przez granicę rozumieć tu bądź zbiór wszystkich prawd o świecie, bądź przynaj-mniej prawd wyrażających prawidłowości przyrody, to założenie o istnieniu takiej granicy wikła nas w nader istotne kłopoty logiczne.
W dyskusji prof. E. Olszewski podkreślił, że koncepcje Flecka kształtowały się w klimacie intelektualnym (Pareto i inni), który dopuszczał, że myśl nie musi się rozwijać racjonalnie. Zauważył także, że nauka współczesna nakłada szereg ogra-niczeń na ideał obiektywności w jego klasycznym rozumieniu, jak np. ograniczenia związane z „zasadą nieoznaczoności". Koncepcje Flecka inspirowały niewątpliwie w pewnym stopniu teorię rewolucji naukowych T. S. Kuhna.
Doc. S. Amsterdamski wprowadził pojęcie horyzontu poznawczego teorii, jako zespołu faktów, które powinny znaleźć wyjaśnienie na jej gruncie. Proponował w związku z tym odróżniać dwie sytuacje: takie, w których jakieś fakty należące do horyzontu poznawczego teorii nie dają się w oparciu o nią wytłumaczyć, oraz takie, gdy mamy do czynienia z faktami znajdującymi się w danym czasie poza horyzontem poznawczym teorii.
Mgr B. Chwedeńczuk zwracał uwagę na możliwość ujmowania nauki z trzech różnych „stanowisk obserwacyjnych": twórców nauki, metodologów oraz laików. Postulował następnie wyeliminowanie z naukoznawczych opisów terminów wartoś-ciujących. Podtrzymał także opinię referenta o możliwości uzgodnienia tezy o pod-miotowych uwarunkowaniach poznania z tezą o jego obiektywności. Wyraził rów-nież pewne wątpliwości pod adresem pojęcia horyzontu poznawczego teorii.
Uzupełniając dyskusję mgr S. Rainko zauważył, że odmawianie wiedzy ludzkiej waloru obiektywności może być w pewnych wypadkach obciążone sprzecznością lo-giczną (gdy np. zakłada się w tym celu wyniki pewnych nauk, jak fizjologii zmy-słów, socjologii wiedzy itp.).
S. Я.
II OGÓLNOPOLSKIE POSIEDZENIE ZESPOŁU HISTORII NAUK MEDYCZNYCH
Dnia 22 lutego 1971 r. odbyło się w Warszawie pod przewodnictwem prof. К. Ro-wińskiego drugie ogólnopolskie posiedzenie Zespołu Historii Nauk Medycznych ł.
Na wstępie uczestnicy zebrania uczcili chwilą ciszy pamięć zmarłych niedawno doc. Ludmiły Krakowieckiej i dra Stanisława Pronia, założyciela Muzeum Farmacji w Krakowie.
Następnie prof. Rowiński powiadomił obecnych o powierzeniu doc. Stanisławowi Szpilczyńskiemu funkcji przewodniczącego Zarządu Głównego Polskiego Towarzy-stwa Historii Medycyny i podał szereg informacji o mającym się odbyć w Moskwie, w sierpniu 1971 r. XIII Międzynarodowym Kongresie Historii Nauki. Zapraszając uczestników posiedzenia do dalszej współpracy z Zespołem, prof. Rowiński przed-stawił plan badań naukowych Zakładu Historii Nauki i Techniki PAN na najbliższe lata, który powinien stanowić ukierunkowanie prac Zespołu.
Odbyte uroczystości, związane ze stopięćdziesiątą rocznicą urodzin Tytusa Chału-bińskiego omówił prof. Stanisław Konopka2. Prof. Konopka poruszył m.in. ważki problem — oceny działalności Chałubińskiego przez współczesnych lekarzy starszego
1 Por. sprawozdanie z pierwszego ogólnopolskiego posiedzenia Zespołu w nrze 3/1970 „Kwartalnika" s. 664—666.
2 Por. informacje o uroczystościach stopięćdziesiątej rocznicy urodzin Tytusa Chałubińskiego w nrze 1/1971 „Kwartalnika" s. 200—201 oraz w numerze niniej-szym s. 711—715.
i młodszego pokolenia. Lekarz, rozpoczynający dziś swą drogę naukową — powie-dział prof. Konopka — gotów jest opierać się jedynie na niewielkiej liczbie publi-kacji Chałubińskiego i uważać jego sławę za legendarną, ale lekarze starszego po-kolenia, ceniąc przede wszystkim wiedzę i talent medyczny Chałubińskiego oraz ofiarność wobec chorych, oceniają wysoko również jego wszechstronne zaintereso-wania poznawcze.
Z kolei prof. Rowiński poinformował zebranych o zbliżającej się trzechsetletniej rocznicy urodzin Jana Jonstona, lekarza, wybitnego przyrodnika i filozofa. Z tej okazji, staraniem Komitetu Badań Naukowych Polskiego Towarzystwa Lekarskiego w Poznaniu, odbędzie się w Lesznie w 1975 r. sesja naukowa poświęcona życiu i działalności Jonstona. Rocznicą zainteresował się także Komitet Historii Nauki i Techniki PAN oraz Zakład Historii Nauki i Techniki. Współpracę w badaniach nad niektórymi zagadnieniami podejmie więc również Zespół Historii Nauk Me-dycznych.
Przygotowania do sesji oraz prace nad wydawnictwami jubileuszowymi omówił szerzej doc. Gerwazy Swiderski.
W dalszym ciągu posiedzenia doc. J. Babicz zaprezentował zebranym dwa pierw-sze tomy Historii nauki polskiej. Dzieło to jest pracą pionierską w literaturze pol-skiej i stanowi syntezę dziejów nauki ojczystej.
Następnie prof. Rowiński zagaił drugą część posiedzenia, poświęconą prezenta-cji tez prac wykonywanych lub planowanych przez członków Zespołu. Zespół Historii Nauk Medycznych patronuje wielu pracom z zakresu historii medycyny i farmacji — inicjując tematykę badawczą, realizowaną następnie przez jego współpracowni-ków — oraz umożliwia publikowanie wyniwspółpracowni-ków tych prac w wydawnictwach Za-kładu. Wobec coraz szerszego zainteresowania pracami Zespołu konieczne wydaje się zapoznanie wszystkich współpracujących z nim z problematyką badawczą, reali-zowaną obecnie przez jego członków. Ponieważ prac takich jest dużo ograniczono się do przedstawienia zaledwie kilku, referowanie innych przekładając na kolejne po-siedzenie. Wśród prac referowanych obecnie, niektóre są już ukończone, inne znaj-dują się w toku opracowywania lub zostały dopiero zainicjowane.
Jako pierwszy wystąpił doc. Mieczysław Stański, przedstawiając tezy pracy Społeczne aspekty metodologii medycyny polskiej przełomu XIX i XX wieku. Impas medycyny polskiej tego okresu spowodowany został jednostronnym empiryzmem (wpływ pozytywizmu) i nieufnością wobec rozwoju teoretycznego przyrodoznawstwa. Uprzywilejowana była terapia chirurgiczna, koncentrowano się na chorym organie a nie na chorym organizmie. Sprzyjało to wprawdzie rozwojowi chirurgii, lecz de-precjonowało człowieka-ipacjenta. Dopiero Tytus Chałubiński, a także Władysław Biegański, skierowali uwagę na patofizjologię (całościowe i funkcjonalne ujmowanie zjawisk patologicznych), wskazując tym samym medycynie polskiej nowy kierunek.
Dyskusję rozpoczął prof. Feliks Widy-Wirski. Stwierdził on, że w badaniu dzie-jów medycyny konieczna jest naukowa metodologia, przede wszystkim należy jednak znaleźć ostateczną definicję pojęcia medycyna, by w konsekwencji ustalić, co to jest historia medycyny. Nie rozstrzygnięty jest również w historiografii światowej problem periodyzacji dziejów medycyny. Prof. Jerzy Rutkowski wyraził wątpliwość co do stwierdzenia doc. Stańskiego o dominacji metod chirurgicznych. Chirurgia w XIX w. była przecież słabo rozwinięta, a pewne jej metody omijano — ze szkodą dla pacjenta. Polska chirurgia wyprzedziła światową jedynie w metodzie operowania wyrostka robaczkowego.
Następnie doc. S. Szpilczyński zreferował temat Historia medycyny polskiej w XIX wieku. Referent zastrzegł, że problematyka którą ma zamiar przedstawić w pracy obejmuje znacznie dłuższy okres, bo aż 150 lat i(od 1793 r. po czasy n a j -nowsze). Odczuwa się poważny brak syntezy dziejów medycyny polskiej
obejmują-cych ten właśnie okres. Podobne zjawisko jest zresztą typowe dla historiografii pow-szechnej. Pewne próby w kierunku opracowania takiej syntezy podejmowali w na-szym k r a j u W. Szumowski, W. Zembrzuski, W. Ziembicki i B. Seyda. Zdaniem doc. Szpilczyńskiego należy powołać zespół, którego celem byłaby krytyczna ocena dzie-jów medycyny z perspektywy historycznej. Pierwszym, zasadniczym problemem jest słuszność cezury 1795—1945, przyjętej dla opracowywanych dalszych tomów Historii nauki polskiej. Doc. Szpilczyński opowiedział się za tą cezurą, wskazując na ko-nieczność dalszego podziału na trzy podokresy: 1795—1865, 1865—1918, 1918—1945.
Inicjatywę powołania zespołu do prac nad syntezą dziejów medycyny polskiej poparł prof. Bogdan Suchodolski. Zakład Historii Nauki i Techniki PAN jest zain-teresowany w jak najszerszym opracowaniu przez specjalistów poszczególnych dzie-dzin nauki, w celu ich wykorzystania w pracach nad dalszymi tomami Historii nauki polskiej. Prof. Suchodolski wskazał na dwojaki charakter tego dzieła: może ono być w swych poszczególnych częściach, bądź podsumowaniem dotychczasowej pracy, bądź też punktem wyjścia dla innych prac, jak to już miało miejsce w przy-padku historii astronomii, dziejów nauk ekonomicznych i etnografii. W dalszym ciągu dyskusji prof. Bolesław Górnicki przypomniał o istnieniu wielu specjalizacji medycz-nych już w XIX w., a doc. Gerwazy Swiderski zaproponował zaproszenie do prac Zespołu lekarzy klinicystów.
Z kolei tezy pracy Historia neurologii polskiej przedstawił prof. Eufemiusz Her-man, omawiając ogólne jej założenia i wkład neurologii polskiej do medycyny światowej.
W dyskusji doc. J. Strojnowski podkreślił konieczność uwzględnienia proble-matyki psychiatrycznej (nerwice) włączanej wówczas do neurologii, lecz zdaniem prof. Rowińskiego historia neurologii nie powinna łączyć tych zagadnień, powinna natomiast rozpatrywać kierunek, który dąży do neurohistologii.
W kolejnym referacie Historia patologii w XIX wieku doc. Romuald W. Gutt podkreślił wagę znajomości patologii i medycyny ogólnej wobec obecnie postępują-cej szybko specjalizacji w medycynie oraz fakt, że bez względu na specjalność wspólne dla lekarzy są dwie dziedziny: patologia i historia medycyny. Doc. Gutt mówił następnie o znaczeniu nauk teoretycznych w medycynie XIX w. oraz o wpły-wach, jakie wywarły na nią np. nauki morfologiczne (sekcja zwłok, nauka o ko-mórce, patologia cellularna), kierunek chemiczny i kierunek doświadczalny (czyn-nościowy). W części szczegółowej swojej pracy (już przygotowanej do wydania) autor omówił procesy zapalne i ropne, rozrost nowotworowy, krwotoki, patologię barwników krwi i żółci, zaburzenia podstawowych procesów przemiany materii, po-czątki endokrynologii, a także stan patologii na przełomie XIX i XX wieku. W za-kończeniu autor postulował rozszerzenie zakresu wykładów patologii i medycyny ogólnej jako dyscyplin podstawowych w wykształceniu współczesnego lekarza.
Doc. Strojnowski zapronował podzielenie omawianej problematyki na dwa okre-sy; pierwsza połowa XIX w. była pod wyraźnym wpływem irytacyjnej teorii pato-logicznej, druga zaś charakteryzowała się wpływem Virchowa i rozwojem nowo-czesnej klinicystyki. Doc. S. Szpilczyński zapronował szerszą dyskusję nad wygło-szonym referatem w zespole mającym pracować nad syntezą dziejów medycyny w XIX wieku.
Szeroką dyskusję wywołał referat dra Bronisława Seydy Religia i medycyna w dziejach kultury i nauki. Związek religii i medycyny powstał z braku doświad-czalnej wiedzy o przyrodzie, należy jednak docenić dodatni wpływ doktryn religij-nych na terapię chorób psychiczreligij-nych (sugestia). W średniowieczu oficjalna doktryna religijna hamowała swobodny rozwój medycyny. Stan taki przetrwał do epoki no-wożytnej (opór przed szczepieniem ospy, usypianiem przy porodzie itd.). Tendencja ta znalazła wyraz w odrodzonej medycynie pastoralnej, wykładanej na katolickich
uczelniach. W czasach nowożytnych zaistniała jednak potrzeba powiązania religii z naukami lekarskimi (czynnik witalizmu).
Doc. S. Szpilczyński i w tym przypadku zaproponował szerszą dyskusję nad omó-wionym przez dra Seydę zagadnieniem, uważając, że nie zostało ono dostatecznie wyczerpane przez autora referatu (np. nie uwzględnione zostały bulle papieskie, w których zawarta jest duża ilość informacji o stosunku religii do medycyny). Następni dyskutanci wskazywali, że autor powinien zaznaczyć — chociażby w tytule pracy — że omawia wyłącznie religię chrześcijańską (dr R. Dzierżanowski), że wiele wiadomości na ten temat znajduje się również np. w Koranie i Starym Testamencie (prof. К. Dominik), że punkt ciężkości winien być położony nie na historii poszcze-gólnych doktryn i ich wpływie na medycynę, lecz na omówieniu religii jako faktu psychologicznego, w oderwaniu od historycznych form jego przejawiania się (doc. R. W. Gutt) i wreszcie, że należałoby podkreślić pozytywny często stosunek koś-cioła katolickiego do medycyny (dr W. Stembrowicz).
Dr Zdzisław Gajda referował założenia pracy Stan naukowy i organizacyjny służby zdrowia Rzeczypospolitej Krakowskiej (1815—1846), w której ma zamiar przedstawić rolę Wydziału Lekarskiego Akademii Krakowskiej (ustalenie polskiej terminologii medycznej, wysoki poziom kształcenia lekarzy itd.), rolę szpitali kra-kowskich oraz rolę lekarzy w życiu społecznym i kulturalnym.
O Polskim czasopiśmiennictwie medycznym w XIX wieku mówiła dr Teresa Ostrowska. Pierwszym polskim czasopismem lekarskim był „Dziennik Zdrowia dla Wszystkich Stanów", wydawany w Warszawie w latach 1801—1802 przez Leopolda Lafontaine'a. W ciągu całego stulecia ukazywało się 60 czasopism o tematyce nje-dycznej. Czasopisma te można podzielić na ogólnolekarskie i specjalistyczne, nauko-wo-praktyczne i archiwalne, fachowe i popularyzatorskie. Referentka wskazała na poważne funkcje społeczne spełniane przez czasopiśmiennictwo medyczne. Przyczy-niło się ono do rozwoju polskiego słownictwa lekarskiego, ale przede wszystkim do rozwoju medycyny krajowej, poprzez drukowanie prac naukowych lekarzy polskich. Czasopisma te stanowiły źródło informacji o postępach medycyny światowej, a także ułatwiały rozpowszechnienie polskiego dorobku lekarskiego za granicą.
Dyskutanci podkreślali wagę pracy dr Ostrowskiej przede wszystkim dla histo-ryków medycyny (doc. S. Szpilczyński, doc. M. Hanecki, dr E. Sieńkowski, dr W. Stembrowicz). Natomiast dr B. Dzierżanowski nie zgodził się ze stwierdzeniem re-ferentki uznającym „Dziennik Zdrowia dla Wszystkich Stanów" za pierwsze polskie czasopismo medyczne, wskazując że było to pismo popularyzatorskie. Sprzeciwił się temu doc. R. W. Gutt podkreślając, że popularne z dzisiejszego punktu widzenia czasopisma, dawniej traktowane były jako naukowe, i przeznaczone dla oświeconej inteligencji.
Dr Barbara Kużnicka przedstawiła ogólne założenia podjętej przez siebie pracy na temat Geneza farmacji w Polsce. Wyodrębnienie się farmacji jako samodzielnej dyscypliny naukowej nastąpiło w Polsce pod koniec X V I I I w., z chwilą ukonstytuo-wania się pierwszych katedr tego przedmiotu. Ale farmacja jako nauka o leku ma znacznie wcześniejszy rodowód. Opierając się na współczesnej koncepcji historii nau-ki, autorka poszukuje w dziejach farmacji tych elementów, które wskazują na proces myślenia naukowego, poznawanie rzeczywistości metodą empirii i dociekań filozoficznych, przekształcanie wiedzy praktycznej w naukową, wreszcie na proces walki postępu z dogmatem, na kumulację wiedzy i recepcję nauki w aptekarstwie. Genealogia nauki o leku wywodzi się z medycyny i aptekarstwa, dużą rolę odegrały także związki z innymi naukami, np. z chemią i botaniką.
Następnie pracę Recepcja Hipokratesa w Polsce omówiła dr Bożena Bujałowska. Zmniejszanie się zainteresowań pismami Hipokratesa związane było z rozwojem przyrodniczych podstaw medycyny. Natomiast współcześnie rola jego okazuje się
szczególnie doniosła w medycynie ekologicznej i społecznej. Równie ważne jest współczesne odczytanie pism Hipokratesa w aspekcie metodologii czy filozofii medycyny.
W dyskusji doc. J. Strojnowski stwierdził, że pracę należy podzielić na część historyczną i metodologiczną, natomiast doc. R. W. Gutt był zdania, że szerzej opra-cować trzeba jedynie elementy stałe, tj. takie, które przetrwały jako aktualne do dziś, resztę zaś potraktować jako materiał informacyjny. Doc. S. Szpilczyński wska-zał, że w pracy uwzględnić wypada także prądy neohipokratesowe. Dr H. Kowalenko podkreślała rolę prac Hipokratesa w rozwoju balneologii w XVI i XVII wieku.
Jako ostatni referent wystąpił prof. Kazimierz Dominik, podając ogólne założe-nia pracy nad tematem Wkład Polaków w rozwój stomatologii. Osiągnięcia uczo-nych polskich, które przyczyniły się do rozwoju stomatologii są już znane i cyto-wane przez autorów zagranicznych. Wśród najczęściej wymienianych znajdują się: Cieszyński, Łepkowski, Meissner, Wilga i Zwierzchowski. Jednak na wyróżnienie zasługuje także działalność wielu innych polskich stomatologów.
Po referatach, w punkcie porządku obrad dotyczącym spraw aktualnych, głos zabrał prof. F. Widy-Wirski oświadczając, że od stycznia 1971 r. objął kierownictwo Głównej Biblioteki Lekarskiej, instytucji doskonale zorganizowanej przez prof. Sta-nisława Konopkę. Obecnie istnieją wszelkie dane ku temu, by dążyć do wprowadze-nia w tej placówce elektronicznego zapisu informacji. Prof. Widy-Wirski wniósł również do rozważenia projekt zorganizowania uroczystości poświęconych 50-leciu pracy naukowej prof. Konopki.
Barbara Kuźnicka
POSIEDZENIE NAUKOWE ZESPOŁU HISTORII NAUK LEŚNYCH
W dniu 11 marca 1971 r. odbyło się pod przewodnictwem prof. A. Żabko-Poto-powicza kolejne posiedzenie Zespołu Historii Nauk Leśnych. Omawiano na nim w dalszym ciągu wyniki ankiety dotyczącej badań nad historią nauk leśnychi. W dyskusji stwierdzono, że badania te, choć znacznie zaawansowane, są rozproszone w różnych ośrodkach naukowych. Celowe więc byłoby większe skoncentrowanie ich, przy czym rolę koordynującą pełniłby Zespół Historii Nauk Leśnych.
Rozpatrywano również sprawę wykładów z historii leśnictwa na wydziałach leśnych Wyższych Szkół Rolniczych. Według nowych programów dydaktycznych zagadnienia historii leśnictwa będą uwzględniane w ramach wykładów z ekonomiki leśnictwa i ograniczone zostaną do historii najnowszej. W tych warunkach powinno się dążyć do umieszczenia elementów historii nauk leśnych we wstępnych wykładach poszczególnych dyscyplin i do pogłębienia tych wiadomości podczas zajęć seminaryj-nych. Dyskutanci podkreślali, że wskazane byłoby wyodrębnienie w programach naukowych wyższych uczelni historii leśnictwa jako osobnej dyscypliny.
Omawiając problemy historii nauk drzewnych prof. F. Krzysik stwierdził, że przemysł drzewny w Polsce w wielu przypadkach wyprzedza naukę drzewnictwa, a równocześnie działa stymulująco na bazę leśną przez stwarzanie np. możliwości wykorzystania surowców, które poprzednio były odpadami. Prof. Krzysik przed-stawił również projekt wprowadzenia zagadnień historii drzewnictwa do programu nauczania w wyższych uczelniach. Zagadnienia te należałoby wprowadzić na pierw-szym roku studiów w wykładzie wstępnym, w wymiarze ok. 10 godzin, następnie przy poszczególnych dyscyplinach technicznych związanych z drzewnictwem po 2—3 godziny poświęcone na rys historyczny przedmiotu, wreszcie w ramach zajęć
1 Por. zamieszczone w „Kwartalniku" informację na temat tej ankiety: nr 4/1970 s. 833, nr 2/1971 s. 4 8 1 ^ 8 2 .
