Kwiatkowski, Stefan
"Die Akten des
Kanonisationsprozesses Dorotheas
von Montau von 1394 bis 1521", hrsg.
von Richard Stachnik, Anneliese
Triller, Hans Westphal, Köln-Wien
1978 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-4, 456-460
Włożono w p rz y g o to w an ie w y s ta w , z k t ó r y c h zn aczn ą p o p u larn o ś ć zd o b y ła ekspozycja „ T ra d y c je k u l tu r a l n e W arm ii i M a z u r” . O grodziński om ów ił p o szczególne d ziały i o d d ziały m u ze u m ora z zam ieścił szereg in te re s u ją c y c h d a n y ch staty s ty c z n y ch .
E d w a rd R a d tk e jes t a u to re m p u b lik a c ji — Prace k o n s e r w a to r s k ie w z a m
k u l id z b a r s k im w latach 1970— 1977. N a szeroką skalą p ra c e k o n s e r w a to r
skie rozpoczęto w 1972 ro k u . O b jęto n im i m.in. p iw n ice zam kow e, k r u ż g a n ki w p rz y ziem iu , pom ieszczenia w p rzy ziem iu , k a p licę zam kow ą. Sali b is k u pa A n d rz e ja B a to re g o p rz y w ró co n o w y g lą d z czasów, k ie d y n a z a m k u r e z ydow ał te n b isk u p . O dsłonięto p o lic h ro m ię z X V I w ieku, zabezpieczono f r a g m e n t m alo w id ła z tego sam ego stulecia.
W o m aw ia n y m tom ie „R ocznika O lszty ń sk ieg o ” d o strzeg a się w k ilk u a r ty k u ła c h n ie u m ie ję tn e sp o rząd zan ie przypisów : b r a k stro n , m iejsc w y d a ń p u b lik a c ji oraz n ie je d n o lite stosow anie sk ró tó w , np. A rc h iw u m D iecezji W a r m iń sk iej w O lsztynie r a z je s t sk ra c a n e jako AD W O indziej jako ADW, to sam o m ożna odnieść do s k ró tu czasopism a „ Z e its c h rift fü r die G eschichte u n d A lte r tu m s k u n d e E r m la n d s ” .
W p o ró w n a n iu z X I w to m ie X II/X III n ie uleg ł z m ian ę k o m ite t re d a k - cyjny, d o k ooptow ano doń je d y n ie L u c ja n a C zubiela.
O p u b lik o w a n e w X I I /X I I I to m ie ro czn ik a a r ty k u ły p o ru s z a ją i n te r e s u jące p ro b lem y , chociaż n ie k tó re z n ich m a j ą c h a r a k te r n ie w ie lk ic h p rz y c z y n ków. U k a za n ie się k o lejn e g o to m u „R ocznika O lszty ń sk ieg o ” n a le ży p o w itać z zadow oleniem , iż u trz y m a n o tę c en n ą pozycję w y d a w n icz ą oraz mieć n a dzieję, że n a n a s tę p n y jego to m n ie będ ziem y czekać t a k długo.
S ta n is ła w A c h r e m c z y k
D i e A k t e n d e s K a n o n i s a t t o n s p r o z e s s e s D o r o t h e a s v o n M o n t a u v o n 1394 b i s 1521, h r s g . v o n R i c h a r d S t a c h n i k i n Z u s a m m e n a r b e i t m i t A n n e l i e s e T r i l l e r u n d H a n s W e s t p h a l , F o r s c h u n g e n u n d Q u e l l e n z u r K i r c h e n - u n d K u l t u r g e s c h i c h t e O s t d e u t s c h l a n d s , B d 15, B ö h l a u V e r l a g , K ö l n - W i e n 1978, s s . X L I V , 629.
D o ro ta z M ątow ów , z m a rła w 1394 r o k u w K w id zy n ie, ju ż za życia m ia ła opinię św iętej, a jej k u l t o b jął P o m ezan ię i częściowo ziem ie sąsied
nie. O ż ad n e j kobiecie żyjącej w p a ń s tw ie zak o n n y m n ie n a p isan o w śre d - n o w ieczu t a k w ie le ja k o niej. B yło to głów nie zasłu g ą J a n a z K w id z y n a, k tó r y s tw o rz y ł k ilk a b io g rafii i p ism teologicznych pośw ięco n y ch Dorocie i jej przeży cio m w e w n ę trz n y m P iś m ie n n ic tw e m ty m w przeszłości z ajm o w ali się szczegółowo i w y d a w a li je M ax T oeppen, w a rm iń s k i teolog i h is to ry k F r a n z H ip le r ora z b o la n d y s ta . R em ig iu s D e B u c k 2. W okresie p o w o jen n y m zaznaczył się p o n o w n y w z ro st z a in tere so w a n ia z aró w n o e d y to rs tw e m źródeł, ja k i osobą D oroty, k tó r a w 1976 ro k u została b e a ty fik o w a n a . J e s t
1 P o r . F . H i p l e r , M e i s t e r J o h a n n e s M a r i e n w e r d e r u n d d i e K l a u s n e r i n D o r o t h e a v o n M o n t a u , Z e i t s c h r i f t f ü r G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s , 1866, t . 3, s . 166— 299; M . T o e p p e n , D a s L e b e n d e r h e i l i g e n D o r o t h e a , E i n l e i t u n g , w : S c r i p t o r e s R e r u m P r u s s i c a r u m , t . 2. s . 183 n . ; R . S t a c h n i k , D i e G e i s t l i c h e L e h r e d e r F r a u D o r o t h e a v o n M o n t a u a n i h r e T o c h t e r i m F r a u e n k l o s t e r z u K u l m , Z e i t s c h r i f t f ü r O s t f o r s c h u n g , 1954, t . 3, s s . 589— 596; t e g o ż , Z u r V e r ö f f e n t l i c h u n g d e r g r o s s e n L e b e n s c h r e i b u n g D o r o t h e a s v o n M o n t a u v o n J o h a n n e s M a r i e n w e r d e r , Z e i t s c h r i f t f ü r O s t f o r s c h u n g ,1968, t . 17, s s . 713—717. 2 S z e r z e j R . S t a c h n i k , Z u r V e r ö f f e n t l i c h u n g , s . 713 i n . ; t e g o ż , Z u m S c h r i f t t u m ü b e r d i e h e i l i g e D o r o t h e a v o n M o n t a u , w : D o r o t h e a v o n M o n t a u , e i n e p r e u s s i s c h e H e i l i g e d e s 14. J a h r h u n d e r t s , M ü n s t e r 1976, s . 60.
4 5 7
to głów nie z as łu g ą w ąsk ieg o g ro n a h isto ry k ó w : A nneliesie T rille r, R ich a rd a S ta c h n ik a i H a n sa W es tp h ala. W tej sam ej serii w y d a w n icz e j co recenzo w a n e tu A k t a u k a z a ła się w 1964 r o k u łac iń sk a V i l a 3.
A k ta p rocesow e n a le żą do inn eg o ro d z a ju źródeł. Są one bow iem w y n i kiem p o d jęty c h z g ó rą ro k po śm ierci D o ro ty o ficjaln y ch s ta r a ń o jej k a n o nizację. J a k o in ic jato rzy w y s tą p ili w ów czas czterej b isk u p i p ru s c y (także w im ie n iu sw ego k leru ), opaci k ilk u k las zto ró w z P o m o rz a G dańskiego, w ie l ki m is trz K o n a r d von J u n g in g e n , sp o w ied n icy D o ro ty J a n z K w id z y n a i J a n R eym an, k a n o n ic y i teologow ie po m ezań scy oraz dosto jn icy Z ak o n u N iem iec k i e g o 1. W ielk i m is trz czynił ró w n ie ż zabiegi u w y s o k ich fu n k c jo n a riu s zy p ap iesk ich : p a tr i a r c h y P io tr a de G ra d o i k a r d y n a ła H e n r y k a M in u to li z N e a polu, a b isk u p p o m ez ań s k i J a n M önch u nie w y m ien io n eg o z im ie n ia k a r d y n a ła , m is trz a B a rtło m ie ja i 'p ro feso ra teologii S te fa n a P a p ież p o w o ła ł k o m is ję do p r z e p ro w a d z e n ia p ro c esu już w 1395 roku, ale n ie zach o w ały się ż ad n e m a te ria ły m ogące zaśw iadczyć o jej działalności. Dopiero w y z n a czenie d ru g ie j kom isji, s k ła d a ją c e j się z b isk u p ó w chełm ińskiego A rn o ld a i w a rm iń s k ie g o H e n r y k a oraz o p a ta oliw skiego Ja k u b a , dopro w ad ziło do podjęcia p rz e s łu c h a ń n ao cz n y ch ś w ia d k ó w życia i cudów D oroty. C zynności te w y k o n y w a n o w K w id z y n ie od 23 czerw ca 1404 do 10 lutego 1406 roku. J e d e n z d w ó ch sp o rząd zo n y ch w ów czas e g ze m p larzy p ro to k o łó w z zezn a n ia m i św ia d k ó w w y słan o niezw łocznie do Rzym u, a d ru g i pozostaw iono na m iejscu. N a s k u te k b r a k u p ie n ię d zy i b u rz liw y c h w y d a r z e ń l a t n a stęp n y c h z an iech an o d alszy ch s ta r a ń w Sto licy A postolskiej aż po rok 1485. W ówczas to b isk u p p o m ez ań s k i J a n IV w znow ił sp raw ę. N a polecenie Inn o cen teg o VIII, pod n a d z o re m b is k u p a c h ełm iń sk ieg o S tefan a, sporządzono u w ierzy teln io n y n o ta r ia ln ie odpis a k t z la t 1404— 1406.
N ie w iadom o je d n a k w ilu e g zem p larzach sporządzono ów tran s u m p t.
F. H ip le r sądził, że w y k o n a n o d w a odpisy, z k tó r y c h je d e n pozostał na m iejscu, a d ru g i w y s ła n y do R zym u, uleg ł ta m zniszczeniu podczas zajść Sacoo di R o m a w 1527 r o k u 6. W 'ydaw ca p rz y c h y la się do p o g ląd u głoszo nego ju ż p rzez M. T oep p en a, że sporządzono ty lk o jed e n tr a n s u m p t, do dziś z ach o w an y , k tó reg o n a w e t n ie w y s ła n o do R z y m u 7. A n i K rzyżacy bow iem , an i b is k u p i k a p itu ła n ie m ieli p ieniędzy kon ieczn y ch do p rz e p ro w a d ze n ia p ro c esu k an onicznego. O s ta tn ia n o ta tk a św iadcząca o z an tereso - w a n iu s p r a w ą i w y k o rz y s ta n ie m t r a n s u m p tu pochodzi z 1521 rok u . P rz e c h o w y w a n y w K w id z y n ie o ry g in ał Processus canonizationis zag in ął w n ie z n a n y c h okolicznościach, p ra w d o p o d o b n ie w p ierw szej fazie re fo rm a cji, gdy niszczono z p re m e d y ta c ją w szelkie ślad y k u ltu D oroty. N a to m ia s t t r a n s u m p t
3 V i t a D o r o t h e a e M o n t o v i e n s l s M a g i s t r i J o h a n n i s M a r i e n w e r d e r, h r s g . v o n H a n s W e s t p h a l u n t e r M i t w i r k u n g A n n e l i e s e T r i l l e r , K ö l n — G r a z 19R4. 4 Р о г . A k t e n , s s . 509— 531. S i e d e m z t y c h d o k u m e n t ó w o p u b l i k o w a ł j u ż J . V o i g t , C o d e x d i p l o m a t l c u s P r u s s i e n s , t . 5, s s . 74—76 i 84— 86, a w s z y s t k i e * u k a z a ł y s i ę w w y d a w n i c t w i e S a c r a C o n g r e g a t i o p r o C a u s i s S a n c t o r u m — O f f i c i u m H i s t o r i c u m 11 <— G e d a n e n . B e a t i f i c a t l o n l s e t c a n o n i s a t i o n i s s e r v a e D e i D o r o t h e a e M o n t o v i e n s l s v i d u a e e t r e c l u s a e , « b e a t a e » s e u « s a n c t a e » n u n c u p a t a e (1394). P o s i t i o s u p e r c u l t u e t u i r f u t i b u s s e r v a e D e i e x o t f i c i o c o n c i n n a t a , T y p i s P o l y g l o t i s V a t i c a n i s 1971, s s . 206— 211. 5 W y d a n e p o p r z e d n i o w C o d e x d i p l o m a t l c u s P r u s s i c u s , t . 5, s s . 80— 82 z m y l n ą u w a g ą , ż e a d r e s a t e m i c h b y ł p a p i e ż , o r a z w P o s i t i ó , s s . 221—229. 6. P . H i p l e r , D i e h e i l i g e D o r o t h e a v o n M o n t a u u n d i h r e V e r e h r u n g b e i d e r M i t - u n d N a c h w e l t , P a s t o r a l b l a t t f ü r d i e D i o c e s e E r m l a n d , 1889, t . 21, s . 75. 7 M . T o e p p e n , o p . c i t . , s . 181.
tr a f ił do K ró lew ca, do a r c h iw u m w ielk ic h m is trz ó w i później k sią żą t p r u s kich, n a s tę p n ie do tam te js z e j B ib lio tek i P a ń s tw o w e j i U n iw e rsy tec k iej. W czasie II w o jn y św ia to w e j p rzew iezio n y do N iem iec środkow ych, p rzecho w y w a n y jes t obecnie w S ta a tlic h e n A rc h iv la g e r G öttingen.
J e s t to liczący 362 z ap isan e s tro n ice fo lia n t p e rg am in o w y , oznaczony s y g n a tu r ą Ms. 1241. N a p isa n y on został d o b rze czy teln ą b a s ta r d ą z X V w ie ku. N a jego treś ć sk ła d a ją się następ u jące, części:
— p ro to k ó ł z czynności z w iąz an y c h z tra n s u m o w a n ie m a k tó w p roceso w y c h w 1486 ro k u ;
— p ro to k ó ł z czynności d o k o n y w a n y c h podczas p rz e s łu c h a ń ś w ia d k ó w w la ta c h 1404— 1406;
— n o ta r ia ln e u w ie rz y te ln ie n ie p raw id ło w o ści doko n an eg o tr a n s u m p tu . N a w łaściw e a k ta procesow e s k ła d a ją się: zapis in a u g u r a c ji czynności kom isji, b u lla B onifacego IX z 18 m a rc a 1404 ro k u polecająca ko m isji pod jęcie p ra cy , tr z y w e rs je p y ta ń z ad a w a n y c h zezn ają cy m i w reszcie zeznania 257 św iad k ó w . P ie rw sz e d w a k o m p le ty p y ta ń , z a ty tu ło w a n e A r tic u li prim o
dati i A r tic u li se cundo dati, są do siebie bliźniaczo podobne. Z a b i e r a j ą one
po dw ad zieścia p u n k tó w . W p ierw szej w e rs ji zostały spisan e w R zym ie w 1395 r o k u n a p o d sta w ie p ism J a n a z K w id z y n a, a w ro k później z m in i m aln y m i z m ia n a m i o p raco w an o je ponow nie. K o m isja w s w y ch p rz esłu c h i- w a n ia c h p o słu g iw ała się n a ogół sp e cjaln ie d la n iej spo rząd zo n y m k w e stio n a riu s zem , o p a trz o n y m w a k ta c h n a g łó w k ie m -A r tic u li tertio dat i, a złożonym ze 149 p y tań . S p o śró d n ic h p ierw sze trzydzieści dotyczą życia D oroty, k o lejn e dziew ięćdziesiąt d w a (nr 31— 142) — cudów , k tó re m ia ły się dokonać za je j sp ra w ą , o s ta tn ie zaś sie d em ró ż n y ch p rz e ja w ó w i a sp e k tó w k u l tu p a tr o n k i P ru s . T y lk o d w u d z ies tu sześciu św ia d k ó w Zeznaw ało w e d łu g tego k w e s tio n ariu sza. P ozostali bo w iem sk ła d ali ośw iadczenia o je d n y m lu b p a r u cu d o w n y c h w y d a rze n iac h , k tó r y c h u c ze stn ik a m i byli, n a ogół n ie u ję ty c h
w p y ta n ia c h . W śród z ez n ający ch b y ł J a n z K w id z y n a, k tó r y p rz e d s ta w ił k o m isji w łasn ą, sk ró co n ą b io g rafię D oroty, z a ty tu ło w a n ą L ib e llu s de vita,
v ir tu tib u s et m iraculis D o r o th e a e s. R ękopis Ms 1241 długo nie w zbudzał
z ain tere so w a n ia h is to ry k ó w i e d y to ró w źródeł. P r a c o w a ł n a d n im i H ip ler, ale go n ie docenił i n ie w y k o rz y s ta ł w łaściw ie; w iększe f r a g m e n ty w y d a ł do p ie ro T o e p p e n 9. N ie o m ieszkał on p rz y tej okazji zaznaczyć, że są tu „ n u r w e n ig e d e r B e a c h tu n g w ü rd ig e N o tize n ” i że p rz ew a ż ając e w tek ście w ia d o m ości o cu d o w n y ch u z d ro w ien iac h m a ją dla h is to r y k a „ein e h ö c h s t u n t e r g e o rd n ete o d e r g a r k e in e B e d e u tu n g ” 10. P o d o b n o w 1916 r o k u p ro fes o r g im n a z ja ln y A lfons H oppe d o k o n ał odp isu m a n u s k r y p tu i p rz y g o to w ał a k ta do d ru k u , lecz później o jego przed sięw zięciu słuch zaginął. D opiero w la ta c h trzy d z ie sty c h zw rócono uw ag ę, że źródło m a p ierw szo rz ę d n e znaczenie dla d ziejó w k u l t u r y 11. W 1938 r o k u W a rm iń s k ie A rc h iw u m D iecezjalne we F r o m b o r k u zleciło w y k o n a n ie fotokopii rękopisu, k tó r a w e d łu g S ta c h n ik a m oże obecnie z n ajd o w a ć się w O lszty n ie 12.
W y d aw c a p ie rw o tn ie p rz y g o to w ał e d y cję a k t w la ta c h 1938— 1941, ale w y d a rz e n ia w o je n n e sp o w o d o w ały zniszczenie jego m ate ria łó w . R ecenzow ane
8 R . S t a c h n i k , Z u m S c h r i f t t u m , s . 76 n . 9 I b i d e m . r 10 M . T o e p p e n , o p . c i t . , s . 182.
11 P . N i e b o r o w s k i , D i e h e i l i g e D o r o t h e a v o n P r e u s s e n , B r e s l a u 1933, s . 71. 12 R . S t a c h n i k , Z u m S c h r i f t t u m , s. 82.
4 5 9
tu w y d a n ie zaw d zięczam y p o n o w n e m u w y s iłk o w i p o d ję te m u p rzez R. S ta c h nika. A k ta p ro cesu k a n o n iz ac y jn eg o zostały n a p is a n e w p o p ra w n ej, p o zb a w ionej isto tn ie js zy c h b łęd ó w łacinie. T rzecią część te k s tu w rękopisie z a jm u ją z w ro ty n o ta ria ln e , k tó r e w y d a w c a sk ró cił p o zo staw iając je ty lk o tam , gdzie w y s tę p o w a ły po r a z p ierw szy , a w k o le jn y c h m ie jscach z as tą p ił do brz e c zy teln y m i odsyłaczam i. P o d o b n ie p o stą p ił z częściej w y s tę p u jąc y m i w y ra z a m i p r o to k o la rn y m i. W y elim in o w a ł on ró w n ie ż po w tó rzen ia, m.in. d r u gi odpis bulli- p ap ie sk iej z 18 m a r c a 1404 ro k u ora z A r tic u li p r im o da ii jako n ie m a l id en ty c zn e z d ru g ą ich w e rs ją . U je d n o licen ie pisow ni n astąp iło w k o ń c ó w k ac h -tia, -Но; y zostało zastąp io n e p o d w ó jn y m i; użycie u, v i u) oraz w ie lk ic h lite r ro zstrzy g n ięto zgodnie z o b o w iązu jący m i dziś z asad am i o rto g rafii. In g e re n c ja S ta c h n ik a o g ran iczy ła się w ięc do n iezbędnego m in i m u m , co z ap e w n e zostało p o d y k to w a n e okolicznością, że u ż y ta w a k ta c h pi so w n ia n a z w osobow ych, m ie jsc o w y ch i w ie lu in n y c h w y ra z ó w dobrze o d d a je cechy d ia le k tó w m itte lh o c h d e u ts c h i n ied e rh o ch d e u tsc h .
P o d s ta w ą w y d a n ia b y ł jed e n rękopis, dlatego źródło nie w ym agało ro zb u d o w an e g o a p a r a tu ed ytorskiego. P rz y p is y tek s to w e dotyczą d ro b n y c h p o p r a w e k i są nieliczne. P rz y p is y rzeczow e o d sy łają czy teln ik a do in n y ch ź ró d eł zw iąz an y c h z życiem D o ro ty i p o d staw o w ej lite r a tu r y ; są zwięzłe, ale ’ i n s tru k ty w n e .
P o a k ta c h p ro ceso w y ch w y d a w c a zam ieścił d o d atek , na k tó ry s k ła d a ją się trzy d zieści tr z y d o k u m e n ty , w y d a n e w całości lu b w e frag m e n ta c h . .Wszystkie dotyczą s p ra w y k a n o n izacji do 1521 roku. P ie rw sz a ich g ru p a (działy A— C, n r 1— 18) pochodzi z l a t 1394— 1396 i w iąże się ze s c h a ra k te ry z o w a n y m i w y żej p o c zą tk o w y m i z ab ieg am i o wszczęcie p ro cesu k a n o n iz a cyjnego. D ru g ą s ta n o w ią f r a g m e n ty k o re sp o n d en c ji — z la t 1404—1411,. m ięd zy w ie lk im m is trz e m i p r o k u r a to r e m Z ak o n u w R zym ie — dotyczące k o n ty n u a c ji rozpoczętych s ta r a ń oraz w z m ia n k i o św iad czen iach in sty tu c ji k o ścieln y ch n a p o k ry c ie kosztów p ro c esu w la ta c h 1404— 1417. O s ta tn ia g r u pa d o k u m e n tó w (n r 26— 33) sk ła d a się z k o resp o n d en cji p ro w a d zo n e j w la tac h 1486 i 1521 w sp ra w ie w znow ienia kanonizacji. W d o d a tk u zn alazły się źródła ju ż u p rz ed n io p u b lik o w an e .
W y d aw c a z a o p a trz y ł p ra c ę w zw ięzły w stęp źródłoznaw czy, w y k a z źró d eł i l ite r a tu r y , in d e k s y osób i m iejscow ości oraz rzeczow y. N ad to w książce zam ieszczono m a p k i p rz e d s ta w ia ją c e z a s ię g . te r y to r ia ln y k u l tu D o ro ty z M ą- to w ó w n a p o c zą tk u X V w ieku. Można oczekiw ać, że od w y d a w c y lu b jego w sp ó łp ra co w n ik ó w w y jd z ie p ró b a szerszej c h a ra k te ry s ty k i socjologicznej tego z j a w i s k a 13. Processus canonizationis, w b re w zastrzeżeniom n ie k tó ry c h b a d a czy, m a isto tn e znaczenie d la p oznania dalszych szczegółów z życia D oroty; z aw ie ra b o w ie m re la c je ludzi, k tó rz y zn ali ją osobiście. P rz e d e w s zy s tk im je d n a k a k ta są c en n y m źródłem do b a d a ń n a d spo łeczeń stw em p a ń s tw a z a ko nnego z p rz eło m u X IV i X V w ieku, lu d o w ą obyczajow ością, religijnością i m ed y c y n ą. P odczas p rz e s łu c h a ń p rzed k o m is ją s ta n ę ły 257 osoby z ró żn y ch stanów , k tó r e o p o w ied ziały o p onad 300 życiow ych sy tu a cjac h . B a rd ziej zło żone jest z ag a d n ie n ie p rz y d atn o śc i a k t dla o d tw o rz en ia n o w y c h ele m en tó w ideologii p a ń s tw a zakonnego. Z d a n ie m A. T r ille r śla d y jej k ry z y s u w y s tę p u ją
13 A . T r i l l e r , D e r K a n o n i s a t i o n s p r o z e s s D o r o t h e a s v o n M o n t a u i n M a r i e n w e r d e r 1394— 1395 a l s Q u e l l e z u r a l t p r e u s s i s c h e n K u l t u r g e s c h i c h t e u n d V o l k s u n d e . , w : P r e u s s e n u n d D e u t s c h e r O r d e n . F e s t s c h r i f t f ü r K u r t F o r s t r e u t e r , W ü r z b u r g 1958, s s . 309—343; t e j ż e , D i e h e i l i g e D o r o t n e a v o n M o n t a u o r d e m H i n t e r g r u n d i h r e r Z e i t u n d U m w e l t , w : D o r o t h e a v o n M o n t a u , s s . 21— 37.
m n ie j lu b b a rd ziej w y ra ź n ie w c ały m p iśm ie n n ictw ie z w iąz an y m z postacią D o ro ty u . Z ez n an ia z ap ro to k o ło w an e w a k ta c h n ie p o tw ie rd z a ją tej hipotezy; a ich le k tu r a w n ie je d n y m m iejscu s k ła n ia do w niosku, że w ypow iedzi św ia d k ó w m ogły być n a w e t k o n tro lo w an e przez f u n k c jo n a riu s z y Zakonu.
S i e j a n K w i a t k o w s k i E r i c h M a s c h k e , P r e u s s e n . D a s W e r d e n , e i n e s d e u t s c h e n S t a m m e s n a m e n s . D o m u s h o s p i t a l i s T h e u t o n l c o r u m . E u r o p ä i s c h e V e r b i n d u n g s l i n i e n d e r D e u t s c h o r d e n s g e s c h i c h t e . G e s a m m e l t e A u f s ä t z e a u s d e n J a h r e n 1931— 3963, B d . 10. Q u e l l e n u n d S t u d i e n z u r G e s c h i c h t e d e s D e u t s c h e n O r d e n s , H e r a u s g e g e b e n v o n P . D r K l e m e n s W i e s e r O . T . u n d D r . U d o A r n o l d u n t e r d e r P a t r o n a n z d e s D e u t s c h e n O r d e n s , B o n n - G o d e s b e r g 1970 *
N a p o d s ta w ie b o g a te j d o k u m e n ta c ji źró d ło w ej E. M asch k e p rz e d s ta w ił ew olucję, ja k ą p rzeszła n a zw a k r a ju zam ieszkałego p rzez p lem io n a P ru só w . N azw a ta pozostała ró w n ie ż p o p o d b o ju k rzy żack im , n a stęp n ie została ro z c iągnięta n a P o m o rz e G dań sk ie, po jego w c ielen iu do p a ń s tw a z akonnego w 1309 ro k u (łacińska P o m o ra n ia u stą p iła ostateczn ie m ie jsc u n a zw ie P r u s sia w X V w ieku). Po p o k o ju to ru ń s k im w 1466 ro k u rozróżniano już tylko P r u s y — K ró le w s k ie b ą d ź Z akonne.
A u to ra całkow icie n ie in te r e s u ją p ó źniejsze m e ta m o rfo z y toponim iczne k tó r e sp ra w iły , że po X V I w ie k u p o ja w iły się d alsze u z u p e łn ie n ia n azw y „ P r u s y ” : Książęce, Polskie, S ta re, W schodnie, Z achodnie. P o p rz e s ta je on na analizie źródłow ej p ie rw o tn e j i ogólnej n a zw y k r a j u (po n iem ieck u das P r e u s
sen), a b y m óc p rz y stąp ić do ró w n ie ż źródłow ej a n alizy h isto ry cz n ej n a zw y
ludności (po n iem iec k u die Preussen). Dla o d ró żn ien ia P r u s ó w od późn iej szych P r u s a k ó w p r z y jm u je on dla p lem io n b a łty js k ic h m iędzy u jściem W isły i N ie m n a n a zw ę P r u s s e n (p rzy m io tn ik : p ru ssisch , w o d ró ż n ie n iu od p r f tis -
sisch, odnoszącego się do P ru s ak ó w , a n ie P ru só w ), a p o słu g u je się w tekście
ró w n ież śre d n io w iec zn y m i n iem iec k im i lu b łaciń sk im i fo rm am i, o k re ślając y m i m ieszk ań có w k r a ju , a więc: Pruessen, P r u tze n , P ruzin, P ru zz e, P rew sen , P r u w -
sze, Pru se n; gentes de Prussia, h o m in e s de Prussia, P ruceni, P rutens es , P r u - tinense s, P ru th en i.
Dla M aschkego n ie u leg à w ątpliw ości, że n iem iec k ie słow o die P r e u sse n nie w y w o d zi się od die P r u s s en (a w ięc od p ie rw o tn e j ludności), lecz od geograficzn ej n a zw y k r a ju , k tó r ą to n a zw ę (Pru sy , das P reussen) w w y n ik u — p rz e k o n y w u ją co p rz e d sta w io n e j p rzez niego — ew olucji p rz y ję to w odniesie n iu do p a ń s tw a zakonnego, n a jp ie rw poza jego g ra n icam i, a n a stęp n ie do p iero z aa k ce p to w an o w ty m p a ń s tw ie jak o w ła sn ą .
A k c ep tu jąc te n rozw ój g en ety czn y n a z w y m iejsco w ej „ P r u s y ” (das P r e u s
sen), w a r to zw rócić u w a g ę na w y k a z a n y p rzez M aschkego fa k t, że zw yczaj
n a z y w a n ia P r u s a k a m i m ieszk ań có w p a ń s tw a zakonnego, a w ięc ró w n ie ż ' ludności po ch o d zen ia inn eg o niż p ru s k ie — (die Pre ussen) w yszedł ze s tro n y polskiej, za p a n o w a n ia K azim ierz a W ielkiego, w połow ie X IV w iek u . P o c z ąt k ow o o k re ślen ie P r u tin e n s e s czy też P r u t e n i stosow ano w p o lsk ich d o k u m e n ta c h p is a n y ch po łacinie w y m ien n ie z C rucije ri. T ak w ięc służyło ono
14 A . T r i l l e r , D i e h e i l i g e D o r o t h e a , s. 22 i n .
4 O m a w i a n y a r t y k u ł u k a z a ł s i ę p o r a z p i e r w s z y w 1955 r o k u w O s t d e u t s c h e W i s s e n s c h a f t B d . 2, s s . 116— 156, n a s t ę p n i e z a ś z o s t a ł p r z e d r u k o w a n y w k s i ą ż c e w y d a n e j z o k a z j i s z e ś ć d z i e s i ą t e j r o c z n i c y u r o d z i n a u t o r a .
