Rola prasy w fińskim odrodzeniu narodowym

Cieślak, Tadeusz

Rola prasy w fińskim odrodzeniu

narodowym

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 18/4, 41-46

ISSN 0137-2993;

TADEUSZ CIEŚLAK

ROLA PR A SY W FIŃ SK IM ODRODZENIU NARODOWYM

W d ru g iej połow ie X IX w. F inow ie przeży li proces odrodzenia n a ­ rodow ego, u zy sk u jąc ró w n o u p raw n ien ie dla sw ojego języka w urzęd ach i sądow nictw ie, rozb u d o w ując szkolnictw o z fiń skim język iem n au cza­ nia, zadziw iając inne n aro d y bogactw em p u b lik acji na te m a t sw ojej k u l­ tu ry narodow ej oraz stw arzając ciekaw ą lite ra tu rę w łasną W procesie ty m bardzo w ażną rolę odegrała p rasa, p rzy czym — co zw iększa z a in te ­ reso w an ie badacza ty m fenom enem histo ry czn y m — przez dłuższy czas szerm ierzem ró w n o u p raw n ien ia języ k a fińskiego była p rasa w y d aw ana w dotychczas u p rzy w ilejo w an y m , jed y n y m u rzędow ym oraz stan o w ią­ cym dom enę w a rstw w ykształco n y ch , języ k u szwedzkim .

P rzez k ró tk i czas zdaw ało się, że sy tu a c ję tę zm ieni p rzy jęcie w y zn a­ nia p ro testan ckiego , gdy zaczęły się n a w e t pojaw iać pierw sze książki w język u fińskim . T ak np. m o d litew n ik w jęz y k u fiń sk im oraz tłu m a ­ czenie Starego T e sta m e n tu (1548) w y d ał syn chłopa spod Loviisa (w cza­ sie stu d iów w T u rk u p rz y ją ł nazw isko A gricola), re k to r szkoły w T u r­ ku, a n a stę p n ie b is k u p 2. Mimo iż m iał A gricola n a s tę p c ó w 3, aż do X V III w. języ k szw edzki pan o w ał w F in lan d ii n iep o d z ieln ie 4. Dopiero pod koniec tego stu lecia zaczęły się pojaw iać pierw sze oznaki z a in te re ­ sow ania k u ltu rą ludow ą, a w ięc fiń sk ą, w śród uczonych zw iązanych z u n iw e rsy te te m w T u rk u . N ajw iększe zasługi w zakresie zb ierania poezji ludow ej oraz skiero w an ia uw agi in n y ch badaczy na tę dziedzinę k u ltu ry położył H e n rik G ab riel P o rth a n (17"9— 1804), grom adząc cenne m a te ria ły zarów no w dziełach w łasn ych , ja k i w tem a ta c h zlecanych swoim uczniom . Z P o rth a n e m i jego g ru p ą, skupioną w to w arzy stw ie litera c k im „ A u ro ra ”, w iąże się pojaw ien ie się pierw szego w F in lan d ii czasopism a „Abo T id n in g a r” 5, k tó re u kazyw ało się n ie re g u la rn ie od 15 stvcznia 1771 aż do 1861 r.

1 E. J u t i k k a l a —■ K. P i r i n e n , A history of Finland, N. York 1974, s. 200 i n.

2 J. A h o k a s , A history of Finnish literature, Indiana U niversity 1973, s. 10. 3 Por. A h o k a s , op. cit., rozdz. „Literature in Finnish before the N ineteenth Century”.

4 Istorija Szwiecji, pod red. A. S. Kana, Moskwa 1974, rodz. 5,6.

42 T A D E U S Z C IE Ś L A K

Z m iana przynależności p ań stw o w ej F in lan d ii w okresie w ojen n a ­ poleońskich 6 i przyłączenie jej do im p eriu m rosyjskiego nie p rzy n io sły początkow o ak ty w izacji narodow ej społeczeństw a fińskiego. N a n a jw y ż ­ sze stano w isk a w k r a ju pow oływ ani b y li n a d a l p rzedstaw iciele ty c h sa­ m y ch rodzin szlacheckich, co w końcow ym okresie rządów szwedzkich. B yły fa w o ry t G u staw a III, k ró la Szw ecji, G. M. A rm felt, uzyskał id en ­ tyczne stanow isko u A lek san d ra I, k ieru jąc spraw am i F in la n d ii7. Do najw yższych godności dochodzili przedstaw iciele rodów R ehbinderów , M annerheim ów , H aartm an ów , rów nież poprzednio zajm u jący k iero w n i­ cze stanow iska.

P ierw sza połow a X IX w. o k reślan a je s t w h isto rii F in lan d ii bardzo słusznie jak o okres zam rożonego p a rla m e n ta ry z m u 8. Od czasu obrad w P orvoo w 1809 r., gdy uchw alone zostały — zatw ierdzon e przez ca ra — podstaw ow e ustaw y , nie zw oływ ano S tan ów przez przeszło pół w ieku. W yłączona ze zb ro jn ej ry w alizacji szw edzko-rosyjskiej i nie b ę­ dąca przez długie dziesiątki la t tere n em działań w o je n n y c h 9, zdaw ała się F in lan d ia należeć do k ra jó w zadow olonych ze sw ojej sy tu a c ji i nie dążących do żadnych zm ian. N ieliczne głosy niezadow olenia, zupełnie odosobnione, nie zyskiw ały pop arcia społecznego. T ak np. A dolf Iv a r A rw idsson z T u rk u , k tó ry n a początku la t 20-tych X IX w. rozw inął ożyw ioną działalność pub licy sty czną, zaw ierającą akcen ty k ry ty c z n e w stosu n k u do ów czesnej sy tu a c ji F inland ii, został za to u k a ra n y u tra tą posady u n iw ersy teck iej. U dał się wów czas do Szw ecji, gdzie jako p r a ­ cow nik K rólew skiej B iblioteki w Sztokholm ie dalej zajm ow ał się sp ra ­ w am i swego k ra ju ojczystego 10. Gorzko w y rzu cał on rodakom zby t szyb­ ką i zbyt daleko idącą ustępliw ość, nie m a je d n a k żadnych śladów , aby działalność jego znalazła w śród nich jakikolw iek oddźwięk.

Tym czasem zdobyw ca F in lan d ii A leksand er I nie skąpił u stę p stw dla pozyskania jej społeczeństw a. Mimo m ożliw ości n arz u c a n ia sw ych de­ cyzji siłą g w a ra n to w ał zachow anie podstaw ow ych p ra w z okresu rz ą ­ dów szw edzkich i n ien aru szan ie pow stałej w te n sposób autonom ii. P o d ­ w ładn y m sw ym zalecał w y rab ian ie w społeczeństw ie F in lan d ii p rzek o ­ n a n ia o ogrom nych korzyściach w y n ikłych z p rzejścia pod rzą d y ro sy j­

6 Zob. T. C i e ś l a k , Z arys historii n ajn ow szej k ra jó w skandynawskich, War­ szawa 1978, s. 27 i n.

7 G. A. A b o w, G u staw -M oritz-A rm felt i jego ru ssko-finskije otnoszenija,

S. - Pietierburg 1901.

8 L. A. P u n t i l l a , The political history of Finland 1809—1966, H elsinki 1974, s. 26 i n.

9 Na posiedzeniach szwedzkiego Riksdagu w latach 1746—1747 skarżyli się re­ prezentanci Finlandii, że w ciągu 600 lat przynależności do Szw ecji nie m ieli nigdy ćw ierćw iecza bez wojny.

skie u . P o d ję te zobow iązania rozszerzył car i n a sw ych następców . N a­ ru sz y ł je ju ż M ikołaj I, w y d ając — bez u p rzed n iej u ch w ały S tanów — d e k re ty o w prow ad zeniu cen zu ry p rew e n cy jn e j (1829) i o zakazie d ru k u w jęz y k u fiń sk im (1850). W pierw szy m w y p a d k u sw ą sam ow olną decy­ zję tłu m aczy ł n aw ałem zajęć, k tó re nie pozw oliły m u zasięgnąć opinii w łaściw ych fiń sk ich in s ty tu c ji12, w d ru g im — iż z zakazu w yłączył d ru ­ k i dotyczące sp raw ekonom icznych i relig ijn y ch , co w p rak ty c e m ożna było szeroko in te rp re to w a ć.

G e n e raln a linia p olityczna carów zm ierzała do osłabienia w ięzów F in la n d ii z daw ną m etro p o lią — Szw ecją. W ty m celu przeniesiono z T u rk u do H elsinek, położonych bliżej P e te rsb u rg a , stolicę k r a ju oraz (pow ołując się n a straszliw y pożar w T u rk u w 1827 r.) jed y n y w k r a ju u n iw e rsy te t. Zabezpieczono k o rzy stn e dla F in lan d ii u sta w y celne, za­ chow ując g ran icę celną m iędzy w ielkim księstw em a resztą im perium . Zapew niono Finom k o rzy stn y zbyt n a chłonnym ry n k u rosyjsk im . P o d ­ niesiono ran g ę w ładzy a d m in istra c y jn ej k ra ju , n a d a ją c jej w 1816 r. n a ­ zwę S e n a tu (najw yższego org anu a d m in istra c ji im perium ). Szlachcie fiń sk iej o tw a rto dostęp do najw y ższych godności w im periu m , p rag nąc w te n sposób zatrzeć pam ięć o podobnych m ożliw ościach za p an ow ania szwedzkiego. Z tego sam ego pow odu w 1852 r. pow ołano k a te d rę języka i lite r a tu r y fińskiej, p rzełam u jąc opory n iek tó ry ch uczonych u n iw e rsy ­ teckich, u ży w ający ch w yłącznie język a szw edzkiego, a n a w e t głoszą­ cych teo rie o niedorozw oju i p ry m ity w izm ie języ k a fińskiego.

W 1776 r. ukazało się czasopism o w jęz y k u fińskim „Suom en K ie- liset T ie to -S a n o m a t” („Czasopism o po fiń s k u ”), w y d aw an e dw a razy w tyg o dniu przez p a sto ra A n ttieg o L izeliusa. Pism o zaw ierało p ra k ty c z ­ ne ra d y dla farm eró w i n iedługo p rzestało się ukazyw ać.

W początkach X IX w. zaczęło stu d ia w T u rk u i zetknęło się w tej sam ej g ru p ie stu d en ck ich działaczy k u ltu ra ln y c h trz e c h n a jw y b itn ie j­ szych p rzedstaw icieli społeczeństw a fińskiego tego stulecia: Jo h a n R u - n eb erg — poeta, Elias L ó n n ro th — naukow iec, zbieracz pieśni ludow ych i sam ich tw órca oraz J u h a n i S nellm an — filozof i polity k. Sw oją s tu ­ dencką w spółpracę k o n ty n u o w ali i po przen iesien iu u n iw e rsy te tu do H elsinek. N ajw cześniej sław ę osiągnął R u n eb erg , k tó ry — choć tw o rzył w języ k u szw edzkim — sta ł się sztan d aro w y m poetą fińskiego odrodze­ n ia narodow ego, tw ó rcą h y m n u narodow ego 13. B ył R uneberg rów nież w ydaw cą czasopism a w jęz y k u sz w e d z k im 14. S k ro m n y lek arz w iejski L ó n n ro th zgrom adził ogrom ną ilość sta ry c h pieśn i i poem atów lu d u f iń ­

11 Przedruk tajnej instrukcji Aleksandra I dla generał-gubernatora Steinhella z 26 IX 1810 r. w: Finland and Russia 1808—1920. From autonom y to indépendance.

A Selection of documents. Edit. D. G. Kirby, London 1975, s. 24—25.

12 Tamże, s. 44—47.

13 A h o k a s, op. cit., s. 40—48. 14 S t e i n b y, op. cit., a. 17.

44 T A D E U S Z C IE Ś L A K

skiego i stw orzy ł z n ich epopeję narodow ą K alew ala, najszerzej w św ie­ cie znane dzieło lite ra tu ry fiń sk iej. S nellm an, k tó ry po p rze rw a n iu k a ­ rie ry u n iw e rsy te ck ie j i dłuższym pobycie za gran icą osiadł w m ałym m ieście K uopio, rozpoczął tam — poprzez p rasę — w ielk ą akcję m o­ bilizacji społeczeństw a dla sp ra w odrodzenia narodow ego.

Pom im o istn ien ia w spom nianego ju ż w yżej czasopism a „Suom en K ie- lise t T ie to -S a n o m a t” oraz u k azującego się w T u rk u od 1820 r. „ T u rk u W iik k o -S an o m at”, nazyw anego pierw szą gazetą w języ k u fińskim , n a d a l czasopiśm iennictw o zdom inow ane było przez jęz y k szw edzki. Z naczn y w p ły w n a te n stan rzeczy m iał Z ach ris T opelius M łodszy, p o p u larn y poeta i zn ako m ity d ziennikarz, k tó ry redag ow an e przez siebie pism o „H elsingfors T id n in g a r” uczynił n a jb a rd zie j ro zch w y ty w an y m w k ra ju 15. In ic jaty w y fińskie, najczęściej efem ery dy , n ie m iały w iększego zna­ czenia, zwłaszcza że an g ażu jących się w sp raw y fińskiego odrodzenia narodow ego było n iew ielu. D latego w łaśnie sw ą akcję prop ag and ow ą na rzecz uży w an ia języ k a fińskiego p rzeprow ad zał S nellm an w języ k u szw edzkim , doskonale zdając sobie spraw ę, że ty lk o w te n sposób m o­ że dotrzeć do szerszych g ru p in telig en cji w F in lan d ii. W ydaw ane p rz e ­ zeń od 1844 r. w K uopio czasopism o „S aim a” stało się w yd arzen iem w życiu k r a j u 16; jasno, a rów nocześnie ostro, często ironicznie u ję te a r ­ ty k u ły w yw ołały duże . zain tereso w an ie i p ozyskały w ielu en tu z jastó w . W obcości in telig en cji wobec języ k a używ anego przez większość n a ro d u w idział S nellm an głów ne źródło zubożenia w przyszłości k u ltu r y n a ro ­ dow ej; dowodził, iż jed y n ie poprzez poznanie tego języ k a m ożna zabez­ pieczyć jej rozw ój. Mimo ostrożności sfo im u ło w ań ju ż w 1846 r. cen­ zor zakazał dalszego w y d aw an ia „S a im a ” ; bezpośrednią tego p rzy czy n ą by ły zam ieszczane w piśm ie re la c je o ciężkim położeniu chłopów . R ów ­ nocześnie w ydaw ał S n ellm an w K uopio czasopism o w języ ku fiń sk im „M aam iehen Y sta v a ” („P rzy jaciel R o ln ik a ”), p o p rzestając w nim jed y n ie n a udzielan iu p rak ty c zn y c h rad . Po lik w id acji „S aim a” uzy skał zezwo­ lenie n a w y d aw an ie w języ k u szw edzkim „Czasopism a L iterackiego dla Pow szechnego W y kształcenia O b y w a te li”, k tó re zakończyło żyw ot po dw uletn im , b ezb arw n y m istn ien iu . Porzuciw szy posadę d y re k to ra gim ­ n az ju m w Kuopio, przeniósł się S n ellm an do H elsinek, gdzie m iał n a ­ dzieję uzyskać k a te d rę u n iw ersy teck ą, sp otk ał go jed n a k zawód. D opiero zm iana sy tu a c ji w ew n ętrzn o ro sy jsk iej (śm ierć M ikołaja I, odsłonięcie n ied o statk ó w a d m in istra c y jn y c h i w ojskow ych w lata ch w ojny k ry m ­ skiej i zapoczątkow anie re fo rm przez A lek san d ra II) stw orzy ła m ożli­ wości dla od egrania p rzezeń doniosłej roli w dziejach sw ojego k r a j u 17. W la ta c h 4 0-tych X IX w. S nellm an nie działał sam otnie. Jeszcze w 1831 r. pow stało T ow arzystw o L ite ra tu ry F iń sk iej, k tó re sfinansow ało

15 Op. cif., s. 18.

16 Op. clt., s. 19.

w ydan ie K alew ali (1843; w ydan ie rozszerzone w 1849). W 1843 r. w p ro ­ w adzono n a u k ę języ k a fińskiego do szkół, a w pięć la t później Jo h an R u n e b e rg zachw ycał społeczeństw o swoim i O pow ieściam i chorążego

Stoola. W 1845 w V iip u ri (W yborg) zaczęło ukazyw ać się niew ielkie

czasopism o „ K a n a v a ” („K a n ał”), w praw dzie po dw óch lata ch zlikw ido­ w ane przez cenzora, ale zasługujące na uw agę jako pierw sze czasopism o w języ k u fiń sk im sk iero w an e do in telig encji. W 1847 r. czterech m łodych e n tu z ja s tó w odrodzenia narodow ego (zaczęto ich nazyw ać fen no m anam i lub finom anam i) drogą w ielkich o fiar założyło w H elsin kach czaso­ pism o „S u o m eta r”, in stn ieją ce przez 20 lat. N iew ątp liw ie w yw odzili się oni z k ręg u działaczy, k tó ry c h przek o n an ia i p ro g ra m u k ształto w ały a rty k u ły J. V. Snellm ana.

W szystkie w ym ienione czasopism a w jęz y k u fińskim przez długie la ta b y ły znacznie uboższe graficznie i objętościow o aniżeli czasopism a w jęz y k u szwedzkim . Do końca X IX w. d ru kow an o je gotykiem , gdyż do niego przyzw yczajona b y ła w ie ś 18. U m ocnienie się pozycji czaso­ p iśm ien n ictw a w jęz y k u fiń sk im n astąpiło dopiero w d ru g iej połow ie stulecia.

W czasie w ojny k ry m sk iej liczono za g ranicą, zwłaszcza w Szw ecji, na an ty ro sy jsk ie n a s tro je w F in lan d ii, n adzieje te okazały się w szakże bezpodstaw ne; w y razem tego b ył a rty k u ł S n ellm an a k ateg o ry czn ie od­ rzu c a ją c y z p u n k tu w idzenia in teresó w n aro d u fińskiego jak ieko lw iek w y stąp ien ia an ty ro sy jsk ie 19. S y m p atii Finów dla koalicji an ty ro sy jsk ie j nie pozyskały rów nież a ta k i flo ty b ry ty js k ie j i fran cu sk iej n a W yspy A landzkie i tw ierd zę S veaborg w pobliżu H elsinek.

O dm iennie p rzed staw iała się sy tu a c ja w czasie k o n flik tu zbrojnego p ru sk o -a u stria c k o -d u ń sk ie g o o Szlezw ik-H olsztyn w 1863 r., gdy na ła ­

m ach „H elsingfors D ag blad ” 20 rozw ażano m ożliw ość zachow ania przez F in lan d ię n e u tra ln o śc i w w y pad k u w m ieszania się do w ojn y Rosji, co w zbudziło zrozum iałe niezadow olenie n ie k tó ry c h polityk ów rosyjskich. W ypadki h isto ry czn e p rze k re śliły szybko tę k o n tro w ersję , k lęsk a D anii odsłoniła bow iem całą słabość sk an d y n aw izm u politycznego, a p o w sta­ nie styczniow e w Polsce skłan iało w ładze im p e riu m do ustęp liw iej po­ lity k i w in ny ch jego regionach. S n ellm an został pow ołany n a sta n o ­ wisko przew odniczącego kolegium ekonom icznego S en atu, a więc zo­ stał fak ty czn y m szefem całej a d m in istra c ji F in land ii. Od 1 sierp n ia 1863 r. języ k fiń sk i w ko resp o n d en cji do urzędów i sądów u zy sk ał zrów ­ n an ie ze szw edzkim , jak k o lw iek ten o sta tn i fo rm aln ie pozostaw ał n ad al urzędow ym . Do całkow itego zrów n an ia obu języków w ładze k r a ju zosta­ ły zobow iązane w przeciągu najbliższy ch 20 la t (doszkolenie językow e

18 S t e i n b y, op. cit, s. 50—51. 19 P u n t i 11 a, op. cit., s. 36—37.

46 T A D E U S Z C IE Ś L A K

u rzęd nik ó w itp.). W reszcie 15 w rześnia 1863 r. zw ołany został po p rz e ­ szło półw iekow ej p rzerw ie p a rla m e n t F inlandii.

F a k t ten p rzyspieszył form ow anie się p a rtii politycznych i w yzw olił now e in ic ja ty w y czasopiśm iennicze, zaham ow ane — n ie ste ty — k lęsk ą głodu w la ta c h sześćdziesiątych, w k tó re j w y n iku ilość m ieszkańców k ra ju zm niejszyła się o 115 tys. osób. S y tu a cję opanow ano dopiero w lata ch 70-tych, jeszcze je d n a k w 1869 r. zaczęło się ukazyw ać pism o „U usi S u o m e ta r” („N ow y S u o m e ta r”); m usiało ono przezw yciężyć ogrom ­ ne tru d n o ści finansow e, zanim z dw u n u m eró w w ty god n iu m ogło w 1881 r. przejść na sześć num erów . W 1871 r. założono „K eskisuo m a- la in e n ” w Jy v a sk y la , w 1873 — „S ata k u n n a n K a n sa ” w, P o ri, w 1874 — „ K a rja la in e n ” w Jo e n su u 21 itd. W ty m czasie m ożem y ju ż m ó­ wić o istn ien iu zaw odow ych d zien n ikarzy fiń skich (re d a k to r R o b ert L a - g erborg z „H elsingfors D ag b lad ” był w lata ch 60-tych zu pełnym w y ją t­ kiem w ty m względzie).

P ra sa o degrała ogrom nie w ażną rolę w procesie odrodzenia n aro d o ­ w ego Finów , n a d a ją c ran g ę ogólnokrajow ą zam ierzeniom i p asjom m a­ łego grona stu d e n tó w i absolw entów u n iw e rsy te tu , og arn ięty ch ro m a n ­ tyczn y m zaintereso w an iem tw órczością ludow ą. D zięki p rasie p o zysk ali oni szersze koła zw olenników , stw o rzy li odpow iednią atm o sferę dla po­ s tu la tu p rzy jęcia języ k a fińskiego przez in telig en cję, a n astęp n ie jego ró w n o u p raw n ien ia ze szwedzkim .

P o d koniec X IX w. n astą p iło dalsze zróżnicow anie prog ram o w e w obrębie społeczeństw a fińskiego. Na łam ach założonego w 1890 r. „ P a iv a le h ti” grono m łodych w ysuw ać zaczęło p o stu la ty swobód dem o­ k raty c zn y c h , zaś u k a z u ją c y się od 1895 r. ty g o d n ik „T yóm ies” („R obot­ n ik ”) p rz e ję ty przez działaczy robotniczych — sta ł się orędow nikiem , p ro g ram u w yzw olenia p ro le ta ria tu .