T. 31. Lublin 2010
WITALIJ ROSOWSKI
SZKOLNICTWO POLSKIE
A KOS´CIÓ/ RZYMSKOKATOLICKI NA PODOLU W OKRESIE MIE5DZYWOJENNYM
Podole, historyczna i geograficzna nazwa ziem rozci Iagaj Iacych sieI w s´rod-kowej czeIs´ci dorzeczy Dniestru i Bohu1, ze wzgleIdu na swoje poPozQenie geopolityczne i dzieje, od dawna byPo zamieszkiwane przez rózQne narodo-wos´ci, w tym tezQ i Polaków. Po rozbiorach zdecydowana wieIkszos´c´ tych ziem znalazPa sieI w granicach imperium rosyjskiego, tworz Iac gubernieI podolsk Ia, a mniejsza – tzw. Podole galicyjskie – pod rz Iadami Habsburgów. Po zakon´-czeniu I wojny s´wiatowej obydwie czeIs´ci Podola nadal pozostawaPy rozdzie-lone granic Ia pan´stwow Ia. Pierwsza z nich zostaPa ostatecznie wP Iaczona do pan´stwa sowieckiego, a druga – pozostaPa w granicach odrodzonej w 1918 r. Polski. Tematem naszych zainteresowan´ beIdzie terytorium guberni podolskiej, która po 1921 r. w caPos´ci znalazPa sieI pod rz Iadami bolszewickimi.
Zgodnie z danymi spisu ludnos´ci z 1917 r., wspomniana gubernia liczyPa ogóPem 3.816,2 tys. osób2. UdziaP procentowy ludnos´ci polskiej stanowiP wówczas ponad 8% ogóPu mieszkan´ców Podola3. Bior Iac pod uwageI fakt, zQe
Dr WITALIJ ROSOWSKI [ adiunkt Instytutu Badan´ nad Poloni Ia i Duszpasterstwem Polonijnym KUL; e-mail: witalis@kul.pl
1Dr. M a r y a n´ s k i, Podole, w: S&ownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów s&owian´skich, red. B. Chlebowski, W. Walewski, t. VIII, Warszawa 1887, s. 442.
2ByP to ostatni spis ludnos´ci przed zmianami rewolucyjnymi w Rosji oraz przed katastrof Ia
demograficzn Ia z lat 1918-1922. Por. P. E b e r h a r d t, Przemiany narodowos´ciowe na
Ukrainie XX wieku, Warszawa 1994, s. 68-69.
3TamzQe, s. 58. JuzQ w 1909 r. Joachim Bartoszewicz szacunkowo oceniaP liczbeI Polaków
w guberni podolskiej na ok. 305 tys. osób, kwestionuj Iac przy tym wiarygodnos´c´ znacznie zanizQonych urzeIdowych zestawien´. Por. J. B a r t o s z e w i c z, Na Rusi polski stan
na przePomie XIX i XX wieku na tych ziemiach przynalezQnos´c´ do okres´-lonego wyznania byPa jednoczes´nie wyznacznikiem narodowos´ciowym danej grupy spoPecznej4, nalezQy porównywac´ liczbeI ludnos´ci polskiej z liczb Ia wyz-nawców Kos´cioPa rzymskokatolickiego. WedPug rubryceli kos´cielnej na rok 1918 w guberni podolskiej zamieszkiwaPo ok. 320 tys. wiernych5. Przyj-miemy wieIc za mys´l Ia J. Bartoszewicza, zQe liczba katolików na tych ziemiach byPa w przyblizQeniu podobna do liczby osób polskiego pochodzenia6.
Statystyka ludnos´ci polskiej na Podolu ulegPa znacznym zmianom po osta-tecznym wP Iaczeniu tych ziem do pan´stwa sowieckiego. W trakcie wojny polsko-bolszewickiej 1920 r., w obawie przed przes´ladowaniami ze strony bolszewików, Podole opus´ciPa znaczna liczba Polaków. PozostaPa ludnos´c´ pochodzenia polskiego czeIsto ze strachu przed represjami musiaPa ukrywac´ swoje pochodzenie narodowos´ciowe i swoje korzenie7. Dlatego tezQ pierwszy powszechny spis ludnos´ci w Zwi Iazku Socjalistycznych Republik Radzieckich (dalej cyt.: ZSRR) z 1926 r. wykazaP mieIdzy innymi w pieIciu okreIgach na Podolu zaledwie ponad 132 tys. Polaków8. ByPy to jednak dane niepePne, a wiele faktów wskazuje na d IazQenie wPadz ukrain´skich do tendencyjnego zanizQania liczby Polaków9. W szczególnos´ci sprawa ta dotyczyPa terenów przygranicznych. Zdecydowana wieIkszos´c´ ludnos´ci polskiej na Podolu byPa pochodzenia wiejskiego (ok. 80%), ok. 10% nalezQaPo do inteligencji, a pozo-staP Ia czeIs´c´ stanowili robotnicy i mieszczanie10.
Od tych danych znacznie rózQniPy sieI statystyki dotycz Iace przynalezQnos´ci wyznaniowej mieszkan´ców Podola. Trzeba podkres´lic´, zQe na tych ziemiach okres´lenia „Polak” i „katolik” bardzo czeIsto uzQywano jako synonimów. Prze-prowadzenie granic mieIdzy tymi pojeIciami [ jak zaznaczyP inspektor do spraw polskich instytucji na Podolu A. Golda [ „z szeregu przyczyn natury
4 Por. E b e r h a r d t, Przemiany, s. 26.
5Elenchus omnium ecclesiarum et universi cleri dioecesium Lucoriensis et ZJytomiriensis nec non Camenecensis, Anno Domini 1918, [ZQ ytomiriae 1918], s. 80; W. R o s o w s k i,
Dzieje rzymskokatolickiej diecezji kamienieckiej w latach 1918-1941, Lublin 2008, s. 200-201.
6Por. B a r t o s z e w i c z, Na Rusi, s. 21.
7 H. S t r o n´ s k i, Represje stalinizmu wobec ludnos´ci polskiej na Ukrainie w latach 1929-1939, Warszawa 1998, s. 7.
8E b e r h a r d t, Przemiany, s. 88.
9 Por. J. M. K u p c z a k, Polacy na Ukrainie w latach 1921-1939, WrocPaw 1994,
s. 35-36; M. I w a n o w, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Zwi Wazku Radzieckim 1921-1939, Warszawa[WrocPaw 1991, s. 80-82.
10 ),D0"&>46 "DNn& %n>>4P\8@p @$:"FHn [dalej cyt.: )!%?], L. A-1, @B. 1, FBD.
historycznej byPo niemozQliwym”11. W ówczesnych warunkach ludnos´c´ pol-ska zamieszkuj Iaca Podole bardzo czeIsto deklarowaPa sieI jako „Ukrain´cy-kato-licy”. Warto tu przytoczyc´ przykPad przewodnicz Iacego katolickiej wspólnoty parafialnej w Pikowie Antoniego Miliniewskiego, który w karcie rejestracyj-nej w rubryce „narodowos´c´” zaznaczyP, zQe jest katolikiem, a na pytanie o jeIzyk ojczysty odpowiedziaP – jeIzyk polski12. Takie pomieszanie narodo-wos´ci i wyznania, jak zauwazQyP H. Stron´ski, „miaPo uwarunkowania his-toryczne, w procesie asymilacji i wynaradawiania ludnos´ci polskiej w okresie jej przes´ladowania ze strony wPadzy rosyjskiej”13. Poza tym istniaPo wiele innych czynników, które wpPywaPy na zwieIkszenie liczby tzw. Ukrain´ców--katolików14.
Zgodnie z urzeIdowymi danymi strony radzieckiej z poPowy lat dwu-dziestych, liczba katolików w guberni podolskiej stanowiPa ok. 240 tys. osób, w tym ok. 70 tys. Polaków15. WedPug statystyk kos´cielnych i informacji polskich wPadz konsularnych z tego samego okresu, liczbeI katolików na Po-dolu okres´lano na 300 do 350 tys. osób16. Kos´cióP rzymskokatolicki na Po-dolu, w chwili reaktywowania diecezji kamienieckiej w 1918 r.17, liczyP 101 parafieI, 11 filii, 106 kaplic oraz 132 ksieIzQy18.
11)!%?, L. A-1, @B. 1, FBD. 1683, k. 3. 12)!%?, L. P-196, @B. 1, FBD. 566, k. 15. 13S t r o n´ s k i, Represje, s. 31-32.
14Szerzej na ten temat zob.: R o s o w s k i, Dzieje, s. 203-206.
15 )!%?, L. A-1, @B. 1, FBD. 502, k. 20; L. P-925, @B. 8, FBD. 53, k. 61. Podobn Ia
liczbeI wiernych w diecezji kamienieckiej (ok. 250 tys. osób) wymieniP ks. Makary Karowiec w swoim sprawozdaniu z kon´ca lat dwudziestych, sporz Iadzonym na polecenie administratora diecezji kamienieckiej ks. Jana S´widerskiego. Por. Archiwum Akt Nowych Ambasada RP w Moskwie [dalej cyt.: AAN AM], sygn. 71, k. 340. Natomiast wedPug danych konsulatu RP w Kijowie stanem na 25 kwietnia 1929 r. diecezja kamieniecka liczyPa juzQ tylko 180 000 wier-nych. AAN Ministerstwo Spraw Zagranicznych [dalej cyt.: MSZ], sygn. 11049, k. 22.
16 AAN Ministerstwo Wyznan´ Religijnych i Os´wiecenia Publicznego [dalej cyt.:
MWRiOP], sygn. 439, k. 501. 553; Elenchus omnium ecclesiarum et universi cleri dioecesis
Camenecensis, Pro Anno Domini 1924, s. 32; I w a n o w, Pierwszy naród ukarany, s. 282; H. S t r o n´ s k i, Skazany na milczenie. Kos´ció& rzymskokatolicki na Ukrainie radzieckiej
w latach 1920-1930, „WieIz´” 10(1996), s. 101.
17Szerzej o okolicznos´ciach restytuowania diecezji i obsadzenia stolicy biskupiej w
Ka-mien´cu Podolskim zob.: W. R o s o w s k i, Diecezja Kamieniecko-Podolska w latach
1917-1921, w: Pasterz i twierdza. KsieWga Jubileuszowa dedykowana KsieWdzu Biskupowi Janowi
Olszan´skiemu ordynariuszowi diecezji w Kamien´cu Podolskim, red. J. WoPczan´ski, Kraków[Ka-mieniec Podolski 2001, s. 215-223; t e n zQ e, Dzieje, s. 45-57.
W zQyciu miejscowej spoPecznos´ci polskiej Kos´cióP zawsze odgrywaP bardzo istotn Ia roleI. Na tych ziemiach staP sieI on gPówn Ia ostoj Ia polskos´ci, gPównym os´rodkiem szerzenia os´wiaty i kultury polskiej, obron´c Ia wiekowych tradycji narodowych. Duchowien´stwo katolickie, które w rózQnorodny sposób staraPo sieI podtrzymac´ ducha religijnego i narodowego ws´ród wiernych, cieszyPo sieI ws´ród ludnos´ci polskiej autorytetem i duzQym szacunkiem. Niejednokrotnie podkres´laPy to póz´niej wPadze sowieckie w rózQnego rodzaju sprawoz-daniach19.
Przed I wojn Ia s´wiatow Ia na Podolu, podobnie jak na innych ziemiach zabo-ru rosyjskiego, nie byPo mowy o jakimkolwiek jawnym nauczaniu dzieci pochodzenia polskiego w jeIzyku ojczystym. Szkolnictwo polskie na tych terenach w ogóle nie istniaPo, a nieliczne zakPady os´wiatowe otwierane przez Polaków musiaPy prowadzic´ nauczanie w jeIzyku rosyjskim20. Wraz z po-cz Iatkiem I wojny s´wiatowej nast IapiPy pierwsze znacz Iace zmiany w prawo-dawstwie rosyjskim, umozQliwiaj Iace tworzenie szkóP polskich. Dopiero ustawa o szkolnictwie prywatnym z dnia 1 lipca 1914 r. teoretycznie zezwoliPa na otwieranie prywatnych szkóP z polskim jeIzykiem nauczania. Z czasem okazaPo sieI, zQe jedyn Ia form Ia umozQliwiaj Iac Ia otwieranie szkóP polskich na podstawie wspomnianego aktu prawnego byPo wysuwanie parafii katolickiej, jako insty-tucji spoPecznej tolerowanej przez rz Iad rosyjski. Pierwsza taka szkoPa na Podolu z polskim jeIzykiem nauczania powstaPa dopiero na pocz Iatku lutego 1916 r. przy parafii w PPoskirowie21. Do wybuchu rewolucji lutowej 1917 r., dzieIki staraniom duchowien´stwa i ludnos´ci katolickiej, na terytorium guberni podolskiej funkcjonowaPo juzQ 35 szkóP parafialnych i ochron z nau-czaniem jeIzyka polskiego, obejmuj Iacych ogóPem 2262 uczniów22.
Wybuch rewolucji lutowej w Rosji i upadek caratu przyniósP wreszcie dPugo oczekiwan Ia zmianeI sytuacji politycznej ludnos´ci polskiej na tych
zie-19)!%?, L. A-1, @B. 1, FBD. 1707, k. 8-9; FBD. 1680, k. 5; L. A-33, @B. 1, FBD. 40,
k. 23.
20 Por. J. K o r n e c k i, Os´wiata polska na Rusi w czasie wielkiej wojny, Warszawa
1937, s. 10; %. C @ F @ & F \ 8 4 6, A@:\F\8n T8@:4 >" H,D4H@Dnp A@*n:\F\8@p (J$,D>np
& *@$J &n6>4 n >"Pn@>":\>@ &42&@:\>4N 2<"(">\ (1914-1921 DD.), w: !8HJ":\>n BD@$:,-<4 &nHR42>b>@p H" &F,F&nH>\@p nFH@Dnp. ="J8@&n 2"B4F84 Cn&>,>F\8@(@ *,D0"&>@(@ (J<">nH"D>@(@ J>n&,DF4H,HJ, &4B. 17, Cn&>, 2009, s. 15-16.
21 K o r n e c k i, Os´wiata, s. 11-12; C @ F @ & F \ 8 4 6, A@:\F\8n T8@:4 >" H,D4H@Dnp, s. 16.
22K o r n e c k i, Os´wiata, s. 29-30. Ws´ród duchowien´stwa podolskiego w sposób
szcze-gólny nalezQy wymienic´ ks. Franciszka Szymkusa, który poczynaj Iac od grudnia 1916 r., pod szyldem ochron otworzyP w Latyczowie i okolicach azQ 8 szkóPek polskich. TamzQe, s. 44-45.
miach. MogPa ona wreszcie legalnie zQ Iadac´ swoich praw i swobód. Na rezul-taty nie trzeba byPo dPugo czekac´. W dniu 6 marca 1917 r. na zjez´dzie orga-nizacji polskich w Kijowie zostaP powoPany Polski Komitet Wykonawczy na Rusi (PKW), który staP sieI centralnym organem spoPeczno-politycznego zQycia ludnos´ci polskiej. PKW od pocz Iatku swej dziaPalnos´ci przywi IazywaP szczegól-n Ia wageI do szerzenia os´wiaty i szkolnictwa polskiego. W tym celu w jego strukturze zostaP powoPany WydziaP Os´wiaty. MiaP on za zadanie przy pomo-cy miejscowych komisariatów koordynowac´ dziaPalnos´c´ os´wiatow Ia na prowin-cji z ramienia PKW23. Sprawami os´wiatowymi w sposób szczególny zaj IaP sieI III Zjazd Organizacji Polskich na Rusi, zwoPany przez PKW w dniach 18-24 czerwca 1917 r. w Kijowie. W Zjez´dzie tym wzieIPo udziaP wiele rózQnych polskich organizacji spoPecznych i kos´cielnych, w tym tezQ z Podola. W trak-cie obrad uchwalono 42 wnioski przedstawione przez komisjeI os´wiatow Ia i dotycz Iace zasad funkcjonowania szkolnictwa polskiego na Ukrainie24. Wy-korzystuj Iac now Ia sytuacjeI polityczn Ia, spoPeczen´stwo polskie pod patronatem Kos´cioPa rzymskokatolickiego, PKW i przy pomocy organów samorz Iadowych, tj. komisariatów gubernialnych, powiatowych, parafialnych i gminnych, z za-paPem przyst IapiPo do tworzenia sieci szkóP polskich25. Nieocenion Ia roleI w organizowaniu polskiego szkolnictwa na Ukrainie Naddnieprzan´skiej ode-graPo równiezQ towarzystwo Macierz Polska26, organizacja s´cis´le os´wiatowa, dziaPaj Iaca w P Iacznos´ci z PKW. Na zjez´dzie ogólnokrajowym Macierzy we wrzes´niu 1918 r. zostaPa ona scentralizowana w Zwi Iazek Macierzy Polskiej
23 WydziaP Os´wiaty m.in. zbieraP dane statystyczne o szkolnictwie polskim, obsadzaP
wakuj Iace posady nauczycielskie, organizowaP kursy przygotowawcze dla przyszPych kadr pedagogicznych, tworzyP programy nauczania oraz rozsyPaP tysi Iace ksi IazQek i materiaPów dydak-tycznych. Zjazd Polski na Rusi w Kijowie w dniach 18-24 czerwca 1917 roku, Winnica [1917], s. 24-26; H. J a b P o n´ s k i, Ministerium Spraw Polskich Ukrain´skiej Republiki Ludowej
1917-1918, „NiepodlegPos´c´” 1939, z. 54, s. 72-75; K o r n e c k i, Os´wiata, s. 72-73, 84-85.
24 MieIdzy innymi lokalne i parafialne komisariaty otrzymaPy upowazQnienie do
opodat-kowania miejscowej ludnos´ci polskiej na cele os´wiatowe; zalecano tezQ zorganizowac´ w naj-wieIkszych miastach Podola, WoPynia i Kijowszczyzny kursy nauczycielskie; starac´ sieI o poP I a-czenie wszystkich polskich organizacji kulturalno-os´wiatowych w jeden Zwi Iazek Macierzy Polskiej w celu ujednolicenia prac os´wiatowych. Zjazd Polski na Rusi, s. 68-76.
25J. S z y m a n´ s k i, Z dziejów os´wiaty polskiej na Podolu sowieckim w latach 1917-1925, „Studia Polonijne” 24(2003), s. 130.
26 Zgodnie z § 2 wzorowego statutu celem Towarzystwa „jest szerzenie i utrwalanie
os´wiaty, nauki i kultury polskiej ws´ród zQywioPu polskiego, stwarzanie polskich instytucji os´wiatowych, kulturalnych, naukowych i wychowawczych i popieranie rozwoju tych instytucji w mozQliwie najszerszym zakresie”. K o r n e c k i, Os´wiata, s. 96.
na Rusi z siedzib Ia w Kijowie27. Ponadto rz Iad ukrain´ski jeszcze w lipcu 1917 r. powoPaP Ministerstwo do spraw Polskich, którym kierowaP Mie-czysPaw Mickiewicz28. Sprawami os´wiatowymi w Ministerstwie zajmowaP sieI departament os´wiaty. W praktyce jednak jego rola ograniczaPa sieI wyP I acz-nie do rejestracji polskich szkóP i udzielenia im tzw. prawa publicznos´ci29.
DzieIki wysiPkom wspomnianych organizacji i instytucji, w bardzo krótkim czasie terytorium Ukrainy PrawobrzezQnej pokryPa imponuj Iaca siec´ polskich szkóP i zakPadów wychowawczych, co bez w Iatpienia s´wiadczyPo o rozmiarach i sile spoPecznos´ci polskiej na Ukrainie30. WedPug najmniejszych szacun-ków, jak podaje Henryk UPaszyn w lis´cie z 5 wrzes´nia 1918 r. do ministra os´wiaty Pan´stwa Ukrain´skiego, dziaPaPo tu 1036 szkóP polskich, licz Iacych 70 208 mPodziezQy oraz 1717 nauczycieli31. Statystyka WydziaPu Os´wiaty PKW podaje nieco wieIksze dane, choc´ tezQ nie caPkiem kompletne. W roku szkol-nym 1917/1918 na Ukrainie ogóPem byPo 1310 polskich placówek os´wia-towych z 2752 nauczycielami i 83 554 uczniami32.
Na Podolu dziaPalnos´c´ szkolnictwa polskiego opieraPa sieI gPównie na towa-rzystwie Macierz Polska. Inicjatywa powoPania tej organizacji wyszPa od Stowa-rzyszenia Kobiet Polek, które tajnie dziaPaPo na Podolu juzQ od 1908 r. Dopiero po upadku caratu w marcu 1917 r. w Winnicy odbyP sieI pierwszy legalny zjazd stowarzyszenia, na którym jednogPos´nie postanowiono przede wszystkim zaj Iac´ sieI szerzeniem os´wiaty ludowej i spraw Ia szkolnictwa polskiego33.
W tym celu na zjez´dzie Polaków guberni podolskiej w dniu 15 maja 1917 r. zostaPa powoPana do zQycia Macierz Polska, która z czasem przyjeIPa nazweI Polskiej Macierzy Szkolnej na Podolu (PMSnP). W skPad Zarz Iadu GPównego z siedzib Ia w Winnicy weszli m.in.: Leta Jaroszyn´ska jako prezes oraz prof. WacPaw Skibniewski, hr. ZdzisPaw Grocholski, ks. kanonik
Kazi-27TamzQe, s. 73.
28J a b P o n´ s k i, Ministerium, s. 264-265. 29K o r n e c k i, Os´wiata, s. 74.
30 O sytuacji i sile zQywioPu polskiego na Ukrainie Naddnieprzan´skiej w 1918 r. zob.:
W. R o s o w s k i, Spo&ecznos´c´ polska na Ukrainie Naddnieprzan´skiej w 1918 roku, w: Rok
1918 w Europie S´rodkowo-Wschodniej, red. D. Grinberg, J. Snopko, G. Zackiewicza, BiaPystok 2010, s. 614-630.
31 Polacy na Ukrainie. Zbiór dokumentów, cz. 1: Lata 1917-1939, t. I, red. S. SteIpien´,
Przemys´l 1998, dok. 8, s. 52-53.
32K o r n e c k i, Os´wiata, s. 86.
33W. S´ w i d e r s k a, Polska Macierz Szkolna na Podolu, „PamieItnik Kijowski”
mierz Nosalewski, mecenas Jan OPtarzewski, prof. Wiktor Warzan´ski34. Za-PozQycielom, jak wspomina Wanda S´widerska, chodziPo przede wszystkim po-przez os´wiateI „o rozbudzenie i wzmocnienie us´wiadomienia narodowego” ludnos´ci polskiej na tych terenach35.
PMS na Podolu udaPo sieI w dos´c´ krótkim czasie, dzieIki sieci parafialnej i zaangazQowaniu miejscowego duchowien´stwa, zebrac´ dokPadne dane o stanie i rozmieszczeniu ludnos´ci polskiej na Podolu. WedPug sporz Iadzonego przez PMSnP spisu, gubernieI podolsk Ia w latach 1917-1918 zamieszkiwaPo do 400 tys. Polaków (ok. 13% ogóPu mieszkan´ców), w tym dzieci w wieku szkolnym ponad 40 tys. osób36. Na podstawie tych statystyk oraz zrozumie-nia i zQyczliwos´ci ze strony spoPecznos´ci polskiej Macierz przyst IapiPa do orga-nizowania szkóP polskich na Podolu.
W tym dziele w sposób szczególny nalezQy podkres´lic´ „patriotyzm, praceI i ofiarnos´c´ caPego duchowien´stwa podolskiego”37. Ws´ród nich wymienic´ trze-ba przede wszystkim ksieIzQy: K. Nosalewskiego z PPoskirowa, F. Topolnickiego z Zalesiec, J. Lewin´skiego i A. Jarosiewicza z Winnicy, F. Szymkusa z Laty-czowa, M. Tokarzewskiego z Baru, J. padygo z Satanowa, S. Kasprzykowskie-go z Czerniowiec38. O sprawy os´wiatowe troszczyli sieI równiezQ ówczes´ni za-rz Iadcy diecezji kamienieckiej: administrator apostolski bp Ignacy Dubowski oraz ordynariusz bp Piotr Man´kowski39. ZacheIcali oni miejscowe duchowien´-stwo do opieki nad zakPadami szkolnymi. W latach 1918-1920 w diecezji ka-mienieckiej ok. 7% duchowien´stwa pracowaPo z mPodziezQ Ia polsk Ia jako prefekci zakPadów szkolnych. Spos´ród najbardziej zasPuzQonych ksieIzQy prefektów na Podolu trzeba wspomniec´: S. Szumana, J. Borysiuka i T. Kotowskiego z Ka-mien´ca Podolskiego; K. GaPeIzowskiego i A. Jarosiewicza z Winnicy; M. KPo-sowskiego z Niemirowa oraz J. S´widerskiego z PPoskirowa40. Niektórzy ksieI-zQa polscy kierowali nawet polskimi szkoPami41.
34 TamzQe, s. 142; K o r n e c k i, Os´wiata, s. 102; C @ F @ & F \ 8 4 6, A@:\F\8n T8@:4 >" H,D4H@Dnp, s. 17.
35S´ w i d e r s k a, Polska Macierz, s. 142. 36TamzQe, s. 146.
37TamzQe, s. 143.
38Zob. W. R o s o w s k i, Duchowien´stwo diecezji kamienieckiej w latach 1918-1926,
„Studia Catholica Podoliae” 2002, nr 1, s. 506, 509-510; t e n zQ e, Dzieje, s. 176.
39„Wiadomos´ci Diecezjalne Kamienieckie” 1(1920), nr 1-2, s. 15; Listy pasterskie ks. dr Ignacego Dub-Dubowskiego, biskupa aucko-ZJytomierskiego, puck 1923, s. 23, 35.
40R o s o w s k i, Duchowien´stwo, s. 505-506.
41Na przykPad od lipca 1919 do lutego 1920 r. ks. Edward Sagadyn wykonywaP obowi Iazki
WedPug statystyk PMS z 1919 r., w roku szkolnym 1917/1918 w guberni podolskiej funkcjonowaPy 3 polskie gimnazja z 850 uczniami, 13 wyzQszych oraz 510 nizQszych szkóP pocz Iatkowych, licz Iacych 722 nauczycieli i 34 841 dzieci42. Siec´ szkóP obejmowaPa w sumie ponad 85% dzieci polskich w wie-ku szkolnym. Zarz Iad PMS na Podolu troszczyP sieI przede wszystkim o do-starczenie programów naukowych, podreIczników i zeszytów oraz przygotowa-nie kadry nauczycielskiej. Z kolei gPówny cieIzQar utrzymania tych szkóP spo-cz IaP na miejscowej ludnos´ci polskiej oraz czeIs´ciowo na samorz Iadach43.
ByPo to niew Iatpliwie ogromnym sukcesem i zasPug Ia PMS. Dlatego tezQ o rozwoju os´wiaty na Podolu pisano w prasie polskojeIzycznej. Na przykPad „Tygodnik Kresowy” donosiP:
Na pierwszy plan z Podola wybija sieI rozwój szkolnictwa elementarnego pod kierownictwem Macierzy Szkolnej na Podolu. [...] Macierz kieruj Iac sieI autono-micznym statutem i nie dopuszczaj Iac zQadnych partyjno-politycznych sporów na terenie szkolnictwa, zyskaPa sobie ogromn Ia powageI nie tylko u wPasnego spoPe-czen´stwa, ale i u wPadz i u innych wspóPmieszkan´ców kraju, tak zQe i reszta samo-rzutnie wytworzonych szkóP i organizacji wychowawczych garnie sieI pod opie-kun´cze skrzydPa centrali podolskiej44.
ChwileI grozy szkoPy polskie na Podolu przezQyPy na jesieni 1917 r., kiedy rozpocz IaP sieI odwrót zdemoralizowanego wojska rosyjskiego z frontu, a co za tym idzie [ pogromy i anarchia. ZdoPano jednak dzieIki interwencji ducho-wien´stwa i wPos´cian ocalic´ wieIkszos´c´ maj Iatku szkolnego. NajwieIcej ucier-piaPy jedynie szkoPy mieszcz Iace sieI w budynkach dworskich45.
UwzgleIdniaj Iac dane z roku szkolnego 1918/1919, w tym samym czasie licz-ba polskich szkóP s´rednich na Podolu zwieIkszyPa sieI nawet do 7, pocz Iatkowych [ do 546, nauczycieli – do 752, a uczniów do ok. 36,5 tys.46 ByP to szczyt rozwoju szkolnictwa polskiego na Podolu. W póz´niejszym okresie juzQ nigdy nie
liczyPa ok. 50 uczniów i z przyjs´ciem bolszewików zostaPa zamknieIta. Zob. Archiwum Die-cezjalne w Siedlcach [dalej cyt.: ADS], Varia Dz. VIII, lit.k, nr 1, KsieIzQa z obcych diecezji, t. II (1921-1922), k. 199.
42Oprócz tego 54 szkoPy pocz Iatkowe byPy nieczynne. )!%?, L. A-1, @B. 1, FBD. 1683,
k. 34; C @ F @ & F \ 8 4 6, A@:\F\8n T8@:4 >" H,D4H@Dnp, s. 17.
43K o r n e c k i, Os´wiata, s. 102; S´ w i d e r s k a, Polska Macierz, s. 143-145. 44 Cyt. za: A. Z i a j a, Os´wiata i szkolnictwo polskie na Ukrainie Naddnieprzan´skiej w latach 1917-1918, „Biuletyn Ukrainoznawczy” 2002, z. 8, s. 53.
45K o r n e c k i, Os´wiata, s. 102-103.
osi IagneIPo ono takich rozmiarów. Funkcjonowaniu wieIkszos´ci szkóP nawet nie przeszkodziP fakt zamknieIcia przez wPadze ukrain´skie PMS na Podolu47. Osta-teczny upadek nast IapiP z chwil Ia objeIcia tych ziem przez rz Iady bolszewickie w 1919 r. Znaczna liczba szkóP polskich przestaPa istniec´, biuro Macierzy w Winnicy zostaPo zniszczone i zdewastowane, a ostatniego jej prezesa, prof. Wiktora Warzan´skiego wraz z innymi dziaPaczami (m.in. Zofi Ia z Bielawskich Jankowsk Ia) rozstrzelano 21 marca 1920 r. w Winnicy48.
PMS na Podolu na krótko jeszcze wznowiPa swoj Ia dziaPalnos´c´ w pierwszej poPowie 1920 r., gdy tereny te zostaPy zajeIte przez wojska polskie. Wówczas o wsparcie i pomoc w wskrzeszeniu i rozwoju dziaPalnos´ci Macierzy apelowaP do swojego duchowien´stwa biskup kamieniecki P. Man´kowski49. W nowych warunkach politycznych PMSnP podlegaPa Zarz Iadowi GPównemu w Warsza-wie, który wydawaP odpowiednie instrukcje50 i wspomagaP finansowo jej reorganizacjeI51. Ponowne i ostateczne zajeIcie tych terenów przez bolszewi-ków definitywnie przekres´liPo wszelkie nadzieje na normalny rozwój szkol-nictwa polskiego, pozostawiaj Iac go w stanie opPakanym. W obawie przed represjami ze strony wPadz bolszewickich tereny te opus´ciPa znaczna czeIs´c´ ludnos´ci polskiej, przede wszystkim inteligencja, ziemian´stwo oraz ducho-wien´stwo rzymskokatolickie52.
SytuacjeI szkolnictwa polskiego w tym czasie (wrzesien´ 1920 r.) bardzo dobrze prezentuje raport inspektora szkóP polskich w Kamien´cu Podolskim. W lis´cie do przewodnicz Iacego WydziaPu Os´wiaty Ludowej pisaP on:
Po wyjez´dzie polskich wPadz z Kamien´ca i ustanowieniu wPadzy radzieckiej szkolnictwo polskie w tym mies´cie i caPym powiecie byPo w bardzo zPym stanie. Obydwa gimnazja w Kamien´cu i Gródku Podolskim zostaPy bez wieIkszos´ci nau-czycieli [...]. Gimnazjum w Kamien´cu pozostaPo z wybitymi oknami, zabrudzo-nymi pokojami z postoju wojska i prawie bez Pawek [...]. Z trzech pocz Iatkowych
47K o r n e c k i, Os´wiata, s. 103; S´ w i d e r s k a, Polska Macierz, s. 146. 48S´ w i d e r s k a, Polska Macierz, s. 148; „Lud BozQy” 1920, nr 6, s. 7; C @ F @ & F
\-8 4 6, A@:\F\\-8n T\-8@:4 >" H,D4H@Dnp, s. 17-1\-8.
49Wznowienie dzia&alnos´ci Macierzy Szkolnej na Podolu, „Wiadomos´ci Diecezjalne
Kamie-nieckie” 1920, nr 6, s. 8.
50TamzQe, s. 8.
51W pierwszych 4 miesi Iacach 1920 r. PMS na Podolu otrzymaPa zapomogi 15 tys. marek
polskich, a KoPo PMS w Winnicy – 5 tys. marek. Zob. „Polska Macierz Szkolna” 1920, nr 3-5, s. 15.
52Co do tej ostatniej grupy szacuje sieI, zQe w lipcu-sierpniu 1920 r. diecezjeI kamienieck Ia
opus´ciPo azQ 88 kapPanów. Kos´ció& katolicki na Ukrainie (1917-1923), „PamieItnik Kijowski” (Warszawa) 1995, t. 5, s. 40; R o s o w s k i, Dzieje, s. 150-151.
szkóP w Kamien´cu, pierwsza byPa bez lokalu, a jej maj Iatek byP czeIs´ciowo rozgra-biony, a reszteI przechowywano w rózQnych miejscach. Co do powiatu, to trudno byPo od razu zrozumiec´, gdzie znajdowaPy sieI polskie szkoPy, bo polski inspek-torat os´wiatowy wywiózP caP Ia swoj Ia dokumentacjeI do ostatniego papieru. [...] Ze szkóP pocz Iatkowych w Kamien´cu szkoPa I i III juzQ pracuj Ia; zas´ szkoPa II ma maPo uczniów i beIdzie zamknieIta, a jej maj Iatek zostanie przeniesiony do byPego gim-nazjum polskiego, które [...] zacznie pracowac´ dopiero, jak beIdzie miaPo wys-tarczaj Iac Ia liczbeI nauczycieli; kandydaci juzQ s Ia i do was sieI zgPosz Ia, ale propono-wac´ im lekcje mozQna beIdzie tylko po wprowadzeniu nowych programów [...]53. Tylko w samym powiecie kamienieckim liczba szkóP polskich zmniejszyPa sieI ponad trzykrotnie [ z 59 (w 1918 r.) do 19 (stan z 15 V 1921), uczniów – prawie czterokrotnie: z ponad 4000 do 1050 oraz nauczycieli z 92 do 6254. Komunistyczne wPadze os´wiatowe po zebraniu dokPadnych informacji o liczbie polskich szkóP w poszczególnych powiatach guberni podolskiej, przyst IapiPy wkrótce do reorganizacji szkolnictwa polskiego w celu dosto-sowania go do wymogów i potrzeb pan´stwa radzieckiego55.
Zasadniczym celem rz Iadów bolszewickich wzgleIdem polskiej mniejszos´ci narodowej byPa jej jak najszybsza i caPkowita sowietyzacja. Nad tym procesem na Ukrainie radzieckiej czuwaPo Polskie Biuro przy Komitecie Centralnym KP(b)U. WspieraPo go w tym, powoPane na pocz Iatku 1921 r. przy Ludowym Komisariacie Os´wiaty Ukrainy (LKO), Biuro Mniejszos´ci Narodowych do spraw Os´wiaty oraz podporz Iadkowane mu Centralne Polskie Biuro Os´wiatowe (CPBO), które koordynowaPo dziaPalnos´c´ polskich wydziaPów os´wiaty w terenie56.
WPadza radziecka doskonale zdawaPa sobie spraweI z tego, zQe szkoPa pol-ska, caPkowicie zabroniona za czasów carskich, byPa idealn Ia instytucj Ia do realizowania programu sowietyzacji57. Podstaw Ia prawn Ia rozwoju polskiego szkolnictwa byPo postanowienie LKO z kon´ca 1918 r., które umozQliwiaPo otwarcie szkóP mniejszos´ci narodowych „wszeIdzie tam, gdzie istnieje
wystar-53),D0"&>46 "DNn& M<,:\>4P\8@p @$:"FHn [dalej cyt.: )!M?], L. C-6, @B. 1, FBD.
70, k. 49.
54K o r n e c k i, Os´wiata, s. 90-91; )!M?, L. C-6, @B. 1, FBD. 70, k. 230; C @ F @
&-F \ 8 4 6, A@:\&-F\8n T8@:4 >" H,D4H@Dnp, s. 18; t e n zQ e, A@:\&-F\8n T8@:4 >"
7"<'b->,RR4>n >" B@R"H8J 1920–N DD., w: )>n >"J84 nFH@D4R>@(@ L"8J:\H,HJ – 2010. ;"H,Dn-":4 mmm ;n0>"D@*>@p >"J8@&@p 8@>L,D,>Pnp <@:@*4N JR,>4N, BD4F&bR,>@p 65-DnRR` A,D,<@(4 J %,:48n6 %nHR42>b>n6 %n6>n (22-23 8&nH>b 2010 D.), &4B. mmm, R. 1, 74p&
2010, s. 189.
55)!M?, L. C-6, @B. 1, FBD. 70, k. 130. 56K u p c z a k, Polacy na Ukrainie, s. 198. 57S t r o n´ s k i, Represje, s. 20.
czaj Iaca liczba uczniów danej narodowos´ci”58. W sierpniu 1922 r. zostaPa uchwalona ustawa o organizacji os´wiaty mniejszos´ci narodowych w USRR. Od tego momentu na Ukrainie radzieckiej rozpocz IaP sieI proces organizowania szkóP radzieckich z polskim jeIzykiem nauczania59.
Nowa wPadza nie mogPa od razu otwarcie negowac´ roli Kos´cioPa rzymsko-katolickiego w podtrzymaniu polskos´ci na tych terenach i dlatego tezQ wykorzys-tywaPa nawet poczynania miejscowego duchowien´stwa w rozwoju szkolnic-twa60. Z braku dostatecznej liczby personelu pedagogicznego, w szkoPach przy kos´cioPach pocz Iatkowo rózQnych przedmiotów uczyli równiezQ pozostali na miej-scu ksieIzQa i organis´ci61. W pierwszych latach rz Iadów bolszewickich wzgleIdnie tolerowano istnienie szkóP parafialnych, zaPozQonych przez duchowien´stwo62. W tym okresie na Podolu o wPasn Ia szkoPeI polsk Ia zaczeIPy zabiegac´ tezQ niektóre katolickie wspólnoty parafialne63. Czasami tezQ duchowien´stwo rzymskokato-lickie namawiaPo swoich parafian do zaPozQenia wPasnej szkoPy64.
Ludnos´c´ polska na Podolu, zamieszkaPa w wieIkszos´ci na wsi, na pocz Iatku naiwnie s IadziPa, zQe sowiecki system komunistyczny mozQna jeszcze pogodzic´
58I w a n o w, Pierwszy naród, s. 177-178; K u p c z a k, Polacy na Ukrainie, s.
195-196. Jedna grupa nauczania skPadac´ sieI miaPa minimum z 25 uczniów w tym samym wieku.
59T. J e r e m e n k o, Szkolnictwo polskie na Ukrainie radzieckiej (1921-1938),
„Litera-tura Ludowa” 1997, nr 4-5, s. 30.
60M. S o k o P o w s k i, Jeszcze jedna karta z zJycia kresowego kap&ana, WrocPaw
1982-1986, BKUL, mps, s. 144.
61PrzykPadowo [ w polskiej pocz Iatkowej szkole w Zien´kowcach nauczaP ks. Jan
S´wider-ski, który wczes´niej byP przez 5 lat prefektem w PPoskirowie. Natomiast w I polskiej szkole pocz Iatkowej (byPej katedralnej) w Kamien´cu Podolskim uczyP rysunku i kaligrafii ks. Antoni Niedzielski, a s´piewu – organista Kazimierz Olchowski. Por. )!M?, L. C-6, @B. 1, FBD. 70, k. 78-79, 87.
62Na przykPad ks. W. Dworzecki zorganizowaP tak Ia szkoPeI przy kos´ciele potrynitarskim
w Kamien´cu Podolskim. PrzetrwaPa ona do stycznia 1922 r. Wspomnienia z lat pracy w
har-cerstwie w Kamien´cu Podolskim Bronis&awy Komarnickiej, CzeWstochowa, d. 19.XI.1974 r., w:
Kresowi ksieWzJa harcerze od Kamien´ca Podolskiego do Nowogródka. Wspomnienia, opr. H. D Iabrowski, Warszawa 1999, s. 36.
63Na przykPad z podobn Ia pros´b Ia na pocz Iatku 1921 r. do WydziaPu Os´wiaty zwrócili sieI
parafianie kos´cioPa rzymskokatolickiego w ZQ wan´cu na Podolu. Podanie to zostaPo podpisane nawet przez komitet parafialny, tzw. dwudziestkeI. Katolicy miejscowi zapewniali dla polskiej szkoPy lokum (w dawnej plebanii przy kos´ciele) i utrzymanie, a od wPadz pan´stwowych prosili jedynie o fundusze na opPacenie nauczycielki. )!M?, L. C-6, @B. 1, FBD. 70, k. 189, 197.
64 MieIdzy innymi tak Ia inicjatyweI podj IaP ks. WacPaw Szyman´ski w parafii smotryckiej,
namawiaj Iac wiernych, aby starali sieI u odpowiednich wPadz pan´stwowych o utworzenie szkoPy polskiej. Z donosu miejscowego inspektora os´wiaty, za „rzekome” prowadzenie przy parafii nielegalnych szkóP, ks. Szyman´ski zostaP nawet bezprawnie zatrzymany i przesiedziaP w aresz-cie caP Ia dobeI. )!%?, L. C-6023, @B. 4, FBD. 24612, k. 7.
z Kos´cioPem i zQyciem religijnym65. Dlatego tezQ w niektórych miejscowos´ciach katolicy godzili sieI, aby w niewykon´czonych budynkach przeznaczonych pod kos´cioPy urz Iadzic´ szkoPy polskie, pod warunkiem jednak, „aby niedowiarki krzyzQa nie zdejmowali”66. Bior Iac pod uwageI ogromne przywi Iazanie ludnos´ci polskiej do Kos´cioPa katolickiego, niektórzy urzeIdnicy radzieccy byli przekonani, zQe „jezQeli szkóP [polskich] nie beIdzie sieI otwierac´, to ludnos´c´ zacznie budowac´ kos´cioPy i kaplice”67. Nie byPy to sPowa bezpodstawne, bowiem na pocz Iatku lat dwudziestych katolicy z kilku miejscowos´ci na Podolu zwracali sieI do wPadz radzieckich o pozwolenia na budoweI wPasnej s´wi Iatyni68.
Po umocnieniu swoich rz Iadów na Ukrainie, bolszewicy bezwzgleIdnie przyst Iapili do likwidacji wszystkich nielegalnych polskich instytucji os´wia-towych, powi Iazanych dot Iad bardzo mocno z Kos´cioPem. W mys´l dekretu O oddzieleniu Kos´cio&a od pan´stwa i szko&y od Kos´cio&a z 23 stycznia 1918 r., który wykluczaP jakikolwiek wpPyw Kos´cioPa na nauczanie dzieci i mPodziezQy69, wPadze pan´stwowe d IazQyPy do caPkowitego oderwania szkoPy od Kos´cioPa. W Kamien´cu i okolicach w trakcie walki z „wpPywem kleryka-lizmu i szowinizmu w polskich szkoPach”, w styczniu 1922 r. zamknieIto kilka zakPadów os´wiatowych oraz aresztowano kilku nauczycieli polskich i jednego ksieIdza. Wkrótce w tym mies´cie odbyP sieI proces pokazowy, na którym oskarzQono te osoby o naruszenie wspomnianego dekretu zabraniaj Iacego wy-kPadania religii w szkoPach70. Z tego samego powodu zamknieIto równiezQ szereg szkóP polskich w powiecie winnickim71. Stan polskiego szkolnictwa na Podolu bardzo trafnie okres´liP ordynariusz kamieniecki P. Man´kowski w swoim referacie wygPoszonym na zjez´dzie biskupów polskich w Krakowie na przePomie maja-czerwca 1921 r. ZaznaczyP on, zQe szkoPy polskie „przed-stawiaj Ia raczej parodjeI tego czem byc´ powinny. Nie tylko bowiem nauka religii z nich urzeIdowo usunieIta, lecz nadto, jak wiadomo, dziatwa szkolna bierze udziaP w radach pedagogicznych, jest seIdzi Ia w sprawach swych
przePo-65S t r o n´ s k i, Skazany na milczenie, s. 102. 66Por. )!%?, L. A-1, @B. 1, FBD. 1683, k. 9. 67)!%?, L. A-1, @B. 1, FBD. 1701, k. 16. 68R o s o w s k i, Dzieje, s. 71.
69J. S z y m a n´ s k i, Sytuacja prawna organizacji religijnych w obwodzie winnickim na Ukrainie 1918-1964, „Roczniki Teologiczne” 48(2001), z. 4, s. 182.
70%. ;. E H @ D R @ & 4 6, %. !. = , F H , D , > 8 @, C4<F\8@-8"H@:4P\8" O,D8-&" >" A@*n::n J 20-Hn – 90-Hn D@84 MM FH. mFH@D48@-D,:n(nj2>"&R, *@F:n*0,>>b,
7@:@-<4b 2001, s. 13.
zQonych, poddana ci IagPemu wpPywowi demoralizacyjnemu i uzQywana za pie-ni Iadze do celów szpiegowskich”72. Kolejnym krokiem wPadz os´wiatowych w guberni podolskiej byPo wydanie w kwietniu 1923 r. rozporz Iadzenia kate-gorycznie zabraniaj Iacego uczniom i nauczycielom wszystkich szkóP na Podolu uczestniczyc´ w jakichkolwiek nabozQen´stwach kos´cielnych, pod groz´b Ia wyrzu-cenia ze szkoPy73.
Wówczas tezQ zostaPa przeprowadzona weryfikacja polityczna ws´ród nau-czycieli szkóP polskich. W tym celu kierownik Biura Polskiego B. Skarbek wydaP polecenie sekcji polskiej Gubernialnego WydziaPu Os´wiaty w Winnicy, aby dokonano spisu nauczycieli i dzieci, którzy politycznie byli wrogo nasta-wieni do wPadzy radzieckiej, i wysPano ich do Polski74. Rezultaty tej akcji w niektórych miejscowos´ciach byPy fatalne. W powiecie latyczowskim z tego powodu musiano zamkn Iac´ azQ 13 polskich szkóP pocz Iatkowych75. W samym okreIgu kamienieckim w ci Iagu lat 1921-1924 zmniejszyPa sieI liczba nauczy-cieli z 62 do 46, a uczniów z 1050 do 90176. W caPej guberni podolskiej na pocz Iatku 1924 r., jak podawaP gubernialny oddziaP Biura Polskiego, w szkoPach polskich pracowaPo zaledwie 115 nauczycieli77.
PowazQnym problemem na pocz Iatku lat dwudziestych okazaP sieI brak s´rod-ków budzQetowych na utrzymanie szkóP, który wi IazaP sieI z dramatyczn Ia sy-tuacj Ia ekonomiczn Ia w kraju. Przyczyna ta staPa sieI powodem zamknieIcia wielu szkóP na Podolu, w tym tezQ z polskim jeIzykiem nauczania78. Dlatego tezQ nie dziwi ocena polskiego szkolnictwa dokonana przez kierownictwo Biura Polskiego na Ukrainie: „Stan os´wiaty opPakany, w szkoPach nie jes-tes´my gospodarzami, stan materialny fatalny. Brak nauczycielstwa [...]”79.
W tej sytuacji do poPowy lat dwudziestych liczba szkóP polskich na Podolu systematycznie malaPa. Stan ten prezentuje tabela 1.
72ADS, Akta ogólne, Dz. III, Zjazdy XX. Biskupów, lit. Z, nr 24, t. V(III), k. 83. 73?. _. # : " 0 , & 4 R, %. ?. ' D 4 ( @ D , > 8 @, 1 nFH@Dnp D,:n(n6>@(@ 04HHb A@:b8n& 8D"`, w: A@:b84 >" M<,:\>4RR4>n: B@(:b* 8Dn2\ &n84. 1$nD>48 >"J8@&4N BD"P\ 2" <"H,Dn":"<4 <n0>"D@*>@p >"J8@&@p 8@>L,D,>Pnp (23-24 R,D&>b 1999),
M<,:\->4P\846 1999, s. 127.
74Polacy na Ukrainie, cz. 1, t. I, dok. 20, s. 75; S z y m a n´ s k i, Z dziejów, s. 134. 75Polacy na Ukrainie, cz. 1, t. I, dok. 25, s. 84.
76)!M?, L. C-6, @B. 1, FBD. 70, k. 230; )!%?, L. A-1, @B. 1, FBD. 1683, k. 22, 35;
C @ F @ & F \ 8 4 6, A@:\F\8n T8@:4 >" 7"<'b>,RR4>n, s. 189.
77)!%?, L. C-254, @B. 1, FBD. 199, k. 17; S z y m a n´ s k i, Z dziejów, s. 138. 78Zob. tamzQe, s. 135-136.
Tabela 1. Statystyka szkolnictwa polskiego na Podolu w latach 1921-1926
Rok* 1921-1922** 1922-1923 1923-1924*** 1924-1925 1925-1926 SzkoPy Dzieci SzkoPy Dzieci SzkoPy Dzieci SzkoPy Dzieci SzkoPy Dzieci Liczba 140 ok. 5900 123 4424 84 3130 98 4655 109 6624
* Stan z pocz Iatku roku szkolnego.
** WedPug innych danych w 1922 r. byPo 107 pocz Iatkowych szkóP oraz 6885 uczniów. *** BrakowaPo kompletnych danych z okreIgu kamienieckiego. W liczbie tej natomiast byPy 23 szkoPy mieszane. W ci Iagu lat 1924-1925 liczba tych szkóP zmniejszyPa sieI do 18. Z´ ródPo: )!%?, L. A-1, @B. 1, FBD. 1683, k. 21, 27-29, 34-35, 37; )!%?, L. P-254, @B. 1, FBD. 199, k. 15-17; AAN MSZ, sygn. 6698, k. 147; K o r n e c k i, Os´wiata, s. 121; K u p-c z a k, Polap-cy na Ukrainie, s. 208.
PrzePomowym staP sieI dopiero rok 1924, gdy liczba polskich szkóP zaczeIPa znów systematycznie rosn Iac´. ByP to dla wPadz pierwszy znacz Iacy sukces, pozwalaj Iacy na niemalzQe caPkowite sparalizQowanie nauczania polskich dzieci przy kos´cioPach i w domach prywatnych80. Nadal zmniejszaPa sieI tylko licz-ba szkóP mieszanych81. WedPug raportu polskiego inspektora os´wiaty z okreI-gu kamienieckiego, takie szkoPy znajdowaPy sieI w miejscowos´ciach, gdzie brakowaPo s´rodków finansowych i odpowiedniej liczby nauczycieli dla otwar-cia dwóch szkóP (ukrain´skiej i polskiej)82. Na zahamowanie tendencji znizQ-kowej polskich zakPadów os´wiatowych na Podolu znacz Iacy wpPyw miaPo uregulowanie zasad nauczania dzieci mniejszos´ci narodowych. W tym celu Gubernialny WydziaP Os´wiaty na pocz Iatku czerwca 1924 r. otrzymaP od wPadz centralnych specjalne rozporz Iadzenie okres´laj Iace warunki nauczania w jeIzyku ojczystym w szkoPach mniejszos´ci narodowych83. Wówczas, jak podkres´liP gubernialny inspektor polskich instytucji os´wiatowych, nast IapiP
80 S z y m a n´ s k i, Z dziejów, s. 147-148; Polacy na Ukrainie, cz. 1, t. I, dok. 33,
s. 108-112.
81 Tendencja ta zachowywaPa sieI na caPej Ukrainie, bowiem tylko w latach 1924-1927
liczba szkóP ukrain´sko-polskich spadPa ze 100 do 60, a rosyjsko-polskich [ z 2 do jednej. K u p c z a k, Polacy na Ukrainie, s. 202.
82Por. )!%?, L. A-1, @B. 1, FBD. 1683, k. 9.
83 MieIdzy innymi zalecono: uzQywac´ s´rodków dla zwieIkszenia liczby tego typu szkóP;
kompletuj Iac szkoPy dla mniejszos´ci narodowych, nalezQaPo kierowac´ sieI zasad Ia mowy ojczystej uczniów, a nie kwesti Ia przynalezQnos´ci narodowej; szczególn Ia uwageI zwrócono na przygotowa-nie kadry pedagogicznej i zabezpieczenia szkoPy potrzebnymi s´rodkami materialnymi dla normalnego funkcjonowania. Por. S z y m a n´ s k i, Z dziejów, s. 146-147. Odt Iad zamykanie i otwieranie szkóP polskich miaPo sieI odbywac´ wyP Iacznie za zgod Ia i wiedz Ia partyjnych i os´wia-towych biur polskich w danej guberni. )!%?, L. A-1, @B. 1, FBD. 1683, k. 11.
równiezQ zasadniczy zwrot w stroneI wPadzy radzieckiej ws´ród nauczycielstwa polskiego84.
W roku szkolnym 1924/1925 stan szkolnictwa polskiego w poszczególnych okreIgach Podola przedstawiaP sieI nasteIpuj Iaco: winnicki – 21 szkóP, nauczycieli – 36, uczniów – 1325; pPoskirowski – 37 szkóP, nauczycieli – 51, uczniów – 1928; kamieniecki – 29 szkóP, nauczycieli – 46, uczniów – 901; mohylowski – 4 szkoPy, nauczycieli [ 7, uczniów [ 218; hajsyn´ski – 4 szkoPy, nauczycieli [ 4, uczniów – 126; tulczyn´ski – 3 szkoPy, 4 nauczycieli, 157 uczniów. Mimo to w guberni podolskiej ok. 13 tys. dzieci i mPodziezQy polskiego pochodzenia w wieku szkolnym pozostawaPo poza szkoP Ia85. Dane te wskazywaPy, zQe tylko 36% dzieci polskich uczeIszczaPo do szkóP polskich. Najbardziej dramatyczna sytuacja pod tym wzgleIdem byPa w trzech ostatnich okreIgach, gdzie poza zasieI-giem szkoPy pozostawaPo nawet 90% dzieci86. Trzeba tezQ pamieItac´, zQe czeIs´c´ tych dzieci mogPa uczeIszczac´ do nielegalnych szkóPek, funkcjonuj Iacych czeIsto przy plebaniach kos´cielnych i domach prywatnych, gdzie ogromny wpPyw mieli ksieIzQa katoliccy87. Na przykPad takie dwie szkoPy istniaPy w parafii Murafa, któr Ia wPadze okres´laPy nawet jako „rzeczywiste gniazdo katolickiej kontrrewo-lucji”88. To wszystko wskazywaPo, zQe potrzeby os´wiatowe miejscowych Pola-ków byPy wci IazQ ogromne89. Liczba dzieci polskich beId Iacych poza szkoP Ia pol-sk Ia dawaPa potencjaln Ia szanseI na dalszy rozwój szkolnictwa i os´wiaty polskiej na Podolu sowieckim. Proces ten rozpocz IaP sieI od poPowy lat dwudziestych i trwaP do pocz Iatku lat trzydziestych XX wieku.
Rozwój szkolnictwa polskiego na tych terenach nie zawsze przekPadaP sieI na polepszenie materialnego i technicznego stanu polskich zakPadów os´wia-towych. Jednym z gPównych problemów szkóP polskich byP ci IagPy niedostatek podreIczników90. WedPug sprawozdania wPadz os´wiatowych z 1926 r. na te-rytorium caPej Ukrainy radzieckiej tylko jedna szkoPa byPa w pePni zaopatrzo-na w podreIczniki szkolne, 92 – dostatecznie i azQ 210 szkóP wcale. Podobnie sytuacja wygl IadaPa pod wzgleIdem wyposazQenia szkóP w pomoce naukowe91.
84)!%?, L. P-254, @B. 1, FBD. 199, k. 118. 85)!%?, L. A-1, @B. 1, FBD. 1683, k. 21-22, 35. 86Por. S z y m a n´ s k i, Z dziejów, s. 137. 87K u p c z a k, Polacy na Ukrainie, s. 209. 88)!%?, L. A-1, @B. 1, FBD. 1680, k. 4.
89Por. )!%?, L. P-254, @B. 1, FBD. 199, 8. 121. Podobn Ia opinieI przedstawiP kierownik
biura polskiego okreIgu kamienieckiego w sprawozdaniu do CPBO w Charkowie.
90K u p c z a k, Polacy na Ukrainie, s. 227.
Na pocz Iatku lat dwudziestych wPadze os´wiatowe na Ukrainie radzieckiej spotkaPy sieI z powazQnym problem dotycz Iacym tzw. Ukrain´ców-katolików, któ-rzy domagali sieI otwarcia polskich szkóP92. CzeIsto miejscowi urzeIdnicy partyj-ni, szczególnie w przygranicznych okreIgach (pPoskirowskim i kamienieckim), celowo ukrywali liczbeI ludnos´ci polskiej i podkres´lali w raportach, zQe „u nich ludnos´ci polskiej nie ma, a ich praca jest prowadzona wyP Iacznie ws´ród Ukrain´-ców-katolików”93. Z innej strony „Ukrain´ca-katolika” i Polaka charakteryzo-wano dos´c´ podobnie. S´wiadczy o tym opinia dotycz Iaca mniejszos´ci polskiej na Podolu z 11 czerwca 1925 r., w której uznano, zQe „choc´ Ukrain´cy-katolicy s Ia Polakami tylko wedPug wiary, to wedPug woli pod kierownictwem ksieIzQy oni takzQe s Ia zagorzaPymi obron´cami katolicyzmu i Polski, podobnie jak Polacy”94. W kwestii otwarcia polskich szkóP dla katolików partyjne wPadze gubernialne na Podolu 18 stycznia 1924 r. wysPaPy specjalny tajny okólnik do wszystkich okreIgowych biur partyjnych. ZalecaP on, aby do sprawy tej podchodzic´ politycz-nie, a wspomnianym pros´bom „w zQadnym wypadku nie nalezQy przeciwstawiac´ sieI, a na odwrót, pragnieniu temu powinno sieI sprzyjac´, wybijaj Iac tym samym atuty z r Iak duchowien´stwa i likwiduj Iac mozQliwos´c´ powstawania szkóP nielegal-nych”95. Problem ten w sposób szczególny zaogniP sieI po decyzji Ludowego Komisariatu Os´wiaty (LKO), zakazuj Iacej otwierania szkóP polskich dla dzieci „Ukrain´ców-katolików”, którzy w ogóle nie posPuguj Ia sieI jeIzykiem polskim96. Spraw Ia t Ia zajeIPa sieI nawet specjalna komisja NKWD, która w 1925 r. zbadaPa w tym celu trzy przygraniczne okreIgi byPej guberni podolskiej97. Polityka wPadz wzgleIdem tzw. kwestii „Ukrain´ców-katolików” polegaPa na tym, by naj-pierw tPumaczyc´ rodzicom bezsensownos´c´ nauczania dzieci w obcym dla nich jeIzyku. JezQeli to nie skutkowaPoby, to zalecano wprowadzac´ wykPadanie jeIzyka polskiego, jako odreIbnego przedmiotu w szkole ukrain´skiej, i tylko w wyj I atko-wych wypadkach przy nieustannych pros´bach otwierac´ szkoPeI polsk Ia dla
ukrain´-F,D,* B@:\F\8@(@ >"F,:,>>b A@*n::b J 20-N – B,DTn6 B@:@&4>n 30-N DD. MM FH., w: A@:b84 >" M<,:\>4RR4>n, s. 305.
92'. 5. E H D @ > F \ 8 4 6, I8D"p>F\8n 8"H@:484 >" A@*n::n J 20-Hn D@84: NH@ &@>4?, w: G,24 *@B@&n*,6 M %n>>4P\8@p @$:"F>@p nFH@D48@-8D"j2>"&R@p 8@>L,D,>Pnp,
%n>>4Pb 1991, s. 105-106; H. S t r o n´ s k i, Ukrain´cy-katolicy w latach dwudziestych, „WieIz´” 8(1993), s. 75-85.
93)!%?, L. P-254, @B. 1, FBD. 199, k. 144. 94)!%?, L. A-31, @B. 1, FBD. 57, k. 229. 95)!%?, L. A-1, @B. 1, FBD. 1679, k. 1. 96S z y m a n´ s k i, Z dziejów, s. 147.
skiej ludnos´ci katolickiej98. Problem „Ukrain´ców-katolików” na Podolu ponow-nie wypPyn IaP w poPowie lat trzydziestych, gdy w ramach reorganizacji polskich szkóP zaczeIto gPos´no mówic´ o przymusowej polonizacji ludnos´ci ukrain´skiej99. Szkolnictwo i os´wiata dawaPy ogromne mozQliwos´ci skutecznej i planowej indoktrynacji dzieci i mPodziezQy. Zadaniem wPadz byPo caPkowite odcieIcie dzieci i mPodziezQy od wpPywów religijnych oraz stworzenie z nich przyszPych kadr nowego spoPeczen´stwa ateistycznego. Dlatego tezQ od pierwszych lat rz Iadów bolszewickich propaganda ateizmu staPa sieI obowi Iazkowym skPad-nikiem programów nauczania100. Na rezultaty nie trzeba byPo dPugo ocze-kiwac´101. W zwi Iazku z tym rodzice bardzo czeIsto nie wysyPali swoich dzie-ci do szkoPy, co zmuszaPo uczniów do opuszczenia zajeIc´, w szczególnos´dzie-ci gdy zbiegaPy sieI one w czasie ze s´wieItami katolickimi102. Na Podolu takie zjawiska wysteIpowaPy w sposób szczególny w miejscowos´ciach, gdzie byP kos´cióP i ksi Iadz103. Na przykPad w 1925 r. frekwencja do szkóP polskich drastycznie spadPa w BrahiPowie i Gniewaniu, gdzie aktywnie dziaPaP ks. CzesPaw Fedorowicz. Podobnie w Winnicy z tych samych powodów obec-nos´c´ w szkole polskiej spadPa z 150 do 90 uczniów104.
W pracy antyreligijnej szczególne zobowi Iazania zostaPy jednak naPozQone na nauczycieli, których wczes´niej poddano bezwzgleIdnej „czystce”105. Na
98Por. )!%?, L. A-33, @B. 1, FBD. 616, k. 30; )!X?, L. A-301, @B. 1, FBD. 128, k. 1. 99S t r o n´ s k i, Represje, s. 145.
100R. D z w o n k o w s k i, Kos´ció& katolicki w ZSSR 1917-1939. Zarys historii, Lublin
1997, s. 91. PrzykPad tematyki antyreligijnej wprowadzonej do szkóP w USRR w roku szkolnym 1923/1924 zob.: S z y m a n´ s k i, Z dziejów, s. 142-143. W takim programie przede wszystkim przedstawiano kompromituj Iace fakty z historii religii i Kos´cioPa, podkres´lano wyzQszos´c´ nauki nad religi Ia, propagowano nauki przyrodnicze i technikeI. )!%?, L. C-256, @B. 1, FBD. 28, k. 96.
101 Na przykPad w raporcie Biura Polskiego przy Podolskim Komitecie Gubernialnym
z poPowy 1924 r. podkres´lono znacz Iace osi IagnieIcia dziaPalnos´ci antyreligijnej w szkoPach pol-skich. )!%?, L. A-1, @B. 1, FBD. 1680, k. 11.
102J e r e m e n k o, Szkolnictwo, s. 33.
103WedPug informacji wydziaPu ds. kultów Gubernialnego Komitetu Wykonawczego, stan na 10
lutego 1925 r., w ówczesnych granicach guberni podolskiej byPy 103 kos´cioPy katolickie, obsPugiwane przez 36 ksieIzQy i 29 organistów. )!%?, L. C-196, @B. 1, FBD. 387, k. 351. Inne dane natomiast wykazaPy, zQe na Podolu znajdowaPo sieI 105 wspólnot katolickich i 49 kapPanów. TamzQe, L. C-595, @B. 1, FBD. 967, k. 114-115. Na terytorium caPej diecezji kamieniekciej wedPug schematyzmu z 1924 r. byPo 114 kos´cioPów oraz 48 ksieIzQy. Elenchus [...] dioecesis Camenecensis, 1924, s. 32.
104)!%?, L. A-29, @B. 1, FBD. 140, k. 87-88.
105J. M. K u p c z a k, Polacy wobec ruchu antyreligijnego na Ukrainie w latach 1921-1935, „Literatura Ludowa” 1998, nr 3, s. 23-24. Musieli oni prowadzic´ bezwzgleIdn Ia inwigi-lacjeI dzieci i mPodziezQy, a nawet ich rodziców pod k Iatem religijnos´ci.
polu walki z religi Ia Obwodowy WydziaP Os´wiaty Ludowej w Winnicy wyraz´-nie okres´liP zadawyraz´-nie kazQdego nauczyciela, „aby zQaden z nich wyraz´-nie pozostawaP obok prowadzonej pracy antyreligijnej”106. Co ciekawe, o dobrym poziomie szkoPy polskiej na Podolu sowieckim s´wiadczyP nie stan posiadanej przez uczniów wiedzy i wyniki w nauce, a raczej liczba pionierów i komsomolców ws´ród uczniów, liczba czPonków partii ws´ród nauczycieli oraz stopien´ religij-nos´ci dzieci107. Potwierdza to m.in. sprawozdanie o stanie szkolnictwa pol-skiego w okreIgu kamienieckim z lat 1929-1930, gdzie dumnie zaznaczano, zQe „szkoPy polskie w porównaniu z minionymi latami znacznie wzmocniPy swój wpPyw radziecki na dzieci i rodziców, bo w 50% szkóP s Ia juzQ oddziaPy pionierskie, a w 2 siedmiolatkach – komsomolcy”108.
Mimo tak usilnej propagandy antyreligijnej, badania niektórych szkóP polskich na Ukrainie, w tym tezQ na Podolu (np. PPoskirów, Tarnoruda, Mac´kowce) prze-prowadzone w 1929 r. wykazywaPy, zQe wieIkszos´c´ mPodziezQy nadal byPa wierz Iaca i praktykowaPa obrzeIdy religijne, a Kos´cióP rzymskokatolicki ci Iagle miaP duzQy wpPyw na ludnos´c´ polsk Ia na tym terenie109. Nie dziwi tezQ fakt, zQe akcja ta zbiegPa sieI w czasie ze znacznym zaostrzeniem polityki pan´stwa radzieckiego wobec Kos´cioPa rzymskokatolickiego na Ukrainie. W najblizQszych latach wPadze caPkowicie zniszczyPy struktury Kos´cioPa na tych terenach, a wobec duchowien´-stwa i najbardziej aktywnych wiernych zastosowano ostre represje110.
106)!M?, L. A-301, @B. 1, FBD. 321, k. 59. Praca ta m.in. polegaPa na: zorganizowaniu
w szkoPach os´rodków bezbozQników i wci IagnieIciu do nich uczniów powyzQej 14. roku zQycia; prowadzeniu ogólnej propagandy antyreligijnej ws´ród mPodszych uczniów (np. poprzez wpro-wadzenie do poszczególnych przedmiotów tres´ci antyreligijnych), jak równiezQ ws´ród ich rodzi-ców; wykorzystywaniu i propagowaniu literatury o tres´ci ateistycznej; systematycznym orga-nizowaniu masowych lekcji, odczytów i pogadanek na tematy antyreligijne.
107K u p c z a k, Polacy wobec ruchu antyreligijnego na Ukrainie, s. 23. 108)!M?, L. A-3, @B. 1, FBD. 310, k. 22.
109K u p c z a k, Polacy na Ukrainie, s. 220-226; t e n zQ e, Polacy wobec ruchu anty-religijnego na Ukrainie, s. 24-25; J e r e m e n k o, Szkolnictwo, s. 33-34.
110Szerzej na ten temat zob.: R o s o w s k i, Dzieje, passim. Dla przykPadu [
poczy-naj Iac od 1932 r., proces likwidacji budynków modlitewnych zacz IaP przybierac´ na sile. W ci Iagu pierwszych 4 lat w obwodzie winnickim wPadze zamkneIPy 11 kos´cioPów katolickich. Mimo to jeszcze na pocz Iatku 1935 r. na tym terenie byPo 118 kos´cioPów i kaplic rzymskokatolickich, z czego 77 – funkcjonowaPo. )!%?, L. A-136, @B. 6, FBD. 620, k. 22-23. Jednak w ci Iagu 1935 r. liczba regularnie dziaPaj Iacych kos´cioPów zmniejszyPa sieI do 37. WedPug stanu z 13 lipca 1936 r., na terytorium obwodu winnickiego pozostawaPy 32 kos´cioPy, których zamknieIcie wymagaPo jeszcze odpowiedniej decyzji Centralnego komitetu wykonawczego USRR. Z liczby tej tylko 8 s´wi Iatyn´ byPo periodycznie wykorzystywanych przez wiernych. )!%?, L. A-136, @B. 3, FBD. 371, k. 7. Natomiast na pocz Iatku 1937 r. na terenie obwodu z pozostaPych jeszcze 24 kos´cioPów, zQaden juzQ nie funkcjonowaP. )!%?, L. A-136, @B. 6, FBD. 852, k. 54, 62.
Do pocz Iatku lat trzydziestych oprócz liczby szkóP polskich rosPa równiezQ liczba uczniów – Polaków. WedPug danych urzeIdu statystycznego na Ukrainie radzieckiej na pocz Iatku 1927 r. do szkóP chodziPo 42 811 dzieci narodowos´ci polskiej, w tym 17 821 (41,6%) do szkóP polskich. Na Podolu w polskich gminach okreIgu kamienieckiego i poPowie gmin okreIgu pPoskirowskiego 100% dzieci uczeIszczaPo do szkóP polskich111. WedPug statystyki na rok szkolny 1932/1933, w USRR dziaPaPo ogóPem 426 szkóP polskich, do których uczeIszczaPo ponad 40,5 tys. dzieci. Z tej liczby ponad poPowa znajdowaPa sieI w obwodzie winnickim, który obejmowaP caPe terytorium Podola. ByPy tam 193 szkoPy polskie (czterolatki) i 52 (siedmiolatki), licz Iace 22 738 uczniów narodowos´ci polskiej112.
Wszystko to, co zdoPano stworzyc´ w ci Iagu lat dwudziestych i na pocz Iatku trzydziestych XX wieku, w ci Iagu nasteIpnych kilku lat ulegPo caPkowitemu zniszczeniu. W poPowie lat trzydziestych, zgodnie z postanowieniem central-nych organów partyjcentral-nych, zaczeIto konsekwentnie likwidowac´ wszystkie pol-skie instytucje os´wiatowe, a wobec nauczycieli polskich zaczeIto stosowac´ bezwzgleIdne represje. WPadze pan´stwowe szybko zapomniaPy o roli, jak Ia miaPa odgrywac´ polska szkoPa w procesie sowietyzacji i ateizacji ludnos´ci polskiej. W czasie, gdy przyst Iapiono do masowej likwidacji polskich szkóP na Ukrainie, znów zrobiono z nich „sojusznika i poplecznika Kos´cioPa kato-lickiego”113. Kos´cióP katolicki i biura polskie, zdaniem organów NKWD, staPy sieI winne tego, zQe „uczyli ludzi nie tylko czytac´ i modlic´ sieI po polsku, ale i mys´lec´ po polsku”114.
Zmiana polityki pan´stwa sowieckiego wobec szkolnictwa i os´wiaty mniej-szos´ci narodowych nabraPa szerszego rozmachu w 1933 r., po listopadowym plenum KC KP(b)U, gdy po raz pierwszy wyst Iapiono z ostr Ia krytyk Ia pod adresem polskich i niemieckich szkóP „zas´mieconych elementem faszystow-skim”115. Konsekwencj Ia tego byP fakt, zQe w latach 1933-1934 organy NKWD sfabrykowaPy spraweI tzw. Podolskiego Obwodowego Centrum Pol-skiej Organizacji Wojskowej (POW). Jej rzekomym kierownikiem miaP byc´ A. Grygorowycz, polski inspektor os´wiaty przy obwodowym wydziale os´wiaty
111J e r e m e n k o, Szkolnictwo, s. 34. 112AAN MSZ, sygn. 6698, k. 148. 113S t r o n´ s k i, Represje, s. 145. 114Cyt. za: tamzQe, s. 81.
w Winnicy. Wraz z nim w tej sprawie aresztowano ok. 50 osób narodowos´ci polskiej, w wieIkszos´ci pracowników os´wiaty116.
W kwietniu-czerwcu 1934 r. Biuro Organizacyjne KC KP(b)U zaczeIPo realizowac´ postanowienia listopadowego plenum partii i m.in. zaleciPo prze-prowadzic´ w rózQnych rejonach na Podolu kontroleI wszystkich szkóP polskich. Postanowiono tezQ, zQe do jesieni 1934 r. przeksztaPci sieI wszystkie szkoPy polskie, gdzie ucz Ia sieI dzieci z jeIzykiem ojczystym ukrain´skim. Kolejnym dokumentem, na podstawie którego likwidowano polskie os´rodki nauczania, byPa uchwaPa KC KP(b)U z dnia 4 kwietnia 1935 r. „O reorganizacji szkóP niemieckich i polskich w przygranicznych rejonach”. NiemalzQe „gwoz´dziem do trumny” dla szkolnictwa polskiego na Podolu staPa sieI jeszcze jedna uchwaPa Biura Politycznego KC KP(b)U z 27 paz´dziernika 1935 r., dotycz Iaca „reorganizacji szkóP polskich w okreIgu winnickim”117. Wyniki tej reorga-nizacji przedstawione s Ia ponizQej.
W obwodzie winnickim w maju 1934 r. zaczeIPy dziaPac´ specjalne komisje, które miaPy przeprowadzic´ dokPadn Ia kontroleI szkóP polskich118. Starano sieI w wieIkszos´ci wyci Iagn Iac´ jak najwieIcej negatywnych stron z zQycia polskich zakPadów os´wiatowych. Podkres´lano w sprawozdaniach jakoby niecheItne nastawienie rodziców do szkoPy, brak podreIczników, niskie kwalifikacje nau-czycieli i ich nieodpowiednie pochodzenie klasowe119. W roku szkolnym 1933/1934 na terytorium obwodu winnickiego byPo jeszcze 285 szkóP polskich z 23 342 uczniami120, a po przeprowadzeniu reorganizacji 133 szkoPy przeksztaPcono w szkoPy ukrain´skie. W 1934 r. obwód winnicki liczyP jeszcze 152 szkoPy z polskim jeIzykiem nauczania, do których uczeIszczaPo 14 184
116 ?. C J $ : \ @ &, %. C , B D 4 > P , &, C,BD,Fnp BD@H4 B@:b8n& & I8D"p>n J 30-Hn D@84, „1 "DNn&n& %IQ7, 'AI, =7%), 7'#” 1995, nr 1-2, s. 123-125.
117S t r o n´ s k i, Represje, s. 143-148; J e r e m e n k o, Szkolnictwo, s. 38-39. 118%. 9. = , F H , D , > 8 @, ?F&nH>n 2"8:"*4 A@:b8n& >" A@*n::n & 30-Hn D@84 MM FH., w: A@:b84 >" M<,:\>4RR4>n, s. 345.
119S t r o n´ s k i, Represje, s. 143-144. Na przykPad tak Ia wPas´nie charakterystykeI
otrzy-maPy trzy szkoPy polskie we wsiach Warszyce, Janów i St. Pików w rejonie kalinowskim obwodu winnickiego. W sprawozdaniu z wizytacji czytamy: „wszystkie trzy szkoPy ulokowane w chPopskich chatach, brak podreIczników i ksi IazQek, nauczyciele bez fachowego przygotowania z wyj Iatkiem szkoPy warszyckiej. [...] W zQadnej polskiej szkole s´niadan´ uczniom nie daj Ia, bardzo czeIsto nie byPo zajeIc´ z braku drewna opaPowego w szkole”.
120 W tej liczbie byPo 226 szkóP podstawowych, 56 niepePnych s´rednich oraz 3 s´rednie.
Poza tym na terytorium obwodu byPo kilka szkóP ukrain´sko-polskich i rosyjsko-polskich. Do tych szkóP ogóPem uczeIszczaPo 23 955 dzieci polskich. Por. )!%?, L. A-136, @B. 6, FBD. 503, k. 53.
uczniów121. NajwieIksze straty na Podolu doznaPy rejony gródecki (zlikwi-dowano 17 szkóP polskich) i satanowski (8). Na pocz Iatku 1935 r. w obwodzie winnickim byPo jeszcze czynnych 118 szkóP polskich oraz 9 – z ukrain´skimi klasami i 30 ukrain´skich z polskimi klasami122. Mimo dos´c´ licznych sprze-ciwów123 miejscowej ludnos´ci polskiej, a nawet samych nauczycieli czy uczniów, tego odgórnie zaplanowanego procesu nie daPo sieI juzQ powstrzymac´. Po ostatecznej reorganizacji polskich zakPadów os´wiatowych w roku szkolnym 1935/1936 w obwodzie winnickim pozostaPo tylko 29 szkóP polskich i 2 kom-plety polskie przy szkoPach ukrain´skich. W szkoPach polskich, z których 5 byPo s´rednich, 18 niepePnych s´rednich i 6 pocz Iatkowych, pobieraPo naukeI 6357 uczniów124. Wówczas na Podolu sowieckim funkcjonowaPy jeszcze szkoPy polskie w takich miastach, jak Kamieniec Podolski, PPoskirów, Gródek i Gniewan´, oraz wsiach: Szaraweczka, Man´kowce, Hreczany, Tarnoruda, Wójtowce, Hajdaki, Zielona, Oleszkowce, Marchlewka i inne125.
Dodatkowo likwidacji polskich szkóP sprzyjaPa przymusowa deportacja ludnos´ci polskiej z przygranicznych rejonów USRR126, która miaPa miejsce w latach 1935-1936. Z tej przyczyny liczba uczniów w niektórych miejsco-wos´ciach na Podolu, gdzie byPy szkoPy polskie, znacznie zmalaPa. W ci Iagu roku szkolnego 1935/1936 tylko w jednej szkole w Kamien´cu Podolskim z powodu „przesiedlenia wrogich elementów” odeszPo 40 uczniów127.
W tym okresie szczególnie duzQo nauczycieli polskich zostaPo represjo-nowanych i uznanych za „element wrogi spoPecznie”128. W zwi Iazku z tym na polecenie partii aparat bezpieczen´stwa rozpocz IaP w obwodzie winnickim rozpracowywanie siatki polskich nauczycieli. O skali tego zjawiska s´wiadczy fakt, zQe wedPug danych z poPowy lat trzydziestych, NKWD miaPo juzQ
„kom-121)!%?, L. A-136, @B. 3, FBD. 371, k. 15. 122= , F H , D , > 8 @, ?F&nH>n 2"8:"*4, s. 346. 123Zob. S t r o n´ s k i, Represje, s. 158-161. 124)!%?, L. A-136, @B. 3, FBD. 371, k. 15-16. 125Zob. J e r e m e n k o, Szkolnictwo, s. 39.
126 Na ten temat patrz: S t r o n´ s k i, Represje, s. 178 n.; %. C @ F @ & F \ 8 4 6, A,D,F,:,>>b H" *,B@DH"Pnp B@:\F\8@(@ >"F,:,>>b A@*n::b J *DJ(n6 B@:@&4>n 20-N – 30-N DD. MM FH., w: S,&R,>8n&F\8" &,F>": <"H,Dn":4 <n0>"D. >"J8.-BD"8H. 8@>L. FHJ*.,
"FB. H" <@:@*4N &R,>4N, BD4F&bR. 90-DnRR` 2 *>b 2"F>J&">>b I8D"p>F\8@(@ EHJ*,>HF-\8@(@ ="J8@&@(@ G@&"D4FH&" 74p&FEHJ*,>HF-\8@(@ I>n&,DF4H,HJ E&bH@(@ %@:@*4<4D", 20-23 $,D,2>b 2008, 74p&, D,*. ?.7. 1"8JF4:@, &4B. 6, R. 1, mFH@Dnb: BD"Pn &R,>4N, 74p& 2008, s. 75-78.
127= , F H , D , > 8 @, ?F&nH>n 2"8:"*4, s. 346. 128Zob. S t r o n´ s k i, Represje, s. 153 n.
promituj Iace materiaPy” na 134 z 430 pedagogów polskich129. Niektóre szko-Py z tego powodu nie mogszko-Py dalej normalnie funkcjonowac´. Tak na przykPad po inspekcji organów NKWD os´mioletniej szkoPy w Kamien´cu Podolskim w lutym 1935 r. okazaPo sieI, zQe „z byPych dyrektorów – jeden uciekP do Polski (Sielecki), jeden (Kotowicz) zostaP wysPany, jeden (Bechler) aresztowa-ny w sprawie kryminalnej, a kilku nauczycieli represjonowano, jako uczest-ników organizacji kontrrewolucyjnej”130. Rozmiary tych represji przybraPy ogromn Ia skaleI. Jak wspomina jeden z uczniów polskiej siedmioletniej szkoPy w Gródku, w latach 1934-1938 zaaresztowano tam 42 nauczycieli131.
W 1936 r. z niektórych rejonów obwodu winnickiego za zwi Iazek z Kos´-cioPem katolickim i religi Ia zostali usunieIci z pracy:
[ „pukowska Wiktoria (Nowa Uszyca), ojciec dawniej byP prezesem komi-tetu parafialnego, byPa zwi Iazana z religi Ia. Obecnie nie ma zwi Iazków. WysPac´ z rejonu przygranicznego.
[ Zawadzki StanisPaw (SoPobkowce), byP aresztowany przez GPU za kontr-rewolucyjn Ia dziaPalnos´c´. Niezadowolony z wPadzy radzieckiej. Zwolnic´.
[ Szmidt Zofia (Stary Konstantynów), jest osob Ia religijn Ia. Sprawdzic´ dodatkowo.
[ Przewodzka StanisPawa – kierownik polskiej szkoPy we wsi Lenkówka. Antysowiecko nastawiona, ma zwi Iazki z ksieIzQmi i innymi klerykaPami, w pra-cy zaszczepia dzieciom szowinizm. Zwolnic´.
[ Kowalski Józef (Berdyczów), byP organist Ia w kos´ciele. Zwolnic´”132. Na przePomie 1935/1936 r. na terytorium Podola zostali tezQ aresztowani ostatni kapPani katoliccy. WPadze obwodowe w Winnicy z dum Ia pisaPy w lip-cu 1936 r.: „W rezultacie wykonanej przez nas pracy agenturalno-operacyjnej, wszyscy ksieIzQa [byPo ich 10 w ostatnich latach [ W. R.] i czeIs´c´ najbardziej aktywnych k-r wierz Iacych zostaPo aresztowanych i os Iadzonych. W danej chwili na terytorium obwodu przebywa tylko dwóch ksieIzQy [Jan] Brydycki [ w Kamien´cu Podolskim i [Franciszek] Kottak – w rejonie jarmolinieckim, okreIgu pPoskirowskiego [ obaj sparalizQowani, chorzy i nie prowadz Ia zQadnej pracy”133.
Podobnie jak nauczycieli polskich represjonowano za jakikolwiek zwi Iazek z religi Ia czy Kos´cioPem, tak równiezQ duchowien´stwo rzymskokatolickie byPo
129)!%?, L. A-136, @B. 3, FBD. 371, k. 5-6. 130)!M?, L. A-3, @B. 1, FBD. 340, k. 33. 131S t r o n´ s k i, Represje, s. 157.
132)!%?, L. A-136, @B. 6, FBD. 500, k. 134-136.
oskarzQane o zaangazQowanie sieI w dziaPalnos´c´ os´wiatow Ia, nielegalne nauczanie religii oraz wychowywanie mPodziezQy w duchu religijnym i patriotycznym. KapPanom nierzadko w trakcie procesów przypominano ich zaangazQowanie w spraweI szkolnictwa i os´wiaty polskiej. Na przykPad ks. StanisPawa Kas-przykowskiego po aresztowaniu na pocz Iatku 1930 r. oskarzQono o to, zQe w la-tach 1917-1918, beId Iac proboszczem w Czerniowcach, byP mocno zwi Iazany z KoPem PMS w Winnicy – „polsk Ia narodowo-patriotyczn Ia organizacj Ia”. ZaPozQyP w swojej parafii 9 szkóP polskich, w których wychowywaP mPodziezQ w narodowo-patriotycznym duchu. KierowaP t Ia organizacj Ia w swoim okreIgu. KsieIdza Kasprzykowskiego obwiniano równiezQ za kontrrewolucyjn Ia dziaPal-nos´ci, w szczególnos´ci w stosunku do mPodziezQy, któr Ia wychowuj Iac w duchu religijnym, negatywnie usposabiaP wobec wPadzy radzieckiej134. W dniu 10 maja 1930 r. zostaP on skazany przez TrójkeI OGPU na 7 lat Pagrów, a w wyjas´nieniu napisano m.in.: „za wychowywanie mPodziezQy w propolskim, religijnym i patriotycznym duchu”135. Podobne oskarzQenia padaPy równiezQ wobec ksieIzQy: Wiktora Stronczyn´skiego, WacPawa Szyman´skiego, StanisPawa Han´skiego, Antoniego Kurowskiego, Emanuela KapPanowskiego, Feliksa Lubczyn´skiego.
Kres szkolnictwa polskiego na Ukrainie stanowiPo rozporz Iadzenie „O reor-ganizacji szkóP mniejszos´ci narodowych na Ukrainie”, uchwalone przez Biuro Polityczne KC KP(b)U 10 kwietnia 1938 r. Dokument jednoznacznie okres´laP, izQ „wrogowie narodu [...] tworzyli specjalne narodowos´ciowe, polskie [...] i inne szkoPy, przeksztaPcaj Iac je w os´rodki burzQuazyjno-nacjonalistycznego, antyradzieckiego wpPywu na dzieci”136. W mys´l powyzQszego rozporz I a-dzenia nakazano do 1 sierpnia 1938 r. reorganizacjeI wszystkich szkóP narodo-wos´ciowych na Ukrainie, w tym 63 szkóP polskich z 7123 uczniami, wprowa-dzaj Iac w nich nauczanie w jeIzyku ukrain´skim i rosyjskim137. Po tym fakcie szkolnictwo polskie na tych ziemiach przestaPo istniec´.
Podsumowuj Iac nalezQy stwierdzic´, zQe w latach trzydziestych XX wieku wPadze komunistyczne niszczyPy wszystko, co wyodreIbniaPo i ksztaPtowaPo ludnos´c´ polsk Ia. Najpierw zostaP caPkowicie ograniczony wpPyw Kos´cioPa rzymskokatolickiego na zQycie publiczne, zniszczono jego struktury, orga-nizacjeI, a potem zlikwidowano tezQ polskie szkolnictwo. Radykalna zmiana
134)!%?, L. C-6023, @B. 4, FBD. 29006, k. 41-43. 135TamzQe, k. 50, 60.
136S t r o n´ s k i, Represje, s. 150-151; J e r e m e n k o, Szkolnictwo, s. 39-40. 137S t r o n´ s k i, Represje, s. 151-152.
polityki wPadzy radzieckiej wzgleIdem polskiej mniejszos´ci narodowej w poPo-wie lat trzydziestych doprowadziPa do tego, zQe Polaków, mieszkaj Iacych na Ukrainie radzieckiej, zaczeIto traktowac´ jako „element” wrogi, podejrzany i szkodliwy.
POLISH EDUCATION VERSUS THE ROMAN CATHOLIC CHURCH IN PODOLIA IN THE INTER-WAR PERIOD
S u m m a r y
Polish education in the territory of Podolia before the First World War was virtually absent. Only the changes that followed 1914 in Russia had made the development of Polish education possible. The clergy and the Roman Catholic Church played a considerable role here. The first school with Polish as the i=main language in Podolia government was established in 1916 at a parish in PPoskirów. In the years of 1917-1920, the Polish School Motherland took care about Polish education in Podolia. With a fairly short period a number of Polish schools in this region had risen to over 500, with circa 35.000 children and adolescents.
After the Bolsheviks had finally occuied Podolia, the decisive majority of those schools ceased to exist or became clandestine. By virtue of the decree On separation of the Church
and State of 1918 the Soviet authorities first set about eliminating religious instruction from schools and getting rid of all illegal Polish educational institutions, often those that functioned at Catholic parishes. During the first years of the Bolshevik rule the network of Polish schools in Podolia decreased from year to year. It was as late as after 1924 that the number of Polish educational posts increased in the Soviet Union, including mainly in Podolia. In 1934, in the Winnicki region, which embraced among other things the former territory of the Podolia government, Polish schools numbered as many as 285 with over 23.000 students. The State changed its politics towards Poles in the Soviet Union in mid-1930, a process that ultimately had eliminated the decisive majority of Polish educational institutions, and brought about repression and persecution of the Polish population. This action converged with the final crushing of the Roman Catholic Church in those territories. Thereby the communist authorities had destroyed almost everything that made Poles beyond the Zbrucz different.
Translated by Jan K&os
S7owa kluczowe: Ukraina, Podole, Kos´cióP rzymskokatolicki, Polacy, polskie szkolnictwo
i os´wiata.
Key words: Ukraine, Podolia, the Roman Catholic Church, Poles, Polish schooling and
