S
T
U
D
I
A
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom L, zeszyt 7 - 2002
L E S Z E K M O S Z Y Ń S K I
P R O B L E M R Y T U M S Z A L N E G O A R C Y B IS K U P A M E T O D E G O
W śród zagadnień leżących w centrum zainteresow ań cyrylom etodianistów istotne m iejsce zajm uje problem rytu m szalnego arcybiskupa M etodego. Fragmenty tekstów i brak innych bezpośrednich dowodów spraw ia, że zdani jesteśm y na przypuszczenia, niejednokrotnie w sposób nieusystem atyzow any w ykorzystujące nieliczne dostępne źródła. Celem niniejszych rozw ażań nie jest rozw iązanie problem u, lecz uporządkow anie dotychczasow ych argum en tów, wskazanie na czynniki, które (w dyskusji tej często pom ijane), m ają dla znalezienia jednoznacznej odpowiedzi istotne znaczenie.
I. STOSUNEK NAUCZYCIELI SŁOWIAN, KONSTANTEGO-FILOZOFA I METODEGO, DO PRAWA, W SZCZEGÓLNOŚCI DO PRAWA KANONICZNEGO
Nie ulega wątpliwości, że wybór tego czy innego rytu m szalnego, jeżeli ma on mieć charakter kanoniczny, musi być zgodny z obow iązującym pra wem kanonicznym , którego charakter ocenić m uszą nie slaw iści, lecz h isto ry cy kościoła i praw a kanonicznego. Jako slaw ista zajm ujący się problem atyką cyrylom etodejską chciałbym tu tylko zaznaczyć te w szystkie m om enty, utrw a lone w dostępnych źródłach, które w skazują na stosunek N auczycieli Słowian do praw a w ogóle, a prawa kanonicznego w szczególności. Ze zrozum iałych
P r o f . d r h a b . L e s z e k M o s z y ń s k i, Katedra Slawistyki Uniwersytetu Gdańskiego, adres do korespondencji: ul. Działka 36/10, 80-297 Banino, Rębiechowo.
w zględów cytow aną literaturę przedm iotu ograniczyć m uszę do niezbędnego m inim um .
M ożna tu w yróżnić kilka szczegółow ych zagadnień.
1.1. STOSUNEK METODEGO DO PRAWA W OGÓLE
O tym, że w przekonaniu M etodego u podstaw wszelkiej działalności spo łecznej leży poszanow anie prawa, świadczy fakt, że u progu swej arcybisku piej działalności przetłum aczył on nie tylko księgi kościelne, zw łaszcza B ib lię, których nie przetłum aczyli w spólnie obaj B racia przed w yjazdem na M o raw y, ale także teksty niezbędne w pracy duszpasterskiej: hagiograficzny pa- teryk i teksty praw ne. Żyw ot M etodego form ułuje to całkiem jednoznacznie:
т ъ г д л и т > т « к д н о іп » , р е к ъ ш е зако н ч у правило, и отьчск'ы га кы игы пр-клояи
(XV 5 )1. Słowo пот окапопъ autorzy słow nika praskiego interpretują nastę pująco: „liber e canonibus ecclesiasticis et legibus civilibus contextus”2, zaś interpretację analityczną dał M areś: „Der N o m o k a n o n - eine Sam m lung w eltlicher (vö p o t) und kirchlicher (Kcxvövsq) Rechtsbestim m ungen - w urde von M ethod aus dem G riechischen übersetzt”3. Szczegółow o o działal ności legislacyjnej arcybiskupa M etodego inform uje m onografia Ch. Papastat- hisa4.
1. 2. PRZED MISJĄ MORAWSKĄ
Tu zw racają uw agę dwa fakty5. Pierw szy dotyczy postaw y Konstantego w konflikcie Focjusza, swego nauczyciela, z patriarchą Ignacym . W konflik
1 Cytuję wg wydania: F. G r i v e c, F. T o m ś i ć, Constantinus et Methodius Thessalo- nicenses. Fontes, Zagreb 1960. Inne nowsze wydanie: Sveta Brata Ciril in M etod v zgodovin- skih virih ob 1100 letnici M etodove smrti, Ljubljana 1985.
2 Slovm'k jazyka staro.slovenskeho, t. II, Praha 1971, s. 440.
3 F. V. M a r e Ś, Die Anfänge des slavischen Schrifttums und die byzantinisch-griechische Literatur, Cyrillomethodianum ІП, Thessalonique 1975, s. 1-12, cyt. że s. 7.
4 X. K. П a 7i a ст x ä ö t| ę, To vopofkxiK ov 6pyov xf|ę K opiM ,op£0o6iavf|ę ІЕрапоатоХгіс żv МяубЛц Mopaptęc, ©sgctcxaovIkt| 1978. Drugi tytuł i obszerne stresz czenie po francusku: Ch. K. P a p a s t a t h i s , L ’oeuvre legislative de la mission Cyril- lo-Methodienne en Grande Moravie, Thessalonique 1978.
1 O faktach tych informują podstawowe nowsze monograficzne opisy działalności Cyryla i Metodego: F. G r і V e c, Konstantin und Method Lehrer der Slaven, Wiesbaden 1960; T. L e h r - S p ł a w i ń s k i , Konstantyn i Metody. (Zarys monograficzny z wyborem źró deł), uzupełnił i słowem wstępnym poprzedził F. S ł a w s k i, W arszawa 1967; J. L e ś n y, Konstantyn i Metody Apostołowie Słowian, dzieło i jego losy, Poznań 1987. Wybór źródeł zawiera też publikacja: Cyryl i Metody Apostołowie i Nauczyciele Słowian, t. I-II, Lublin 1991.
cie tym Konstanty, wówczas kapłan, stanął, ja k jednoznacznie stw ierdza w skierowanym do papieża Hadriana II w stępie do spraw ozdania z ósm ego synodu konstantynopolitańskiego bibliotekarz A nastazy6, w obronie swego ordynariusza, za co zapłacił stanow iskiem w ykładow cy w W yższej Szkole Cesarskiej w Konstantynopolu, a przy najbliższej okazji skierow any został poza granice cesarstw a na m isję chazarską'.
Podobnie zdecydow any był M etody8. Gdy Focjusz, który po obaleniu Ignacego objął w sposób niekanoniczny tron patriarszy, zaproponow ał mu przyjęcie godności arcybiskupa, M etody zdecydow anie odm ów ił (ŻM IV 5-6). M ogła to być jedn a z przyczyn skierow ania obu Braci na m isję m orawską. Nie wahał się jednak M etody przyjąć godności biskupa Panom i, a potem i arcybiskupa M oraw z rąk papieża. Ale gdy po śm ierci patriarchy Ignacego Focjusz pojednał się z Rzymem i został legalnym patriarchą K onstantynopola, M etody natychm iast udał się do niego, by oddać cześć należną patriarsze i uzyskać jego błogosław ieństw o. Fakt ten w yraźnie podkreślił Jan Paw eł II w swej encyklice Slavorum A p o sto li
Taką postaw ę w ierności praw u kanonicznem u przekazał M etody swoim najbliższym uczniom . Różnie oceniane są przyczyny w ysłania św. K lem ensa Ochryckiego i św. Naum a na zachodnie krańce państw a bułgarskiego, do Ochrydy. N ajpraw dopodobniejszą wydaje się opinia m acedońskiego historyka B. Ristovskiego, który sądzi, że obaj zostali usunięci z Presław ia za to, że zachowując cyrylom etodejską wierność Rzym ow i nie zaakceptow ali rodzącego się wówczas w Presław iu bułgarskiego autokefalizm u10.
6 G r і V e с, T o m ś i ć, dz. cyt., s. 66-67; L e h r - S p ł a w i ń s k i , dz. cyt., s. 55-56, 259-260.
Podkreśla to np, L e h r - S p ł a w i ń s k i , (dz. cyt., s. 37-41).
8 Zob. np. L. M o s z у ń s к i, Między patriarchatem w Konstantynopolu a arcybiskup- stwem w Salzburgu, w: Cyryl i Metody Apostołowie i Nauczyciele Słowian, Lublin 1991, cz.
1, s. 35-44.
9 J a n P a w e ł II, Encyklika Slavorum Apostoli, Watykan 1985, II 6, s. 10-12, wyd. polskie, Poznań 1985, s. 7-8.
10 Б. P и с т о в с к и, К о н праш аает о за причинит е за вракаїьето на К лим ент О хр и д ски од бугарската прест олнина во М акедонщ а, w: К ли м ен т О х р и д с к и и улогата на охридската книж евна ш к о л а во развитокот на словенскат а цросвета, Скощ е 1989, s. 335-351.
1.3. PIERWSZY POBYT NA MORAWACH I PODRÓŻ DO RZYMU
Przed wyjazdem na M oraw y m ogli A postołow ie Słowian przetłum aczyć na języ k słow iański jedynie ryt m szalny bizantyjski, a więc liturgię św. Bazylego i św. Jana Chryzostom a. O tym, że tak było, świadczą m odlitw y włączone do
Euchologium Sinaiticum xx. M orawy były w tym czasie terenem m isyjnym,
początki chrześcijaństw a zaw dzięczają M oraw ianie m isjom przybyw ającym przede w szystkim z archidiecezji salzburskiej, ale w pewnej m ierze i akwilej- sk iej12. W obu archidiecezjach podstaw ę liturgii rzym skiej stanow ił ryt gre goriański. N iepraw dopodobne byłoby przypuszczenie, że Nauczyciele Słowian, nie m ając upraw nień do „dysponow ania” rytem gregoriańskim , już w tym czasie przetłum aczyli go na języ k słowiański. Zrobić to mogli, i, jak sądzi wielu b adaczy13, zrobili podczas mniej więcej rocznego pobytu u księcia Kocela w panońskim M osapurku. Był to silny ośrodek m isji salzburskiej, siedziba biskupa m isyjnego, który zaakceptow ał działalność Cyryla i M etode go, czego dowodem jest jego zgoda, by około 50 jego kleryków przyłączyło się do m isji cyrylom etodejskiej (ŻK XV 19). Tu więc m ógł powstać przekład, którego ślady zachow ały się w tzw. M szale Kijowskim . Zapewne ten przekład uzyskał aprobatę papieską i stanow ił podstaw ę kilku mszy, odprawionych w Rzym ie podczas pobytu tam Cyryla i M etodego, o czym szczegółowo opow iada X V II rozdział Żywotu M etodego14. Po otrzym aniu w Rzymie
11 Zob. np. L. M o s z y ń s k i , Euchologium Sinaiticum jako świadectwo zderzenia się dwóch nurtów kulturowych w piśmiennictwie cyrylomelodejskim, w: Polszczyzna dawna i współ czesna, Toruń 1994. s. 83-91.
12 Problemy związane z przebiegiem obu tych misji szczegółowo ukazują prace: F. Z a- g i b a, Das Geistesleben der Slaven im frühen Mittelalter, W ien-K öln-G raz 1971; K. G a m- b e r, Ecclesia Reginensis. Studien zur Geschichte und Liturgie der Regensburger Kirche im Mittelalter, Regensburg 1979; F. Z a g і b a, Die Missionierung der Slaven aus „Welschland" (Patriarchat Aquileja) im 8. und 9. Jahrhundert, w: Cyrillo-Methodiana. Zur Frühgeschichte des Christentums bei den Slaven 863-1963, K öln-Graz 1964, s. 274-311. Ważnym tekstem źródłowym jest napisany w Salzburgu dla arcybiskupa Adalwina w 2. połowie IX w. traktat o nawróceniu mieszkańców Bawarii i Karyntii: Conversio Bagoariorurn et Carantanorum. Oryginał łaciński wraz z przekładem słoweńskim (tłumaczył K. Gantar) opublikował B. Grafenauer w cytowanym zbiorze tekstów źródłowych Sveta Brata..., s. 9-43.
13 Np. К. В o s 1, Probleme der Missionierung des böhmisch-mährischen Herrschafts raumes, w: Cyrillo-Methodiana..., s. 1-38, zwł. s. 17; L e h r - S p ł a w i ń s к i, dz. cyt., s. 93-94; Z. S t i e b e г, О я з ы к е К и е в с к о го миссала, w: И сс лед о ва н и я п о сла вян ск о м у язы к о зн а н и ю , М осква 1971, s. 106-109, przedruk w: Z. S t i е b е г, Świat językowy Słowian, Warszawa 1974, s. 130-133.
14 W drodze do Rzymu zaszczepili Bracia Soluńscy swoją ideę wśród Chorwatów i być może ten przekład stanowił bodziec zachęcający ich do wprowadzenia języka cyrylometodej- skich przekładów do rzymskiej liturgii w Splicie, ale historia chorwackich tzw. głagolaszy toczyła się własnym, niezależnym od losów misji cyrylometodejskiej torem.
święceń biskupich uzyskał też M etody upraw nienia biskupa ordynariusza najpierw diecezji sirm ijskiej, a później m orawskiej.
1.4. ARCYBISKUP METODY
Reaktywowana przez papieża Hadriana II archidiecezja syrm ijska obejm owała swym zasięgiem Panonię wraz z nadbalatońskim M osapurkiem . Arcybiskup Salzburga nie uznał jurysdykcji M etodego na tym terenie i gwałcąc prawo kanoniczne (na co ostro zareagow ał, nakładając na winnych kary kościelne, papież Jan VIII: „Vos sine canonica sententia dampnastis episcopum ” 15) uw ięził M etodego16. N a postaw iony M etodem u w czasie procesu przez biskupów niem ieckich zarzut, jakoby w kroczył swą jurysdykcją na obcy teren (ид н д шє и о б л а с т и о у ч и ш и ) M etody od
powiedział: дще бъ1)(ъ в-кд-клъ, іако ваш а к с т ь, кролик х®дилъ,
ЫТч с к а т а г о Петрл кстт. (ŻM IX 1-2).
О rycie m szalnym wprowadzonym przez arcybiskupa M etodego źródła nie informują. Żywot M etodego (XVII 11) podaje, że po jego śm ierci odpraw iono msze po łacinie, po grecku i po słow iańsku, ale w jakim rycie, nie w iadom o.
2. ROK KOŚCIELNY
Ścisły związek z liturgią ma układ roku kościelnego. N ajstarsze zachow ane scs. teksty religijne znają tylko rok bizantyjski. Zaczynał się św iętam i w ielka nocnymi i dzielił na 4 różnej wielkości okresy: od W ielkanocy do P ięćdzie siątnicy, od Pięćdziesiątnicy do święta Podw yższenia Św. K rzyża (14 IX) i jesiennego zrów nania dnia z nocą, od tzw. wrześniow ego N ow ego Lata do W ielkiego Postu i okres Postu. Stosowany przez chorw ackich głagolaszy kościelny rok rzym ski różnił się tym od cyrylom etodejskiego, że zaczynał się okresem Adwentu i nie miał cezury w rześniowej, tzn. niedziele liczone były od Pięćdziesiątnicy do Adwentu. Były też dwie różnice szczegółow e. W tek stach chorw ackich głagolaszy niedziela bezpośrednio po W ielkanocy, zwana
15 G r і V e с, T o m ś i £, dz. cyt., s. 68; Sveta Brata..., s. 101.
16 Więcej o tym V. B u r r , Anmerkungen zum Konflikt zwischen M ethodius und den bayerischen Bischöfen, w: Cyrillo-Methodiana..., s. 39-56.
Białą, liczona jest, zgodnie z tradycją K ościoła Zachodniego, jak o pierwsza
po W ielkanocy. Ta sam a niedziela w tekstach cyrylom etodejskich nazywa się
antipascha i zgodnie z tradycją K ościoła W schodniego liczona je s t jako druga
cyklu w ielkanocnego. Różny charakter m iał też w obu system ach okres przed- pościa. W tekstach cyrylom etodejskich Popielec poprzedzają dwie niedziele przedpościa, zwane m ięsopustną i syropustną. W tekstach chorw ackich głago- laszy brak syropustu, a niedziele te określane są odpowiednio jako przed
m ięsopustem i mięsopust.
Pew ien wpływ tradycji zachodniej uzew nętrznił się w tekstach cyrylom eto dejskich dopiero po śm ierci M etodego, w M acedonii, być może ju ż w czasach K lem ensa O chrydzkiego. Polegało to na usuwaniu cezury w rześniowej, tzn. num erow aniu niedziel od Pięćdziesiątnicy do m ięsopustu a także sposobie liczenia niedziel cyklu wielkanocnego. Bez zmian pozostaw ał początek roku liturgicznego i obie niedziele przedpościa17. Układ roku kościelnego był trw ałym elem entem bizantyjskim w liturgii arcybiskupa M etodego.
3. TERMINOLOGIA
W tekstach cyrylom etodejskich liturgia m szalna określana była wyrazami różnego pochodzenia.
3.1. DZIEDZICTW O PRASŁOWIAŃSKIE
Przedchrześcijańscy Słow ianie nie byli ateistam i. M ieli swoją religię, odda wali cześć i składali ofiary swoim bogom 18. M iejscem składania ofiar był
17 Szczegóły w artykułach: L. M o s z y ń s k i , Zografskie i Mariańskie Tetraewangelia jako księgi liturgiczne, cz. 1. Etap glagolski, Polata Knigopisnaja 14-15, Nijmegen, December 1985, s. 76-99; Die Tetraevangelien des Codex Zographensis und Codex Marianus als liturgische Bücher, Teil 2: Die kyrillische Etappe, Byzantinoslavica 46(1985), z. 1, Praha, s. 78-88; Ст аросрпски и старохрватски /еветфелистар као одраз д в е различит е т радицщ е ср е д и ,о в е к о вн о г хриш ': анства б а л к а н с к и х словена, w: Н а у ч н и састанак слависта у Б у к о в е Д а н е 14/1, Б еоград 1985, s. 31-37; Jaki Apostoł-Aprakos przetłumaczyli i zredagowali Nauczyciele Słowian, Konstanty i Metody, przed wyjazdem na Morawy, Z polskich studiów slawistycznych, seria 9, Językoznawstwo, Warszawa 1998, s. 203-211; Polskie określenia trzech niedziel poprzedzających Wielki Post. Dominica septuagesima, sexagesima i quinquagesima, w: Chrześcijański wschód a kultura polska, Lublin 1989, s. 163-177.
tzw. święty bór (lucumque Zutibure dictum w Kronice T hietm ara VI 3 7 19), a w nim trebiśte tj. rodzaj ołtarza, na którym była składana ofiara - treba. Dla duchownych zachodnich treba była dziełem szatana, co zostało expressis
verbis wyrażone w pow stałych w końcu VIII w. na terenie m isji salzburskiej
tzw. Fragmentach fryzyjskich: Oz/tanem zieh m irzcih del E/e fu nt dela fo-
tonina E/e trebu tuorim bratra Oclevuetam ... (II 20), niew ątpliw ym b ał
wochwalstwem, co rów nież jednoznacznie nazw ane zostało w dekrecie syno dalnym z X w. biskupstw a w Eichstädt, wydanym dla Słow ian znad M enu i Radęcy a zwanym das Sendrecht der M ain- und Rednitzwenden, gdzie czy tamy: Qui idolthita quod trebo dicitur, vel obtulerit aut m anducaverit20. Dlatego w tekstach Kościoła Zachodniego wyraz ten nie m ógł dotyczyć ofiary m szalnej. Inaczej patrzył na to arcybiskup M etody. Znał on obyczaje Słow ian i wiedział, jaki charakter m iała treba. Była to niew ątpliw ie ofiara bezkrw aw a (dla krwawej zarezerwow any był term in zrU va), składająca się z jak ich ś da rów spożywczych, które kapłan (їь г ь с ь ) obtulerit ‘przynosił, ofiarow yw ał’, a następnie m anducaverit ‘spożyw ał’. Jest rzeczą charakterystyczną, że do kum ent synodalny z Eichstädt posłużył się, potępiając ofiary przedchrześci jańskich Słowian, wyrazam i łacińskim i, które zaw iera rów nież łaciński fo r m ularz mszalny: offero, obtuli, oblatum i manduco. A rcybiskup M etody zde cydował się na proces inkulturacji: zachow ując w yraz treba nadał tej ofierze zewnętrzny i duchowy charakter ofiary chrześcijańskiej. Przykład taki z Eu-
chologium Sinaiticum (60a 14), opatrzony objaśnieniem : „de liturgia eucha-
ristica” , cytuje Slovnik ja zyka staroslovenskeho (IV 508). W tekstach sta- ro-cerkiew no-słow iańskich jest to użycie w yjątkow e, ale w yraz треба i po chodny od niego т ребник żyje do dzisiaj w K ościele W schodnim 21. Dery- wowany od rzeczownika treba czasow nik sU rebiti też nabierał znaczenia ‘ce lebrować liturgię chrześcijańską’, ja k świadczy o tym Ż yw ot M etodego (XVII 11), z którego dowiadujem y się, że po śm ierci M etodego uczniow ie jego сло^жьбс^ цьрквьноую лдтиыьскъ! и гркчьскъ! и слов'кыьскъ.! сътр'квишл
vorchristliche Religion der Slaven im Lichte der slavischen Sprachwissenschaft, K öln-W ei- m er-W ien 1992; zaś o przyczynach braku jednolitego poglądu badaczy piszę w artykule: Dlaczego naukowe opisy prasłowiańskich wierzeń są tak różnorodne, w. Studia Mythologica Slavica 1, Ljubljana-Pisa 1998, s. 35-44.
19 M. Z. J e d 1 i с к i, Kronika Thietmara, Poznań 1953, s. 369.
20 J. N a l e p a , Bawaria - Słowianie w Bawarii, w: Słownik starożytności słowiańskich, t. I, W rocław -W arszawa-Kraków 1961, s. 95-97.
21 Zob. np. L. M o s z y ń s k i, Problem rutenizacji słownictwa religijnego w staroruskim Ewangeliarzu Mścisława Wielkiego, „Slavia Orientalis” 39(1990), nr 1-2, s. 7-13.
D rugim czasow nikiem prasłow iańskim , który objął swym zasięgiem także ofia rę chrześcijańską, był czasow nik zrbti: дзт» >№ ж р ж вогоу мокллоу
Tc усоу (Kodeks Supraski 148, 3-4). Nie dotyczyły ofiary chrześcijańskiej rzeczow niki zrbtva і іь гь с ь 12.
3.2. MISJA SALZBURSKA
Liturgiczny język łaciński stanow ił podstaw ę pożyczek mbsa (z łac. missa, może za pośrednictw em staro-w ysoko-niem ieckiego m issa) i olbtarb (z łac.
altäre [w cześniejsze pl. tant. altäria, -ium], może za pośrednictw em stwn. altäri), przysw ojonych przez Słowian być może ju ż w VIII wieku, podczas
prow adzonej w Słowenii m isji salzburskiej. Tu należy też wyraz роръ, po życzka ze stwn. pfaffo, zapożyczonego wcześniej z grec. 7tÓ7c(7t)aę.
3.3. MISJA CYRYLOMETODEJSKA
M isja cyrylom etodejska w prow adziła pożyczki lub kalki z greckiego. Bez pośrednim zapożyczeniem jest liturgija (z grec. AriToupyloc ) i ijerejb jj
ijerejb (z grec. te p c h ę ), kalką slulbba. Term iny te były używane wymiennie.
W Żywocie K onstantyna obok w yrażenia tajnaja sluzbba (XV 2) występuje zwrot p e ti liturgiję (XVII 5, 7, 9) zastępowany w niektórych odpisach przez
p e ti sluzbbę23, w Żywocie M etodego w ystępują w podstaw ow ym rękopisie
szeregi typu С'Ь СКАТОК» л л ъ ш е ю , р е к е т е С'Ь СЛОХрісЬБОК» ( V I I I 11, X 1, XI 4). W praw dzie M. Benedik podejrzew a, że jest to „Glosa vzhodnega pre- pisovalca”24, ale jest to mało praw dopodobne, bowiem powtarza się ten zw rot we w szystkich znanych odpisach. Oba term iny tw orzą też takie same zwroty: p e ti (rzadziej tvoriti) liturgija || sluzbbę25. Użycie jednego lub drugiego określenia nie inform uje, w jakim rycie, a naw et w jakim języku, odpraw iana była m sza św. Podobnie wym iennie używane były wyrazy ijerejb
22 Zob. L. M o s z y ń s k i , Kim był prasłowiański *Ц-ьса |( -ьсь?, w: Studia z dialekto logii polskiej i słowiańskiej. Warszawa 1992, s. 155-162.
23 W arianty tekstowe podają F. G r i v e c i F . T o m ś i c (dz. cyt., s. 139-140). 24 Sveta Brata..., s. 203 (komentarz do VIII 11) i s . 206, gdzie w komentarzu do XI 4 napisał: „Vzhodni prepisovalec je dodał ime sluźba, da je pojasnil, kaj pomeni zahodno slo- vansko ime m asa (m issa)”.
i роръ. Np. autor włączonego do Kodeksu Zografskiego synaksarium i m enologium podpisał się jako Iw a n b гркшны иєрєи (к. 288v), a pisarz Księgi
Sawy poinformował: по" Слвл \|/"длъ(к. 49).
3.4. TZW. „LITURGIA ŚWIĘTEGO PIOTRA”
Od czasu studiów czeskiego paleoslaw isty Josefa V asicy26, a więc ju ż ponad pół wieku, przez prace cyrylom etodianistów zajm ujących się liturgią św. M etodego przew ija się term in „liturgia świętego Piotra” . Jest on pojm o wany różnie.
Analiza zdania z Żywotu M etodego XI 4-5:
С В А т о і г ь л ’ к о у к о ю ю ф о у n a поглыъпд и и и ч ь с с ж о у с п к ю ф ю . и ъ м 8 д А ф К > , с в а т л г о
Петрл м ъ ш и и р и в л и ж ію ц іи с а рек-ьше с л о у я в к . Посьлд к ъ N e M o y г л а г о л а: гак© дфе МИ СА © в к ф А К Ш И БД С БА Т Ъ Ш П б Т р О Б Ъ Д Ь Б Ь СЪ БОИ СВОИМИ С Ъ Т В О рИ Т И ОГ М 6И Є , в к р о у ю ВЪ Б О Г Ь , ЇДКО Іір ІіД Д ТИ Т И И М А ТЬ ІД ВЪСКОр-k . К>№ И Б Ъ 1С Т Ь .
nasunęła niektórym badaczom przypuszczenie, że chodzi tu o przedgre- gorianski ryt mszalny, związany z działalnością A postoła Piotra. H ipotezę tę przyjął Vasica, podtrzym uje ją D. C zyżew ski27, a naw et ją podbudow uje nową przesłanką. W edług niego, zdanie z kazań przeciw ko bogom ilcom Kozmy Prezbitera (2. poł. X w.):
т о п о и с к а Хс к 'к ч л ч и c a д о I w a n a и і і і к л о б а ш є л ' Ь т б о л и т Д д т о л и к о л і і т т » ц р к в и БОжїА Б С З Л И т Я р П Д ЛИ С © у т БЫЛИ И Б Є З КОМКДМГД? Т О П в Т р Ъ ДПОСТОЛ Ъ N’t ЛИ Л И т 8 рП Д
сътворилъ, южє и иъш’Ь римлАиє дръждть? 28 dow odzi, że był on przeko nany o istnieniu tej liturgii także u katolickich Słowian. Nie uw aża jednak, że jest to dowód niewątpliwy.
Obie przesłanki inform ują jednak o czymś innym . Inform acja Żywotu
M etodego dotyczy nie rytu m szalnego, lecz zbliżającego się dnia pam ięci
liturgicznej św. Piotra i przew idzianego na ten dzień okolicznościow ego
offi-26 J. V a s i с a, Slovanskd liturgie nove osvetlend Kijevskymi listy, „Slovo a slovesnost” 6(1940) [Praha], s. 65-77, a zwłaszcza Slovanskd liturgie sv. Petra, „Byzantinoslavica” 8(1939- -1946) [Praha], s. 1-54.
27 Д. Ч и ж е в с к и й , К во п р о с у о лит ургии св. Петра, „Slovo” 1953, 2, [Zagreb], s. 37-41.
21 К о z m a P r e z b i t e т,0 црковнім чин$ слово. Kazania przeciw nowo powstałej herezji bogomilskiej 11, 16-19. Zob. też А. Д а в и д о в, Р е ч н и к -и н д е к с на П резвит ер Козма, С оф ия 1976, s. 70, 91, 128, 149, 153, 221, 276, 304, 312.
cium. Tak interpretuje to m iejsce F. Grivec w wydaniu tekstów źródło
w ych29, tak też sądzi główny przeciw nik hipotezy Czyżewskiego, J. Lau- ren ćik 30 i trzeba się z tym zgodzić, bo taka jest wym owa tekstu. Jest to dru gi, po wzm iance o księciu W iślan, przykład ilustrujący siłę daru proroczego arcybiskupa M etodego. Nie m ożna też dosłow nie interpretow ać zdania Kozmy Prezbitera. Potępiając herezję bogom ilską, odrzucającą m.in. służbę liturgicz ną, kaznodzieja chce udow odnić, że nie była ona wym ysłem Jana C hryzosto ma, który jedynie kontynuow ał to, co rozpoczął Apostoł Piotr. A ze wzm ian ki, że liturgia ta szczątkow o zachow ała się w kościele rzym skim , nie wynika, że Kozm a Prezbiter m iał na m yśli Słow ian31. Argum enty Czyżew skiego po w ażnie potraktow ał F. G rivec32 i F. Zagiba33.
V asica przytoczył jeszcze jeden, jego zdaniem , bardzo istotny argument. Po przeanalizow aniu jedynego znanego rękopisu słow iańskiego przekładu liturgii św. Piotra, m ianow icie chilandarskiego rękopisu z X V II w., doszedł do wniosku, że jest to odpis przekładu cyrylom etodejskiego, dokonanego z pow stałego na początku IX w. tłum aczenia greckiego34. A rgum ent ten obalił jed n ak F. V. M areś, w ykazując, że ów pochodzący z roku 1676 rękopis jest kopią X IV -w iecznego tłum aczenia i w związku z tym nie m ożna go łączyć z działalnością Braci Soluńskich: „Liturgiae S. Petri versio slavica nequaquam cum Fratrum Thessalonicensium opere cohaeret”35. W cześniej
29 G r і V e c, F. T o m ś i ć, dz. cyt., s. 231.
30 J. L a u r e n ć f k , К otazce slovanske liturgie sv. Petra, w: Studia palaeoslovenica, red. B. Havränek, Praha 1971, s. 201-214.
31 Cały ten fragment przytaczam w przekładzie bułgarskim wg wydania: П. Д и н е к о в , К. К у е в, Д. П е т к а н о в а , Христоматия п о старобългарска литература, С оф ия 1967, s. 202: „А защ о хулите светите обреди, кон то ни са п ред ад ен и от светите апостоли и богоносни отци? - Говоря за л и турги ята и другите м олен и я, кон то се върш ат от добрите християни. К азвате, че не ап остолите са у становили л и ту р ги ята и п ри честяван ето, а Й оан Златоуст; че от рож дество Х ристово до Й оан а са се и зм и н ал и повече от три ста години. Н им а то л к о ва години б о ж и те ц ъ ркви са били без ли турги я и без причестяване? Та апостол П етър не създаде ли литугия, която и досега д ъ р ж ат р и м лян и те? Я ков, госп од н и ят брат и п ъ р ви ят еп и скоп в Е русалим, п оставен от сам ия господ, не създаде ли литургия, ко ято и досега слуш ам е да п ея т над гроба господен? Едва след това великият В асилий в К а п ад о к и я , като прие откровение от бога, нареди при честяван ето и ни предаде ли турги я, като я раздели на три, к ак то му зап овяд а свети ят дух” . 32 G г і V е с, dz. cyt., s. 182-183.
33 Z a g i b а, Das Geistesleben der Slaven..., s. 181. 34 V a ś і с a, Slovanskä liturgie sv. Petra.
35 F. V. M a r e ś, Quomodo proprietates textibus missalium croatico-glagoliticorum et liturgiae S. Petri Slavicae communes explicandae sint, w: Vita religiosa morale e sociale ed
jednak nie w ykluczał takiej m ożliwości: „Es ist m öglich, daß auch die Liturgie des hl. Petrus zu kyrillo-m ethodianischer Zeit ins Slavische übersetzt wurde, d. h. eine gem ischte Liturgie: m it röm ischem K anon, aber m it byzantinischem Anfang und Ende”36. Zdecydow anym przeciw nikiem tak rozumianej cyrylom etodejskiej liturgii św. Piotra był nie tylko J. Laurenćik („Ze vsech techto duvodü nelze m luvit o existenci slovanske liturgie sv. Petra V dobe cyrilom etodćjske”, s. 214) ale i M. A rranz37 („H ipoteza F. Dvorni- ka38, przypisująca samemu Cyrylowi przekład Liturgii św. Piotra w celu zastąpienia Liturgii Chryzostom a z powodów taktycznych, w ydaje się in te resująca, ale jednak niepraw dopodobna” .)
Przeciwko hipotezie o przetłum aczeniu przez Cyryla i M etodego przedgre- goriańskiej liturgii, zwanej liturgią św. Piotra, przem aw iają następujące argu menty: 1. brak źródeł historycznych (wzm ianki w Żywocie M etodego i w k a zaniach Kozmy Prezbitera nie stanow ią dowodu na jej istnienie); 2. brak tekstów średniowiecznych, które by to potw ierdziły; 3. stosunek K onstantego i M etodego do praw a kanonicznego. Na argum ent ten, dotychczas w studiach szczegółowych pom ijany, zw rócił uwagę G. M incev39. Jak pokazałem na wstępie, przestrzeganie praw a kanonicznego było dla N auczycieli Słowian sprawą zasadniczą. Przed wyjazdem na M oraw y, m ogli przetłum aczyć tylko aktualną liturgię bizantyjską, zaś na M orawach, a m oże raczej w Panonii w M osapurku liturgię rzym ską stosow aną na terenie m isji salzburskiej40, a więc gregoriańską.
Niektórzy przez liturgię św. Piotra rozum ieją grecki przekład liturgii gre goriańskiej („T. zv. liturgie Petrova v sve prvotnf podobe neni vlastne nic jineho neż fim ska liturgie sv. Rehore Velikeho v reckem preklade. Pozdeji była rozśirena, zvläste na poćatku a na konci, pridavky z liturgie sv. Jana Chrysostoma, a v teto byzantske adaptaci je take znäm a ze starśich edici
i concili di Split (Spalato) dei secc. X-XI, Padova 1982, s. 155-161, cyt. ze s. 156. 36 M a r e ś, Die Anfänge des slavischen Schrifttums..., s. 3.
37 M. А г r a n z, Liturgiczny aspekt dzieła Cyryla i Metodego. Kilka podstawowych kwestii, w: Cyryl i Metody Apostołowie i Nauczyciele Słowian, Lublin 1991, cz. 1, s. 55-74, cyt. ze s. 73.
38 Chodzi tu o pracę: F. D v o r n f k, Byzantine Missions among the Slavs, New Brun swick 1970.
34 G. M i n ć e V , Liturgia w okresie misji cyrylo-metodiańskiej, w: Środkowoeuropejskie dziedzictwo cyrylo-metodiańskie, Katowice 1999, s. 123-134.
4(1 Por. np. G r і V e c, dz. cyt., s. 181; A r r a n z, dz. cyt., s. 73; М. O 1 s z e w s к i, U początków liturgii słowiańskiej, w: Cyryl i Metody Apostołowie i Nauczyciele Słowian, Lublin 1991, cz. 1, s. 75-83, zwl. s. 81.
tiskem ” .41), z którym zapoznał się M etody i w ykorzystyw ał we własnej m et ropolii. Ale ani na M oraw ach, ani w drodze do Rzym u w M osapurku, a więc na terenie m isji salzburskiej używającej łaciny, M etody nie m ógł spotkać się z liturgią gregoriańską, celebrow aną po grecku. Bardziej praw dopodobne jest, że do w łasnego przekładu łacińskiego rytu gregoriańskiego, którego śladem jest tzw. M szał Kijowski, włączał M etody, w ykorzystując swoje arcybiskupie upraw nienia, pew ne elem enty liturgii bizantyjskiej. Taka m ieszana liturgia nazywana jest też w pracach slaw istycznych liturgią św. Piotra. Prowadzi to do dwuznaczności term inologicznej. N ależałoby pozostaw ić term in liturgia
świętego P iotra w yłącznie do liturgii sprzed reform y G rzegorza W ielkiego,
zaś w ym agającą jeszcze dalszych dogłębnych studiów liturgię słowiańską arcybiskupa M etodego nazyw'ac po prostu jego im ieniem , pam iętając, że miała ona niew ątpliw ie charakter m ieszany42: postaw ę rzym ską (gregoriańską) połączoną z elem entam i bizantyjskim i i wprow adzoną w bizantyjski rok litur giczny.
4. TEKSTY
Podstaw ow ą trudnością w poznaniu charakteru liturgii słowiańskiej arcybis kupa M etodego je st brak tekstów m szalnych. Fragm enty m szału bizantyjskie go, zarów no św. Bazylego ja k i św. Jana Chryzostom a zaw iera tzw. M odli
tew nik Synajski czyli Euchologium Sinaiticum 43. Stanowią one niewątpliwy
dow ód na to, że przed m isją m oraw ską przetłum aczyli A postołow ie Słowian co najm niej dw a typy liturgii bizantyjskiej. Jednak charakter Euchologium, które jest zbiorem m odlitw także zachodnich (należy tu niew ątpliw ie tłum a
41 Np. V а к i с a, Slovanskä liturgie tiove osvetlenä..., s. 69; cytuje go też: I. L a u г e n ć i k, dz. cyt., s. 201); Z a g i b a, Das Geistesleben der Slaven..., s. 183, 189; G r і V e с, dz. cyt., s. 181.
4,: Takiego określenia używa Mare.ś. Spotkać się też można z określeniem liturgia hybry dalna czy liturgia ekumeniczna. Najpełniejszy przegląd poglądów dał F. Zagiba w obu cytowa nych pracach. Co do tych dwóch określeń zob. np. s. 181, 185, 186 w książce Das Geistesle ben der Slaven...
43 J. F г с e k, Euchologium Sinaiticum, texte slave avec sources grecques et traduction franęaise, w: Patrologia Orientalis, t. XXIV, Paris 1933, s. 611-801; t. XXV, Paris 1939, s. 489-615; R. N a h t i g a l , Euchologium Sinaiticum, starocerkvenoslovanski glagolski spomenik, I-II, Ljubljana 1941-1942.
czona ze staro-w ysoko-niem ieckiego spowiedź pow szechna [tzw. m odlitw a św.
Em merama44, k. 72] oraz tłum aczone z łaciny tzw. Zachodnioeuropejskie postanow ienia pokutne w języku cerkiew nosłow iańskim A5 [k. 102-105]),
wskazuje, że nie był to aktualny m szał M etodego, lecz zbiór m odlitw różnego typu stopniowo uzupełniany46.
Przypuszczenie, że Konstanty i M etody m ogli przetłum aczyć w Soluniu także grecką wersję liturgii św. Piotra, jest całkow icie bezpodstaw ne. W ielo krotnie analizowany tzw. M szał Kijowski, najstarszy znany zabytek scs. prze kładu liturgii zachodniej, zaw iera ryt gregoriański47, a najbliższym mu ory ginałem łacińskim jest rękopis padewski, m ianow icie Codex P aduanus D 47. W prawdzie J. Hamm zakw estionow ał autentyczność rękopisu (podejrzew ał, że jest to falsyfikat, dzieło Х ІХ -w iecznego utalentow anego czeskiego falsyfi katom V äclava H anki)48, ale nie zdecydow ał się na sform ułow anie o statecz nego definityw nego wniosku, poniew aż, ja k napisał na s. 24-25, w łaściciel rękopisu, U kraińska Akadem ia N auk (wówczas, w roku 1974, AN USSR) nie zgodziła się na przeprow adzenie chem icznej analizy inkaustu. N ie kw estiono wał Hamm autentyczności pergam inu. Przypuszczał, że H anka, bibliotekarz M uzeum Narodowego w Pradze, m ający dostęp do starych rękopisów , w yko rzystał czyste karty średniow iecznych rękopisów. Jak poinform ow ał cztery lata później V. V. Nim czuk, analiza taka została przeprow adzona, jej wyniki pozwalają określić czas pow stania rękopisu na w. X I-X II49. Swój końcow y
44 Zob. L. M o s z y ń s k i , Osobliwości leksykalne (slowenizmy?) słowiańskiego przekładu „Modlitwy św. Emmerama" zawartej w Euchologium Sinaiticum, w: Zbornik razprav iz slovanskega jezikoslovja Tinetu Logarju ob sedemdesetletnici, Ljubljana 1989, s. 175-190.
45 V. V o n d r ä k, w: „Rozprawy Akademii Umiejętności. W ydział Filologiczny” , t. XL, Kraków 1904, s. 1-67.
46 O nowo odkrytych kartach zob. I. C. T a r n a n i d i s, The Slavonic M anuscripts Discovered in 1975 at St Catherine’s Monastery on Mount Sinai, Thessaloniki 1988, s. 65-87; fotografie rękopisu s. 219-247; G. M i n б e v, / Nuovi Fogli di Sinai (w druku).
47 W oryginalny sposób określił miejsce Mszału Kijowskiego (po czesku liczba mnoga; Kijevskych listu) w cyrylometodejskiej liturgii, zob. J. V a ś i с a, Slovanskd liturgie jv. Petra, s. 13: „pokładam je nikoli za ćast misälu nmskeho obradu, nybrż spfśe za doplnek к slovanske liturgii Petrove” .
48 J. H a m m, Das Glagolitische Missale von Kiew, Wien 1979. Recenzja: L. M o s z y ń s k i , „Rocznik Slawistyczny” 42(1981), cz. 1, s. 86-89.
49 В. В. Н ім чук (К ііівські гл а г о л и ч н і листки. Н айдавніш а п а м ’ятка с л о в ’я н с ь к о ї писемності, К иїв 1983) na s. 25-30 przedstawia szczegółowo przebieg doświadczenia za równo od strony składu osobowego zespołu przeprowadzającego analizę, jak i od strony tech nicznej. Szkoda tylko, że nie podał czasu przeprowadzenia badań oraz nie powołał się na konkretny protokół przeprowadzonej analizy.
w niosek N im czuk sform ułow ał następująco: „хім іч н и й а н а л із б а р в н и к а п а м ’я т к и п о к а за в , щ о д а в н я л іт у р гій н а її ч а с т и н а н а п и с а н а с т а р о в и н н и м ч о р н и л о м , я к е су ттєв о в ід р ізн я є т ь с я від ч о р н и л а п е р ш о ї сто р ін к и , за п о в н е н о ї п ізн іш е . О б с т е ж е н н я п ер гам ен у , а н а л із ч о р н и л, в и в ч е н н я л ін гв іс т и ч н и х о с о б л и в о с те й KJ1 у сукуп н ості п е р е к о н л и в о св ід ч а ть п р о те, щ о в р о зп о р я д ж е н н і сл ав істів о д н а з н а й д ав н іш и х а в т е н т и ч н и х п а м ’я т о к с л о в ’я н с ь к о ї п и с е м н о с т і” (s. 88-89).
D rugim niew ielkim , bo liczącym zaledwie dwie karty, głagolskim rękopi sem, zaw ierającym fragm enty liturgii gregoriańskiej, są tzw. Karty W iedeń
skie50.
Badacze obu tekstów zw racają uwagę na m ożliwość przenikania do nich pew nych elem entów rytu bizantyjskiego. Nie je s t to wykluczone, trzeba jed n ak zachow ać ostrożność, by nie utożsam iać zjaw isk czysto językow ych
z elem entam i rytu.
N iektórzy badacze w łączają do tej dyskusji najstarszy zachowany rękopis m szału chorw ackich głagolaszy, m ianow icie pochodzący z w. XIV rękopis z O m iślja, przechow yw any w Bibliotece W atykańskiej pod sygnaturą Borgia-
no Illirico 4 51. Ten m szał rytu gregoriańskiego w ykorzystuje i praski Slovnik ja zy k a staroslovenskeho (jak inform uje spis źródeł na s. LXV-LXVI),
i zagrzebski słow nik cerkiew szczyzny chorw ackiej52. N iew ątpliw ie liturgię słow iańską rytu gregoriańskiego zaszczepili tu Bracia Soluńscy podczas swej pierwszej podróży do Rzymu. Nie m ożna jednak zapom inać, że liturgia ta zachow ała się tylko na terenie nie w chodzącym w skład panońskiej archi diecezji M etodego, m ianow icie w archidiecezji splickiej, a tu bardzo wcześnie dostosow ała się do tradycji lokalnej, a więc przede w szystkim do zachodniego układu roku kościelnego i szczegółow ych wym ogów liturgicznych tej m etro polii. Przeżyła też słow iańska liturgia chorw ackich głagolaszy przez pięć w ieków dzielących jej pow stanie od pow stania rękopisu Irrilico 4 wiele trud nych chwil, nim doczekała się w roku 1248 ostatecznej akceptacji papieża Innocentego IV 53.
Nowe perspektyw y badaw cze otwarły się przed cyrylom etodianistyką wraz z odkryciem w roku 1975 w klasztorze św. Katarzyny na Synaju aż 41 no
50 Zob. L. M o s z y ń s k i , Karty wiedeńskie, w: Słownik starożytności słowiańskich, t. II, W rocław -W arszaw a-K raków 1964, s. 380.
51 Zob. np. L a u r e n ć i k, dz. cyt.
52 Rjecnik crkvenoslavenskoga jezika hrvatske redakcije, t. I, Zagreb 1991, s. XXXI11. 53 Zob. np. S. R i t i g, Povijest i pravo siovenstine u crkvenom bogosluzju, sa osobitim obzirom na Hrvatsku. I. sveska: od 863-1248, Zagreb 1910.
wych tekstów staro-cerkiew no-słow iańskich. W śród nowo odkrytych rękopi sów jest 5 pisanych klasyczną okrągłą głagolicą, a m iędzy nim i X I-w ieczny cyrylom etodejski m szał, oznaczony przez Tarnanidisa sygnaturą 5 /N (N = new collection)54. Rękopis jest stosunkowo duży, liczy aż 80 kart rozm iaru 140
X 100 mm, na każdej stronie m ieści się 24-25 wierszy tekstu zajm ującego
kolumnę o wym iarach 105 x 70 m m . N iestety rękopis je s t bardzo zniszczony i prawie nieczytelny. Tarnanidis opublikow ał kilka odczytanych fragm entów a nawet fotografie dwóch stron, ale pełna analiza zabytku je s t zadaniem p rzy szłości. Tarnanidis przypuszcza, że jest to południow osłow iańska kopia m sza łu m orawskiego typu M szału Kijowskiego, poniew aż „the missa is w ritten in the South Slavonic idiom (because it was translated by the Thessalonican brothers’ circle), but with W estern term inology (because it was based on a Latin text)” , (s. 108).
Należy mieć nadzieję, że w spółczesna technika upora się z trudnościam i odczytania zatartego tekstu i że to niezw ykłe odkrycie przyczyni się do lep szego poznania liturgii mszalnej arcybiskupa M etodego.
П РО БЛ ЕМ А Ч И Н А ЛИТУРГИИ М Е ТРО П О Л И ТА М ЕФ О ДИ Я Р е з ю м е В поисках ответа на вопрос, к ак и м бы л чин литурги и м етр о п о л и та М еф одия, автор подним ает несколько вопросов, а им енно: 1. О тнош ение Солунских братьев к к ан он и ческ ом у праву. К а к К о н с т а н т и н -К и рилл, та к и М еф одий строго соблю дали п р ави ла к ан он и ческ ого права. Н еп р и ем л ем о предполож ение, что М еф одий, преж де чем стать м етроп оли том , м ог п ер евести чин не по закону м еста. Н есом ненно, в Солуни славянские ап остолы п ер евели Л итургию св. В асилия и св. И оанна Златоуста, на терри тори и М оравии и П ан н о н и и - григорианскую литургию . 2. Вопрос о р ган и зац и и церк овн ого круга. М етроп оли т М ефодий сохранил поряд ок ви зантийского круга. В Х орватии с л а в ян с ка я ли турги я бы ла связана с рим ским кругом. П рон и кн овен и е н екоторы х эл ем ен то в р и м ск ого церковного круга в круг ви зан ти й ски й прои зош ло в М акедон и и уж е после см ерти М ефодия. 3. С осущ ествование терм и н ологи и в и за н ти й с к о -сл ав ян ск о й (sluzbba, jereje) и западной (т ьш , роръ). В озм ож ность их зам ен ы свидетельствует о том , что они не были связаны ни с к аки м определенны м чином . О типе ч и н а не сооб щ ал та к ж е отрицаем ы й западны м и свящ ен н и кам и д о х ри сти ан ски й тер м и н treba, к о то р ы й был признан М еф одием для обозначения хри сти ан ской ж ертвы . Часто используем ы й в работах по слави сти ке те рм и н месса св. Петра употребляется в нескольких значениях: а) к ак д о гр и го р и ан ски й чин, автором 54 Т а г n a n i d i s, dz. cyt., s. 103-108; fotografie s. 194-195.
ко то р о го бы л сам апостол П етр, б) к а к греч ески й перевод гр и гори ан ск ой литургии, в) к а к см еш ан н ы й р и м ск о -ви зан ти й ски й чин, л и ш ен н ы й определенного объема ви за н ти й с ки х элем ен тов в чине рим ском . П о этому поводу, и сп ользование столь м н о го зн ач н о го те р м и н а в научны х работах, по м нению автора, проти вопоказан о. В связи с эти м автор пред лагает тер м и н лит ургия метрополита М еф одия. 4) Т ексты . С охранились ф рагм ен ты возн и к ш его, несом ненно, ещ е в Солуни п еревод а ч и н а св. В асилия и св. И оан н а Злато у ста т.н. С инайский евхологий и гр и го р и ан ско го ч и н а по рукописи и з П адуи (главны м образом , это во зн и к ш и й на те р р и то р и и М орави и и ли П ан н он и и т.н. К и е в с к и й м иссал). И сследован и я ж д ет н ай д ен н а я в 1975 г. в С инайском м он асты ре рукопись другого ц ерковн ославян ского м иссала. К а к отм ети л Т арн ан и ди с в своем списке н овонайденны х текстов, этот м иссал н ап и сан д и а л ек то м ю ж н ы х славян, но тер м и о н о л о ги я в нем западная. Т арн ан и ди с не п ред п р и н и м ает п оп ы тки установить его отн ош ен и е к К и ев с к о м у м иссалу. М о ж ет бы ть, эта б ольш ая, н асч и ты ваю щ ая 80 листов, рукопись пом ож ет н ай ти ответ на основной вопрос: к ак и м бы л чин литургии м етр оп оли та М ефодия.
Słowa kluczowe: arcybiskup Metody, rok liturgiczny (kościelny), liturgia, tzw. liturgia świę
tego Piotra.
Ключевые слова: м етроп оли т М еф одий (архиепископ), литурги чески й год)
