Wróblewski, Jan
Pierwsza polska biblioteka ludowa
na Warmii
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 386-390
JA N 'W R Ó B L EW SK I
PIERWSZA POLSKA BIBLIOTEKA LUDOWA NA WARMII
W r u c h u n a ro d o w y m z a b o ru p ru s k ie g o , s ta w ia ją c y m o p ó r g e rm a n iz a c ji, p o w a żn y u d z ia ł m a ją b ib lio te k i lu d o w e Ic h ro z w ó j n a s z e rs z ą s k a lą s tw ie r d z a m y p o 1880 r., w o k re s ie d z ia ła ln o ś c i T o w a rz y s tw a C z y te ln i L u d o w y c h w P o z n a n iu , k t ó r e z a s ią g ie m sw e g o d z ia ła n ia o b ję ło P o z n a ń sk ie , P o m o rz e . (P ru sy Z a c h o d n ie ), Ś lą s k , P r u s y W sc h o d n ie , a ta k ż e te r e n y e m ig ra c y jn e (B e rlin , W e s tfa lia , N a d r e n i a ) 2. I t a k w 1892 r. liczy ło on o 1261 b ib lio te k : w 1906 r. — 1371, w 1913/14 r. — 1679 3. J e d n a k p o c z ą tk i b ib lio te k a r s tw a lu d o w e g o s ię g a ją d a le j w w ie k X IX a n iż e li d a ta p o w s t a n ia T C L 4. N a jw c z e śn ie js z e je g o ś la d y , (około 1840 r.), z n a jd u je m y n a te re n ie P o z n a ń s k ie g o 6. 1 Z ob. W. J a k ó b c z y k , S tu d ia n a d d z ie j a m i W ie lk o p o ls k i w X I X го., t. 2, 1850— 1890, P o z n a ń 1959, ss. 35— 89; T e n ż e , R o la b ib lio te k lu d o w y c h w z a b o rze p r u s k im . R o c z n ik B ib lio te k i N a ro d o w e j, t. 1, 1965, ss. 294— 319. R o zw ó j i ro lę b ib lio te k lu d o w y c h n a te r e n ie b. P r u s W sc h o d n ic h o m a w ia a u to r n in ie js z e j p u b lik a c ji w k ilk u n a s tu a rty k u ła c h , m .in .: 1. B ib lio te k i p o ls k ie n a W a r m ii,P o w iś lu i M a zu ra c h w la ta c h 1933— 1989, P r z e g lą d H is to ry c z n o -O ś w ia to w y , 1962,
n r 3, ss. 381— 414; 2. K się g o z b io ry W s c h o d n io p r u s k ie g o O d d zia łu C e n tr a ln e j
B ib lio te k i P o ls k ie j w N ie m c z e c h , P r z e g lą d B ib lio te c z n y , 1962, n r 2, ss. 103— 121;
3. M a te r ia ły z d z ia ła ln o ś c i C e n tr a ln e j B ib lio te k i P o ls k ie j w N ie m c z e c h —
O d d zia ł: P r u s y W s c h o d n ie , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1962, n r 2,
ss. 454— 472; 4. S z k o le n ie b ib lio te k a r z y p o ls k ic h w P r u s a c h W sc h o d n ic h , P r z e g lą d B ib lio te c z n y , 1964, ss. 54— 63; 5. C z y te ln ic tw o k s ią ż k i p o ls k i e j n a P o w iś lu
(1883— 1939), R o c z n ik O lsz ty ń s k i, R . 5, 1963; 6. Z d z ie jó w k s ią ż k i p o ls k i e j n a M a z u ra c h (1881— 1939), B ib lio te k a rz , 1963, n r 11, ss. 336— 341; 7. Z d z ie jó w
k s ią ż k i p o ls k ie j n a W a r m ii w la ta c h 1880— 1920. P r z e g lą d B ib lio te c z n y , 1965, n r 4, ss. 221— 229. C ało ść z a g a d n ie n ia o m a w ia p r a c a d o k to r s k a p t. B i b lio te k i
p o ls k ie na W a r m ii, M a zu ra c h i P o w iś lu w la ta c h 1880— 1939 (m a szy n o p is),
k tó r e j te z y d ru k o w a n o w „ K o m u n ik a ta c h M a z u rs k o - W a r m iń s k ic h ” 1964, n r 4, ss. 561— 564.
2 T o w a rz y s tw o C z y te ln i L u d o w y c h z o rg a n iz o w a n o n a m ie js c e z lik w id o w a n e g o w 1878 r., a p o w sta łe g o w 1872 r. T o w a r z y s tw a O ś w ia ty L u d o w e j. P o w o ła n o je n a z e b r a n iu k o n s ty tu c y jn y m w P o z n a n iu 11 p a ź d z ie rn ik a 1880 r., a jeg o z a ło ż y c ie la m i b y li m . in . F r a n c is z e k D o b ro w o lsk i, re d . „ D zie n n ik a P o z n a ń sk ie g o ” , sę d z ia M ie c z y sła w Ł y sk o w sk i, p o s e ł d r W ła d y s ła w N ie g o le w sk i i W ła d y sła w B e n tk o w s k i. P a r a g r a f 1 u c h w a lo n e g o s t a t u t u b rz m ia ł: „C elem T o w a rz y s tw a p o d n a z w ą T o w a rz y s tw o C z y te ln i L u d o w y c h je s t s z e rz e n ie p o ż y te cz n y c h , re lig ijn e u c z u c ia lu d u p o d n o s z ą c y c h i p o u c z a ją c y c h k s ią ż e k p o ls k ic h i z a k ł a d a n ie b ib lio te k lu d o w y c h ” .
T C L m im o p r z e c iw d z ia ła n ia ze s tr o n y w ła d z p ru s k ic h d o trw a ło do z a k o ń c z e n ia I w o jn y ś w ia to w e j, d z ia ła ło w c z a sie p le b is c y tu n a te re n a c h p le b is c y to w y c h , a n a s tę p n ie ju ż w g ra n ic a c h n ie p o d le g łe g o p a ń s tw a p o lsk ie g o n a t e r e n ie w o je w ó d z tw : p o z n a ń s k ie g o , p o m o rs k ie g o i śląsk ie g o , z a t r a c a ją c je d n a k w z m ie n io n y c h w a r u n k a c h p o lity c z n y c h sw ó j p ie rw o tn y c h a r a k t e r . P o II w o jn ie ś w ia to w e j b y ły p ró b y w s k r z e s z e n ia te g o to w a rz y s tw a .
3 J. K i s i e l e w s k i , Ś w ia tła w m r o k u . P ię ć d z ie s ią t la t p r a c y T o w a r z y
s tw a C z y te ln i L u d o w y c h 1880— 1930, P o z n a ń 1930, ss. 229— 230. 4 Z ob.: A. L u d w i c z e k , B ib lio te k i o ś w ia to w e w W ie lk o p o ls c e i n a P o m o r zu , B ib lio te k i W ie lk o p o lsk ie i P o m o rsk ie . P r a c a z b io ro w a p o d re d . S te fa n a W i e r c z y ń s k i e g o , P o z n a ń 1929, ss. 309— 328; W. J a k ó b c z y k , S tu d ia n a d d z ie ja m i (o raz R o la b ib lio te k lu d o w y c h ). 5 A. L u d w i c z e k , B ib lio te k i o ś w ia to w e , ss. 310— 311.
386
N a G ó rn y m Ś lą s k u p o w s ta n ie p ie rw s z y c h b ib lio te k lu d o w y c h w ią ż e się z z o rg a n iz o w a n ie m w 1848 r. w B y to m iu T o w a rz y s tw a O ś w ia ty d la L u d u G ó rn o ś lą sk ie g o , k tó r e tr u d n i ło się z a k ła d a n ie m c z y te ln i i b i b l i o t e k 6. P ie rw s z a b ib lio te k a p o w s ta ła w B y to m iu w m ie s z k a n iu E m a n u e la S m ó ł k i 7. N a P o m o r z u G d a ń s k im p o c z ą tk i b ib lio te k a r s tw a o ś w ia to w e g o s ię g a ją 1849 r. i w ią ż ą się z d z ia ła ln o ś c ią L ig i P o l s k i e j 8.
N a jp ó ź n ie j ze w s z y s tk ic h d z ie ln ic z a b o r u p r u s k ie g o n a t r a f i a m y n a ś la d y p o w s ta n ia b ib lio te k lu d o w y c h n a W a rm ii i M a z u r a c h 6. W e d łu g d o ty c h c z a s o w y c h b a d a ń is tn ie n ie ic h w ią ż e się z d z ia ła ln o ś c ią T o w a rz y s tw a O św ia ty L u d o w e j (1872— 1878). W n ie d a to w a n y m s p is ie b ib lio te k te g o T o w a rz y s tw a z n a j d u je m y b ib lio te k i w U n ie sz e w ie i B a r tą g u (p o w . o lsz ty ń sk i) i w L e w a łd z ie (pow . o s t r ó d z k i ) 10. J e d n a k n o w e m a te ria ły , k t ó r e t u t a j p ra g n ę p rz y to c z y ć , p o d w a ż a ją tę te z ę. O to w c h e łm iń s k im „ P rz y ja c ie lu L u d u ” c z y ta m y u : „P isa n ie W ia r u s a A n to n ie g o S z c z e p a ń s k ie g o do p. Ig n a c e g o Ł y s k o w s k ie g o ”. P o s y ła m t e n lis t d o p a n a I. Ł y s k o w s k ie g o , a u to r a sła w n e g o k s ią g g o s p o d a r s k ic h , s łu c h a łe m , ż e j e s t w M ile s z e w a c h p r z y B r o d n ic y w P r u s a c h Z a c h o d n ic h , p r z e z k tó r e g o w y s z ła s ła w n a i p o ż y te c z n a k się g a p o d n a z w ą : G o sp o d a rz; c zę ść I.: „ r o ln ic tw o ”; c zę ść II.: „c h o d o w a n ie i c h o ro b y k o n i, b y d ła i o w ie c ”; c zę ś ć II I.: „o g r o d n i c t w o c z ę ś ć IV .: „ p s z c z e ln ic tw o ”. U n a s j e s t w ie lk a p o tr z e b a ta k ic h k s ią g p o ls k ic h , d la te g o p is z ę list, p y ta ją c się R a n a s ła w n e g o a u to ra , je ś l i ta k ie k s ię g i są je s z c z e d o n a b y c ia i p ro szą c, a b y p a n I. Ł y s k o w s k i o d p is a ł do m n ie i z a r a z p o w ie d zia ł, ja k ie d ro g ie. A p o n ie w a ż n ie w ie r z ę , ż e b y m i p a n p r z y s ła ł b e z p ie n ię d z y : w p r z ó d t y l k o p r o sz ę o o d p is, a ja p o te m n a o d w r ó t b ę d ę p is a ł i p ie n ią d z e d a m n a p o c ztę , a P a n p r z y ś l e m i c h o ć 4 a lb o 5 ta k ic h k s ią ż e k , b o k il k u n a s t u g o s p o d a rz y m n ie o to p ro siło . P r o s zę o j a k n a jp r ę d s z y o d p is . . v * -S z e n b r u k p r z y O ls z ty n ie , d n . 15 lip ca 1863. A n t o n i S z c z e p a ń s k i, g o sp o d a rz W ty m sa m y m n u m e rz e w y d ru k o w a n o o d p o w ie d ź Ig n a c e g o Ł y sk o w sk ieg o :
M ile s z e w y p o d J a b ło n o w e m , 27 lip c a 1863
M ó j k o c h a n y G o sp o d a rzu !
B a r d z o się u c ie s z y łe m , o d e b r a w s z y w a s z lis t, bo z n ie g o d o w ie d z ia łe m się, ż e i w t a m t y c h s tro n a c h p o ls c y g o sp o d a rze g a rn ą się d o c h le b a i ch cą
6 J . К u d e r a , O b ra z y Ś l ą z a k ó w w s p o m n ie n ia g o d n y c h , t. 1, M ik o łó w 1920, s. 64. 7 E m a n u e l S m ó łk a (1820— 1854) b y ł je d n y m z p io n ie ró w b ib lio te k a r s tw a p o lsk ie g o n a G ó rn y m Ś lą s k u . Je g o im ie n ie m z o sta ła o b e c n ie n a z w a n a W o je w ó d z k a i M ie jsk a B ib lio te k a P u b lic z n a w O p o lu . 8 P r z e d d ru g im z g ro m a d z e n ie m L ig i P r o w in c jo n a ln e j w C h e łm n ie w y b itn y d z ia łac z p o m o rs k i Ig n a c y Ł y s k o w sk i z M ile sz e w o g ło sił o d e zw ę n a w o łu ją c ą do z a k ł a d a n ia b ib lio te c z e k p a r a f ia ln y c h . (Zob. „S z k o ła N a ro d o w a ” , 25 IV 1849, n r 4, s. 110). 9 N ie d o ty c z y to p r y w a tn y c h b ib lio te c z e k d o m o w y c h . N p . c z y ta m y w „ Z a ra d n y m g o s p o d a rz u w ie js k im ” (1859): „T u u n ie je d n e g o g o s p o d a rz a m a z u rs k ie g o z n aleź ć m o ż n a b ib lio te c z k ę p o ls k ą ”. 10 W o je w ó d z k ie A rc h iw u m P a ń s tw o w e w P o z n a n iu , P r e z y d iu m P o lic ji, 330, w ol. 1. 11 P r z y ja c ie l L u d u , R . 3, 1863, n r 34, s. 140.
387
c z y ta ć p o ls k ie k s ią ż k i. — O j ta k , p o ls c y g o sp o d a rze, tr z y m a jc ie się w a s z e j z ie m i i w a sz e g o ję z y k a . R o lę m a c ie p o o jc a c h w a s z y c h , j ę z y k p o ls k i od B oga. P a m ię c i w ię c o jc ó w w a s z y c h i B o g u w in n iś m y to , a b y ś m y k o c h a li n a s z ję z y k , a z ie m ię o jc z y s tą d z ie c io m n a s z y m p r z e k a z a li. W n a s z y c h stro n a c h j u ż się w s z y s c y p o z n a li n a t e j p r a w d z ie i je d e n d r u g ie g o w sp ie ra , a b y g o sp o d a r s tw a w obce ręce n ie p u ścić , le c z n a w z a je m się p o u c za ć i d o b r ze g o sp o d a ro w a ć , a b y p ie lę g n o w a ć w z a g ro d a c h p o ls k ic h n a r o d o w o ś ć p o ls k ą i w ia rę , w s tr z e m ię ź liw o ś ć i w s z y s t k i e c n o ty , k tó r e się B o g u p o d o b a ją . I o to w t y m c elu są w n a s z y c h s tro n a c h p o z a k ła d a n e to w a r z y s tw a g o s p o d a rs k ie , d o k tó r y c h n a le żą w ło śc ia ń s c y g o sp o d a rze, p a n o w ie i k się ż a ; n a z g r o m a d z e n ia c h teg o T o w a r z y s t w a b ę d ą u d z ie la n e n a u k i i ra d y . A n a d to je s t za ło żo n a w k a ż d e j p a r a fii b ib lio te c z k a lu d o w a , z k t ó r e j k a ż d y , c h cą c y c z y ta ć , b ie rze so b ie w d o m k s ią ż ę c z k ę , je d n ą p o d r u g ie j, a ż w s z y s tk ie p r z e c z y ta . J a j e s t e m je d n y m p r z e ło ż o n y m ta k ie g o to w a r z y s tw a w p o w ie c ie b r o d n ic k im i z a p r o w a d z iłe m ta k ż e b ib lio te c z k i p o p a r a fia c h , a m a m je sz c ze je d n ą ta k ą b ib lio te c z k ę w za p a sie , w ię c ją w d a r o w iź n ie p o s y ła m p o ls k i m g o s p o d a rz o m S z e n b r u k a ; je s t te ż p r z y te m i k s ią ż k a p o d n a z w ą „ G o sp o d a rz”, k tó r ą w y , m ó j k o c h a n y g o sp o d a rz u S z c z e p a ń s k i, m ie ć c h cieliśc ie ; ta n ie c h zo sta n ie p r z y b ib lio te c zc e , a b y k a ż d y z k o le i m ó g ł ją c zy ta ć , a d r u g ą ta k ą ż k s ią ż k ę „ G o sp o d a rz” d o łą c za m d la w a s n a w ła sn o ść . C z y ta jc ie te ż p iln ie t ą m a łą k s ią ż e c z k ę „O p ło d o z m ia n ic ”. J e d e n z w a s, k t ó r y p isa ć u m ie , n ie c h b ę d zie b ib lio te k a r z e m , to je s t ta k im , co p o r z ą d e k u t r z y m u j e i z a p is u je , k to ja k ą k s ią ż k ę z b ib lio te k i p o ż y c z y ł. — J e ś li c h ce c ie w ię c e j ty c h k s ią ż e k g o s p o d a rs k ic h , to p o ś lijc ie p ie n ią d z e z lis te m fr a n k o w a n y m d o k się g a r za C. A . K o e h le r a w B r o d n ic y (po n ie m ie c k u S tr a s s b u r g ) p ła c ą c z a k a żd e g o „ G o sp o d a rza ” p ó ł ta la r a a z a k a ż d ą k s ią ż k ę „O p ło d o z m ia n ie ” 2*/г sgr., a o n w a m p r z y ś le , ile t y l k o b ę d zie c ie ch cieli. P ro szę w a s te ż, g o sp o d a rze p o lsc y , a b y śc ie co k w a r ta ł n a w a s z e j p o c zc ie w O ls z ty n ie z a p is y w a li s o b ie „ P rzy ja ciela L u d u ”, p is e m k o c za s o w e w y c h o d z ą c e w C h e łm n ie . Z te g o p is e m k a d o w ie c ie się o k a ż d e j k sią ż c e p o ż y te c z n e j i n ie je d n ą m iłą r o z r y w k ę b ę d zie c ie m ie li z teg o p is e m k a ; a p ła c i się t y l k o I lU sg r z a k w a r ta ł, a o d b ie ra się r a z n a ty d z ie ń .
P r z e s y ła m w a m i w s z y s t k i m g o s p o d a rz o m S z e n b r u k a p o z d ro w ie n ia i ż e g n a m w a s p o k a to lic k u , m ó w ią c : N ie c h b ę d zie p o c h w a lo n y J e z u s C h r y s tu s !
Ig n a c y Ł y s k o w s k i, d z ie d z ic M ile s ze w .
W p ra w d z ie w y ż e j p rz y to c z o n y li s t n ie p o d a je a n i lic z b y to m ó w a n i ic h t y t u łów , m o ż e m y je d n a k w n io sk o w a ć , że w o fia ro w a n e j b ib lio te c z c e z n a jd o w a ły się id e n ty c z n e ty tu ły j a k w e w s z y s tk ic h in n y c h b ib lio te c z k a c h o rg a n iz o w a n y c h p rz e z Ł y s k o w sk ie g o n a z ie m i m ic h a ło w s k ie j. P o d a je m y w ię c ic h s p i s 12:
1) C o się sta ło w P o lsce od p ie r w s z e g o j e j r o zb io r u aż do k o ń c a w o je n za
cesa rza N a p o le o n a ; 2) E (w a ry st) E s t k o w s k i , Ż y w o t p o c zc iw e g o c z ło w ie k a ;
3) K ilk a n a u k i p r z e s tr ó g p r a w n y c h d la w ło śc ia n p o ls k ic h ; 4) P ie ś n i w e s e ln e ; 5) K. A n t o n i e w i c z , H is to r y a p o ls k a , (bez m a p y ); 6) R o k w ie js k i, (trzy ro c z n ik i); 7) P i e lg r z y m w D o b ro m ilu , w y d a n ie o rd y n . d la lu d u , 2 t.; 8) K ilk a
p o w ie śc i i o p o w ia d a ń p o ś w ię c o n y c h m ło d e m u p o k o le n iu ; 9) K . A n t o n i e
w i c z , O b ra z k i z ż y c ia lu d u w ie js k ie g o d la s z k ó łe k w ie js k ic h ; 10) (A n n a M a k - w a s к a z K ra je w s k ic h ) N ie d z ie ln e w ie c z o r y s ta re g o s to la rza . P o w ie ś c i dla
r z e m ie ś ln ik ó w p r z e z a u to r k ę „ O d w ie d zin B a b u n i” (L eszno— G n ie zn o 1843);
11) J ó z e f C h o c i s z e w s k i , B o jo m ir , c z y li z a p r o w a d z e n ie c h r z e ś c ija ń s tw a
w Ł u ż y c a c h , p o w ie ść d la lu d u p o ls k ie g o (i d o r o ś le js z e j m ło d z ie ż y ). L e szn o 1862;
12 P r z y ja c ie l L u d u , R . 2, 1862, n r 45 i 46, s. 7.
388
12) К. A n t o n i e w i c z , Ś w i ę t y Iz y d o r , o ra cz. P o d a r e k d la s z k ó łe k lu d u n a s ze g o ; 13) B a j k i i p o w ia s t k i, z c e ln ie js z y c h p is a r z y p o ls k ic h w y b r a n e o r d y n .; 14) T. W i ś n i e w s k i , L u d g a r d a , c z y li s k u t k i w y c h o w a n ia o p a r te g o n a r e lig ii i m o ra ln o śc i; 15) P io s n k i s z k o ln e , (2 t o my ) ; 16) Z l o t n i k i c z y li z lo ta d o lin a ; 17) L u c j a n S i e m i e ń s k i , C z y ta n ie p o s tę p o w e . Z b ió r p o w ia s t e k m o r a ln y c h , w sc h o d n ic h le g e n d , ż y w o tó w , o b r a zó w m o r a ln y c h p r z e z a u to r a „ W iec zo ró w p o d L ip ą ” , ( Les zno— G n i e z n o 1848); 18) I g n a c y Ł y s k o w s k i , G o sp o d a rz; 19) I g n a c y Ł y s k o w s k i , P ie ś n i g m in n e i p r z y s ło w ia lu d u p o ls k ie g o w P r u sa ch Z a c h o d n ic h , B r o d n i c a 1854; 20) I g n a c y Ł y s k o w s k i , O p lo d o z m ia n ie i w ie lo p o lo w e m g o s p o d a rs tw ie , n a u k a d la w ło ś c ia ń s k ic h g o s p o d a rz y n a p is a n a z p o le c e n ia p o ls k . T o w a r z y s t w a a g ro n o m , z ie m i m ic h a lo w s k ie j; 21) O s m a ń s k i , M acios; 22) O s m a ń s k i , S ta r o g a r d z k a k a p e la , p o w ie ść ; 23) W. W i e- l o g ł o w s k i , P o d r ó ż d o R z y m u i P a r y ż a F e lik s a B o r u n ia ; 24) W o jte k , n a jp r z ó d s ia r c z y s ty p ija k a p o te m g o s p o d a rz z a w o ła n y ; 25) J a n I I I S o b ie s k i; 26) D w ie k s ią ż k i, k tó r e s ta r y W o jc ie c h k u p i ł n a ja r m a r k u ; 27) O p o c z c iw y m
J a n k u i d o b r e j M a r y si; 28) [I gnacy] Kr a s i c k i , B a jk i; 29) Co się s ta ło w P o lsce o d s a m e g o p o c z ą tk u a ż do p ie r w s z e g o r o z b io r u k r a ju .
J a k k o lw ie k n ie m a m y p o z a p rz y to c z o n y m i lis ta m i in n y c h ś la d ó w is tn ie n ia i d z ia ła ln o ś c i b ib lio te c z k i o fia ro w a n e j p rz e z Ł y sk o w sk ie g o , n a le ż y p rz y p u s z czać, że d o ta r ła do a d r e s a ta i k o r z y s ta li z n ie j m ie s z k a ń c y S z ą b ru k a .
P r z y jm u ją c te z a ło ż e n ia m u s im y p rz e s u n ą ć p o c z ą tk i b ib lio te k a r s tw a lu d o w ego n a W a rm ii do 1863 r. (n a M a z u ra c h b ez z m ia n ). I co n a jw a ż n ie js z e , s tw ie rd z ić , że w ią ż e się on o n ie z P o z n a n ie m , a le z P o m o rz e m G d a ń sk im , k tó r e w ro z w o ju b ib lio te k a rs tw a lu d o w e g o w z a b o rz e p r u s k im o d e g ra ło ró w n ie ż p o w a ż n ą ro lę.
J A N W R Ó B L E W S K I
F IR S T P O L IS H P O P U L A R L IB R A R Y IN W A R M IA S u m m a ry
T h u s f a r i t w a s c o n sid e re d t h a t th e f i r s t P o lis h lib r a r ie s in W a rm ia w e re fo u n d e d , a t B a r tą g a n d U n isze w o d u rin g th e a c t iv ity of t h e P o p u la r E n lig h t- m e n t C o m m itte e in P o z n a ń (1874— 1878). T h e a u t h o r ’s a r g u m e n ts s h a k e th e a b o v e o p in io n . H e c ite s tw o le tte rs , o n e w r itt e n b y A n to n i S z c z e p a ń sk i, a f a r m e r o f B a r tą g , a n d a n o th e r b y Ig n a c y Ł y s k o w sk i o f M ieleszew y , a d i s t i n g u is h e d m e m b e r o f th e P o lish N a tio n a l M o v e m e n t in e a s te r n P o m e ra n ia . A s th e r e s u lt of S z c z e p a ň sk i’s l e tte r , in 1863 Ł y s k o w sk i p r e s e n te d to P o lish f a r m e r s in S z ą b ru k a c o lle c tio n of books, a m o n g th e m a b o o k on a g r ic u ltu r e
G o sp o d a rz (T h e F a rm e r) . A c c o rd in g to t h e a u th o r i t w a s t h e v e ry f i r s t P o lish
