliwa obecnie, ale przewiduje się, że będzie możliwa w przyszłości w wyniku postępu technicznego, zmian ogólnogospodarczych [140]. Zasoby przemysłowe – część zasobów bilansowych, których eksploatacja jest możliwa w warunkach określonych przez projekt zagospodarowania złoża optymalny, z punktu widzenia technicznego i ekonomicznego, przy spełnieniu wymagań ochrony środowiska [140]. Zasoby nieprzemysłowe - część zasobów bilansowych, których eksploatacja nie jest możliwa w warunkach określonych przez projekt zagospodarowania złoża z przyczyn technicznych, ekonomicznych i ochrony środowiska [140]. 2.2. Definicje Gatunek – oznacza zarówno gatunek w znaczeniu biologicznym, jak i każdą niższą od gatunku biologicznego jednostkę systematyczną, populację, a także mieszańce tego gatunku w pierwszym lub drugim pokoleniu, z wyjątkiem form, ras i odmian udomowionych, hodowlanych lub uprawnych (art. 5 pkt. 1 UOOP). Gatunek będący przedmiotem zainteresowania Wspólnoty - gatunek roślin lub zwierząt, który na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej jest: a) zagrożony, z wyjątkiem gatunków, których naturalny zasięg na tym terytorium jest zasięgiem krańcowym i które nie są zagrożone lub podatne na zagrożenie w zachodnim regionie palearktycznym, lub b) podatny na zagrożenie, czyli mogący w najbliższej przyszłości zostać zakwalifikowanym do kategorii gatunków zagrożonych, jeśli czynniki będące przyczyną zagrożenia będą na niego nadal oddziaływać, lub c) rzadki, czyli o niewielkiej populacji, który nie jest obecnie zagrożony ani podatny na zagrożenie, ale podlega ryzyku zagrożenia ze względu na występowanie w obrębie ograniczonych obszarów geograficznych albo znaczne rozproszenie na większym obszarze, lub d) endemiczny i wymagający specjalnej uwagi ze względu na szczególny charakter jego siedliska lub potencjalne oddziaływanie jego eksploatacji na te siedliska lub potencjalne oddziaływanie jego eksploatacji na stan jego ochrony (art. 5 pkt 1 lit. A UOOP). 20.

(21) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Gatunek o znaczeniu priorytetowym - gatunek zagrożony, w odniesieniu do którego Wspólnota ponosi szczególną odpowiedzialność z powodu wielkości jego naturalnego zasięgu mieszczącego się na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej (art. 5 pkt. 1 lit. b UOOP). Integralność obszaru Natura 2000 - spójność czynników strukturalnych i funkcjonalnych warunkujących zrównoważone trwanie populacji gatunków i siedlisk przyrodniczych, dla ochrony których zaprojektowano lub wyznaczono obszar Natura 2000; (art. 5 pkt. 1 lit. d UOOP) (ang. integrity co tłumaczy się jako nienaruszona kondycja, utrzymanie właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, populacji roślin i zwierząt oraz ich siedlisk, np. obszar zachowujący integralność to taki , który jest stabilny, duża możliwość samoregulacji i zdolność regeneracji) [139]. Kompensacja przyrodnicza - zespół działań obejmujących w szczególności roboty budowlane, roboty ziemne, rekultywację gleby, zalesianie, zadrzewianie lub tworzenie skupień roślinności, prowadzących do przywrócenia równowagi przyrodniczej lub tworzenie roślinności, prowadzących do przywrócenia równowagi przyrodniczej na danym terenie, wyrównania szkód dokonanych w środowisku przez realizację przedsięwzięcia i zachowanie walorów krajobrazowych (art. 3 pkt. 8 UPOS). Korytarz ekologiczny - obszar umożliwiający migrację roślin, zwierząt lub grzybów (art. 5 pkt. 2 UOOP). Obszar górniczy – przestrzeń, w granicach której przedsiębiorca jest uprawniony do wydobywania kopaliny oraz prowadzenia robót górniczych związanych z wykonywaniem koncesji (art. 6 pkt. 8 UPGIG). Obszar mający znaczenie dla Wspólnoty - projektowany specjalny obszar ochrony siedlisk, zatwierdzony przez Komisję Europejską w drodze decyzji, który w regionie biogeograficznym, do którego należy, w znaczący sposób przyczynia się do zachowania lub odtworzenia stanu właściwej ochrony siedliska przyrodniczego lub gatunku będącego przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także może znacząco przyczynić się do spójności sieci obszarów Natura 2000 i zachowania różnorodności biologicznej w obrębie danego regionu biogeograficznego; w przypadku gatunków zwierząt występujących na dużych obszarach obszarem mającym znaczenie dla Wspólnoty jest obszar w obrębie naturalnego zasięgu takich gatunków, charakteryzujący się fizycznymi lub biologicznymi czynnikami istotnymi dla ich życia lub rozmnażania (art. 5 pkt. 2 lit. c UOOP). Ocena oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 - ocena oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko ograniczona do badania oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 (art. 3 pkt. 7 UOOS). 21.

(22) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Ocena oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko - postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko planowanego przedsięwzięcia, obejmujące w szczególności: a) weryfikację raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko, b) uzyskanie wymaganych ustawą opinii i uzgodnień, c) zapewnienie możliwości udziału społeczeństwa w postępowaniu (art. 3 pkt. 8 UOOS). Ochrona in situ - ochrona gatunków roślin, zwierząt i grzybów, a także elementów przyrody nieożywionej, w miejscach ich naturalnego występowania (art. 5 pkt. 7 UOOP). Ochrona środowiska – podejmowanie lub zaniechanie działań, umożliwiające zachowanie lub przywrócenie równowagi przyrodniczej; ochrona ta podlega w szczególności na: a) racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju; b) przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom; c) przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu właściwego; (art. 3 pkt. 13 UPOS). Równowaga przyrodnicza - stan, w którym na określonym obszarze istnieje równowaga we wzajemnym oddziaływaniu: człowieka, składników przyrody żywej i układu warunków siedliskowych tworzonych przez składniki przyrody nieożywionej (art. 3 pkt. 32 UPOS). Siedlisko przyrodnicze - obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalny lub antropogeniczny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne (art. 5 pkt. 17 UOOP). Siedlisko przyrodnicze będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty siedlisko przyrodnicze, które na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej: a) jest zagrożone zanikiem w swoim naturalnym zasięgu lub b) ma niewielki zasięg naturalny w wyniku regresji lub z powodu ograniczonego obszaru występowania wynikającego z jego wewnętrznych, przyrodniczych właściwości, lub c) stanowi reprezentatywny przykład typowych cech regionu biogeograficznego występującego w państwach członkowskich Unii Europejskiej (art. 5 pkt. 17 lit. a UOOP).. 22.

(23) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Siedlisko przyrodnicze o znaczeniu priorytetowym - siedlisko przyrodnicze zagrożone zanikiem na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej, za którego ochronę Wspólnota ponosi szczególną odpowiedzialność z powodu wielkości jego naturalnego zasięgu mieszczącego się na terytorium tych państw (art. 5 pkt. 17 lit b UOOP). Siedlisko roślin, siedlisko zwierząt lub siedlisko grzybów - obszar występowania roślin, zwierząt lub grzybów w ciągu całego życia lub dowolnym stadium ich rozwoju (art. 5 pkt.18 UOOP). Środowisko - ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz pozostałe elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi elementami (art. 3 pkt. 39 UPOS). Teren górniczy - przestrzeń objęta przewidywanymi szkodliwymi wpływami robót górniczych zakładu górniczego (art. 6 pkt. 9 UPGIG). Właściwy stan ochrony – (ang. favorable- stan korzystny, w tłumaczeniach polskich stan właściwy, synonim stan uprzywilejowany, stan sprzyjający ochronie); oznacza kondycję gatunku lub siedliska [20]. Właściwy stan ochrony gatunku – suma oddziaływań na gatunek, mogąca w dającej się przewidzieć przyszłości wpływać na rozmieszczenie i liczebność jego populacji na terenie kraju lub państw członkowskich Unii Europejskiej lub naturalnego zasięgu tego gatunku, przy której dane o dynamice liczebności populacji tego gatunku wskazują, że gatunek jest trwałym składnikiem właściwego dla niego siedliska, naturalny zasięg gatunku nie zmniejsza się ani nie ulegnie zmniejszeniu w dającej się przewidzieć przyszłości oraz odpowiednio duże siedlisko dla utrzymania się populacji tego gatunku istnieje i prawdopodobnie nadal będzie istniało (art. 5 pkt. 24 UOOP). Właściwy stan ochrony siedliska przyrodniczego (z ang. favourable conservation status) - suma oddziaływań na siedlisko przyrodnicze i jego typowe gatunki, mogącą w dającej się przewidzieć przyszłości wpływać na naturalne rozmieszczenie, strukturę, funkcje lub przeżycie jego typowych gatunków na terenie kraju lub państw członkowskich Unii Europejskiej lub naturalnego zasięgu tego siedliska, przy której naturalny zasięg siedliska przyrodniczego i obszary zajęte przez to siedlisko w obrębie jego zasięgu nie zmieniają się lub zwiększają się, struktura i funkcje, które są konieczne do długotrwałego utrzymania się siedliska, istnieją i prawdopodobnie nadal będą istniały oraz typowe dla tego siedliska gatunki znajdują się we właściwym stanie ochrony (art. 5 pkt. 25 UOOP). 23.

(24) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Zakład górniczy – wyodrębniony technicznie i organizacyjnie zespół środków służących bezpośrednio do wydobywania kopaliny ze złóż, w tym wyrobiska górnicze, obiekty budowlane oraz technologicznie związane z nimi obiekty i urządzenia przeróbcze (art. 6 pkt. 7 UPGIG). Złoże kopaliny – naturalne nagromadzenie minerałów i skał oraz innych substancji stałych, gazowych, ciekłych, których wydobywanie może przynieść korzyść gospodarczą (art. 6 pkt. 1 UPGIG). Zrównoważony rozwój - rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń (art. 3 pkt. 50 UPOS). Znaczące oddziaływanie - istotność oddziaływania jest wypadkową przedmiotu na, który się oddziałuje i charakteru przedsięwzięcia. Im poziom wrażliwości na czynniki zewnętrzne danego podmiotu jest mniejszy oraz im charakter przedsięwzięcia jest mniej „inwazyjny”, tym oddziaływanie jest mniejsze. Istotne dla oddziaływania jest również dany przedmiot ochrony, jego rola jaką pełni w Polsce i dla terytorium Unii Europejskiej. Obciążającym czynnikiem zawsze są czynniki powodujące zmiany nieodwracalne [20]. Znaczące negatywne oddziaływanie na obszar Natura 2000 - rozumie się przez oddziaływanie na cele ochrony obszaru Natura 2000, w tym w szczególności działania mogące: pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin i siedlisk zwierząt lub w inny sposób wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony wyznaczono obszary Natura 2000, lub pogorszyć integralność obszaru Natura 2000 lub jego powiązania z innymi obszarami (art. 3 pkt. 17 UOOS).. 24.

(25) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Rozdział III. Przegląd literatury i analiza stanu badań w zakresie metody oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000 3.1. Uwagi ogólne Metoda oceny możliwości prowadzenia w Polsce odkrywkowej działalności górniczej oddziaływującej na obszary Natura 2000 jest zagadnieniem specyficznym i bardzo złożonym jednocześnie. Ze zrozumiałych względów brak jest polskiej i zagranicznej literatury zagranicznej, traktującej o metodzie badawczej, którą można wprost aplikować w warunkach polskich. Wynika to bezpośrednio z podstawowych faktów: 1) w stosunku do pozostałych krajów Wspólnoty Polska ma inne ustawodawstwo w zakresie prowadzenia działalności górniczej jak i ochrony przyrody. Jest to konsekwencją uwarunkowań historycznych, przyrodniczych, gospodarczych i politycznych. 2) Polska w stosunku do krajów „starej piętnastki” Unii Europejskiej ma inny harmonogram wyznaczania obszarów Natura 2000, inny zakres i inne walory przyrodnicze. Natomiast wiele jest pozycji zagranicznych dotyczących, nie tyle samej metody oceny możliwości prowadzenia działalności górniczej, co przedstawiającej stan wiedzy o obszarach Natura 2000 oraz wskazówki do oceny wpływu różnych przedsięwzięć na środowisko. Szczególnie cennym zagranicznym źródłem literaturowym jest poradnik metodyczny do oceny oddziaływania odkrywkowej działalności w warunkach obszarów Natura 2000 - opracowanie Komisji Europejskiej pod nazwą: EC Guidance on undertaking New non-energy extraktive activities In accordance with Natura 2000 requirements [19]. Poradnik powstał z inicjatywy środowisk przemysłu wydobywczego kopalin nieenergetycznych (z ang. Non-Energy Extractive Industry NEEI), jako jeden z efektów prac nad polityką zabezpieczania złóż dla górnictwa odkrywkowego. Innymi źródłem informacji o procedurach typowania obszarów, zarządzania nimi i kryteriach merytorycznych ich oceny są opracowania i przewodniki Komisji Europejskiej takie jak: - Managing Natura 2000 sites. The provisions of Article 6 of the Habitats Directive 92/43/EEC [84]. - Assessment of plans and project significantly affecting Natura 2000 sites: Methodological guidance on the provisions of Article 6(3) and (4) of the Habitats Directive 92/43/EEC [2]. - Guidance document on Article 6(4) of the Habitats Directive 92/43/EEC [83]. Opracowania te wpłynęły na konstruowaniu kryteriów dla metody oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. 25.

(26) Metoda oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Literatura krajowa ściśle odnosząca się do metody oceny możliwości prowadzenia działalności górniczej w reżimie obszarów Natury 2000 jest nieliczna ilość. Stan ten jest spowodowany stosunkowo krótkim okresem obowiązywania nowych warunków prowadzenia odkrywkowej działalności, w tym również niedoskonałego sposobu wdrażania sieci obszarów Natura 2000. Cztery ostatnie lata przyniosły jednak pierwsze próby zmierzenia się z tematem konfliktów obszarów Natura 2000 w działalności górniczej. Badania koncentrowały się na identyfikacji obszarów konfliktowych oraz skutków ekonomicznych i społecznych, jakie te konflikty niosą dla górnictwa polskiego [10, 38, 66, 67, 105, 107, 126]. Pod kątem uszczuplenia zasobów poszczególnych kopalin w Polsce w wyniku wdrożenia sieci obszarów Natura 2000 prace prowadzili: A. Henclik, J. Kulczycka, M. Nieć, A. Ostręga, E. Pietrzyk-Sokulska, R. Uberman. Żaden z wymienionych autorów prac nie poszukiwał natomiast metody oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000. Niniejsza rozprawa stara się tę lukę wypełnić. 3.2. Opracowania, prace badawcze i metody dotyczące oceny możliwości prowadzenia odkrywkowej działalności górniczej oddziałującej na obszary Natura 2000 Analiza konfliktu działalności geologicznej i górniczej na obszarach Natura 2000 były przedmiotem badań w 2006 r. zespołu J. Kulczycka, M. Nieć, A. Ostręga, E. Pietrzyk-Sokulska, R. Uberman [67]. W wyniku dokonania analizy konfliktu stwierdzono, że 684 złoża są w konflikcie z obszarami Natura 2000 (stan na 2.01.2007 r.). Złoża obejmowały kopaliny eksploatowane nie tylko metodą odkrywkową, były udokumentowane w różnej kategorii rozpoznania oraz przedstawiały różny stan zagospodarowania. Wśród złóż znalazły się złoża kopalin unikatowych jak np. bazalty i porfiry Gór Kaczawskich i Pogórza Kaczawskiego, marmury właściwe dla Pasma Krowiarek i Masywu Śnieżnika. Stwierdzono również, że w obrębie obszarów sieci Natura 2000 znalazły się kopaliny dostarczające surowców dla: - budownictwa, drogownictwa (przede wszystkim z grupy kamieni drogowych oraz kruszyw), - przemysłu cementowego, wapienniczego (głównie wapienie, dolomity, margle), - rolnictwa (torfy), - lecznictwa (torfy borowinowe i wody lecznicze), - hutnictwa (rudy Zn-Pb, Cu, Fe), - energetyki (węgiel kamienny i brunatny, ropa, gaz ziemny). W wyniku przeprowadzonych badań ustalono liczbę kopalin: ilości złóż w obrębie obszarów Natura 2000, procentowy udział liczby złóż w sieci Natura 2000 z całkowitej liczby złóż, udział powierzchni złóż w sieci Natura 2000. Przeprowadzona została szczegółowa analiza dla pięciu wytypowanych złóż celem przedstawienia problemów związanych z gospodarowaniem na obszarach sieci 26.