Nowości radzieckiej literatury : (B. Jesin, Putieszestwije w proszłoje ; G. Pietrjakow, Marksistskaja robocza pieczat)

Kmiecik, Zenon

Nowości radzieckiej literatury : (B.

Jesin, Putieszestwije w proszłoje ; G.

Pietrjakow, Marksistskaja robocza

pieczat)

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 23/4, 107-109

R E C E N Z J E T O M Ó W I E N I A

₁₀₇

O ceniając ogólnie p racę L ew andow skiego, trze b a stw ierdzić, że a u to r w y k o rz y ­ sta! dostępne źródJa dotyczące te m a tu i p rze d sta w ił ca ło k sz tałt sp ra w zw iązanych z fu n k cjo n o w a n iem p rzem ysłu poligraficznego w W arszaw ie. P ew ien n ie d o sy t od ­ czuw a się p rzy le k tu rze, gdy chodzi o u k az y w an ie w p ły w u zachodzących w czaso­ pism ach p rze m ian n a p rzek ształcen ie i rozw ój p oligrafii.

Z e n o n K m i e c i k

Nowości radzieckiej lite r a tu r y z dziedziny h isto rii prasy.

U kazały się o sta tn io dw ie p race h isto ry k ó w radzieckich, k tó re sw ym zasięgiem o b ejm u ją dzieje p ra sy ro sy jsk iej od połow y X IX w. do w y b u ch u I w o jn y św ia to ­ w ej. A utorem pierw szej pt. P u tie sze stw ije w proszłoje je s t w y k ład o w c a n a W y ­ dziale D zie n n ik a rstw a U n iw ersy te tu M oskiew skiego B. Je sin ; druga, p t. M a rksi-

stskaja robocza pieczat’ pió ra G. P ie trja k o w a , przeznaczona je st dla stu d en tó w

d zien n ik a rstw a. Obie w y d an e zostały w M oskw ie w 1983 r.

Je sin je s t dośw iadczonym badaczem p ra sy ro sy jsk ie j X IX w., m a jąc y m w sw ym d orobku n au k o w y m k ilk a m o n o g rafii h istorycznych. O sta tn ia jego p ra c a o m aw ia czynniki, k tó re złożyły się na p o w sta n ie i fu n k cjo n o w a n ie now oczesnej p ra s y r o ­ sy jskiej. A u to r c h a ra k te ry z u je sy lw e tk i głów nych tw órców n o w ożytnej p ra s y co­ dziennej, p rze d staw ia h isto rię różn y ch czasopism o raz p o d k re śla te w szy stk ie e le ­ m en ty postępow e w p ra sie ro sy jsk ie j, k tó re św iadczyły o jej żyw otności i a tr a k c y j­ ności. P rz y le k tu rz e p rac y Je sin a h isto ry k o w i p ra sy polskiej n a s u w a ją się sp o strz e­ żenia dotyczące w ielu p odobieństw m iędzy czasopiśm iennictw em polskim i r o s y j­ skim .

Z arów no p ra sa p olska w K rólestw ie, ja k i p ra sa ro sy jsk a przeznaczone były dla czyteln ik ó w w yw odzących się z w a rs tw ośw ieconych: in te lig e n cji, ziem iaństw a, m ieszczaństw a. Dla chłopów tu i ta m w y d aw an o pism a tygodniow e c h a ra k te ry z u ­ ją ce się p rzy stęp n o ścią fo rm y i treści. P ostępow a g ru p a in te lig e n cji rosyjskiej- w y ­ d aw a ła sp ecjaln ie dla chłopów „Sielskij W iestn ik ”. In n e pism a ro sy jsk ie do chło­ pów nie docierały ja k o zbyt dla n ich tru d n e . Dla chłopów w K ró lestw ie P olskim w ychodziła „G azeta Ś w iąteczn a” K o n ra d a P rószyńskiego, red a g o w a n a w podobny sposób ja k „S ielskij W iestn ik ”. R óżnice m iędzy obu pism am i w idoczne były w licz­ bie p ła tn y c h p re n u m e ra to ró w : w 1900 r. „Sielski W iestn ik ” m ia ł 70 tys. a b o n e n ­ tów, podczas gdy „G azeta Ś w ią te c z n a ” osiągała zaledw ie 12 tys. Z innych pism polskich docierała do chłopów w K ró lestw ie je d y n ie „Z orza”.

Istn ia ły rów nież różnice m iędzy p ra są polską a ro sy jsk ą w w y k o rz y sta n iu n o ­ w oczesnych źródeł in fo rm ac ji. P ra sa ro sy jsk a, m a ją c a k ilk a k ro tn ie w ięcej p ła t­ nych p re n u m e ra to ró w , dysponow ała w iększym i funduszam i n a w p ro w a d za n ie ró ż ­ nych innow acji technicznych. Ju ż na p o czątk u la t sześćdziesiątych X IX w. głów ne o rg an y p e te rsb u rsk ie n aw ią za ły k o n ta k ty z zachod n io eu ro p ejsk im i ag e n cjam i in fo r­ m a cy jn y m i i zam ieszczały ich teleg ram y . P olskie pism a w W arszaw ie n a szerszą skalę k o n ta k ty ta k ie zaczęły n aw iązy w ać dopiero n a przeło m ie la t sied em d ziesią­ tych i osiem dziesiątych X IX w.

C iekaw e są te fra g m e n ty p rac y Je sin a, k tó re o m a w iają czy telnictw o czasopism w śród ro botników M oskw y. U kazując stan o św iaty w śród nich, a u to r dochodzi do w niosku, że cz y te ln ik a m i p ra sy w k ońcu X IX w. m ogli być nieliczni p rzo d u jący

108

robotnicy. D ochodziły do n ich ta k ie m .in. pism a, ja k „ K u rie r”, „M oskow skij L isto k ”, „M ośkow skije W iedom osti”, „P o łiticzesk ije W iedom osti” „R usskoje S łow o”, a także m a rk sisto w sk a p ra s a nieleg aln a.

C zytelnictw o p ra sy legalnej k sz tałto w ało się w śró d ro b o tn ik ó w W arszaw y p o ­ dobnie, ja k w śró d p ro le ta riu sz y M oskw y. N a p rzełom ie X IX i X X w . je d y n ie w nieznacznym p rocencie ro b o tn ic y ci byli o dbiorcam i różn y ch dzienników ; później zaczęły p o w staw ać gazety sp e cja ln ie obliczone n a cz y teln ik ó w z tych w arstw . Do tego ro d za ju czasopism zaliczają się „D ziennik dla W szystkich” i „ K u rie r P o lsk i”. W końcow ych fra g m e n ta c h p ra c y a u to r om aw ia różne p ro je k ty zorganizow ania w P e te rsb u rg u w yższych k u rsó w dla d zien n ik a rz y rosy jsk ich . P ierw szy pom ysł p o ­ w o łan ia do życia k u rsó w dla d ziennikarzy, k tó ry n aro d z ił się w 1902 r. w śró d d zien n ik a rz y p e te rsb u rsk ic h , nie został zrealizow any. D opiero w 1905 r. gro n u p o ­ stępow ych działaczy udało się zorganizow ać ta k ie ku rsy , n a k tó ry c h w y k ład a n o elem e n ty p raw a, ekonom ię polityczną, h isto rię lite ra tu r y pow szechnej, praw o są d o ­ we, fin an so w e i policyjne, pow szechną h isto rię te a tru , h isto rię sztuki, a ta k ż e uczo­ no p isa n ia rep o rtaży .

R ów nież w środow isku d zien n ik arzy polskich w K ró lestw ie plan o w an o w 1910 r. zorganizow anie w yższych k u rsó w dla dziennikarzy, ze w zględu je d n a k n a b ra k w y ­ sta rc za ją cy ch fu n d u szy p ro je k tu tego nie zrealizow ano.

W ładze ca rsk ie długo w z b ra n ia ły się p rze d w y ra że n iem zgody na c y rk u lo w a n ie legalnej p ra sy m a rk sisto w sk ie j w R osji. M ożliwości ta k ie za istn ia ły dopiero, gdy system ca rsk i został n a d w e rę żo n y w czasie rew o lu c ji 1905—1907. (Pierw sze trw a łe legalne pism o m a rk sisto w sk ie polskie pt. „W iedza” p ow stało w 1906 r. w W ilnie). Pod koniec 1910 r. działaczom bolszew ickim udało się w ra z z m ień szew ik am i zo rg a ­ nizow ać i w y d aw ać w P e te rs b u rg u le g aln ą gazetę p a rty jn ą pt. „Z w iezda”, k tó re j p ierw szy n u m e r u k a z a ł się 16 g ru d n ia. N ad sp raw am i pism a czuw ał zespół d zia­ łaczy p a rty jn y c h n a czele z W. I. L eninem .

Z asługą P ie trja k o w a je s t p rze d staw ie n ie zespołu ludzi, k tó rz y k ie ro w a li p is ­ m em i za pew niali m u sta łą eg zystencję. P rz y p o m in a on. że w iele dla pism a uczynili poseł do III D um y P ań stw o w ej M ikołaj P o le ta je w oraz K o n sta n tin Je rm ie je w , k tó ry p ełn ił fu n k c ję re d a k to ra i w ydaw cy. U k az u je zw iązki L en in a z pism em i sk rzę tn ie w y k o rz y stu je jego a rty k u ły u k az u ją ce się na ła m ac h „Z w iezdy” i innych pism m a r ­ ksisto w sk ich w R osji.

D rugim p ism em m a rk sisto w sk im by ła bolszew icka „M ysi” w y d a w a n a w M o­ skw ie. Szczególnie dużo m ie jsc a pośw ięca P ie trja k o w om ów ieniu treśc i pow stałego 22 k w ie tn ia 1912 r. pierw szego dzien n ik a m ark sisto w sk ie g o w R osji — gazecie „ P ra w d a ”. In ic ja ty w a jej założenia w yszła od k lu b u robotniczego -— T o w arzy stw a O św iatow ego S tasiulew icza, jednego z legalnych ośrodków bolszew ickich w P e te rs ­ burgu. Członkow ie tego k lu b u przep ro w ad zili pierw szą zbiórkę fu n d u szy p o trz e b ­ nych n a założenie codziennego pism a, k tó re rozchodziło się w d ziesiątk ach tysięcy eg zem plarzy w śród załóg robotniczych w fa b ry k a c h ; czytano je ta m zbiorow o i p rz e ­ k azyw ano z jednego w y d ziału do drugiego. Pism o to silnie angażow ało się w b ie ­ żącą w alk ę polityczną, p u b lik u ją c w każdym n u m erze k o resp o n d en cje z przebiegu w y stąp ień ro b o tn ik ó w w różnych m ia sta ch Rosji. „ P ra w d a ” angażow ała się b ezpo­ średnio w w alk ę m as. d ru k u ją c ogłoszenia o stra jk a c h , bojkocie przedsiębiorców , listy ła m istra jk ó w oraz in ic ju ją c zbiórki d aró w dla stra jk u ją c y c h ; by ła leg aln ą try b u n ą w alk i p ro le ta ria c k ie j w okresie w zn iesien ia fali rew o lu c y jn ej w R osji.

A u to r s k ru p u la tn ie o d notow uje i cy tu je w szystkie a rty k u ły L enina d ru k o w a n e w „P ra w d z ie ” i u k az u je jego w pływ na k ie ru n e k tego pism a. P o d k re śla, że in fo r­ m acje zam ieszczone w „P ra w d z ie ” i z a w a rte w nich o sk arżen ia stan o w iły w y p o ­ w iedzenie w o jn y całem u system owa rząd zen ia w R osji. C zytanie zbiorow e z a w a r-. łych tu m a te ria łó w i d y sk u sje nad nim i sp rz y ja ły w y ra s ta n iu działaczy re w o lu ­

R E Ć E N Z J E I O M Ó W I E N I A

1 0 9

cyjnych spośród robotników . P ism o m iało sieć k o resp o n d en tó w terenow ych, z w o ­ le n n ik ó w jego p ro g ra m u , k tó rz y byli bezpośrednio z a a n g a ż o w a n i. w w alk ę ideow ą p row adzoną przez bolszew ików .

Zespól re d a k c y jn y n ie ograniczał się do p ro w a d ze n ia w alk i o sp raw y bytow e robotników , ale in te re so w a ł się rów nież życiem chłopów. „ P ra w d a ” zam ieszczała k o resp o n d e n cje chłopów i p o p ie ra ła ich dążenia, dom agała się k o n fisk a ty całej ziem i obszarniczej n a rzecz chłopów.

Na końcu p ra c y zam ieszcza a u to r te k s ty ciekaw szych a rty k u łó w i k o re sp o n ­ dencje ro b o tn ik ó w d ru k o w a n y ch przez „Z w iezdę” i „ P ra w d ę ”, co u ła tw i c z y te ln i­ kow i zapoznanie się z celniejszym i w ypow iedziam i obu pism .

O m aw iane p race n ie w ą tp liw ie z a in te re su ją czy teln ik a polskiego zajm u jąceg o się h isto rią p rasy , gdyż um ożliw ią m u pozn an ie różnic i podobieństw ' m iędzy p ra są obu narodów .

Z e n o n K m i e c i k

Tarnów. Dzieje m iasta i regionu, t. 2: Czasy rozbiorów i Drugiej R zec zy p o sp o ­ litej, pod red. F. K iry k a, Z. R uty, T arn ó w 1983, ss. 728, ilu str.

O pu b lik o w an ie p rze d k ilk u la ty pierw szego to m u m o n o g rafii T arn o w a s p o t­ kało się z dużym z a in te re so w an iem czytelników , k tó ry c h n ie p rze ra ziła w ysoka jego cena. I oto n a ry n k u w ydaw niczym u k az ał się d ru g i tom dziejów m ia sta i r e ­ gionu tarn o w sk ieg o , o b ejm u ją cy czasy ro zbiorów i D rugiej R zeczypospolitej. Z n a ­ lazły się w n im p u b lik a c je dośw iadczonych b adaczy h isto rii, dziejów ośw iaty, obok k tó ry c h p o ja w iły się n az w isk a m łodych h isto ry k ó w . D ośw iadczeni red a k to rz y , a z a ­ razem w sp ó łin icja to rzy tego ro d za ju b a d a ń i p ra c n a d a li całości ta k i k sz ta łt, że uleg ły z a ta rc iu różnice dzielące badaczy różnych pokoleń.

Tom sk ła d a się z dw u części: pie rw sz a p rz e d sta w ia dzieje ziem i ta rn o w sk ie j w czasach rozbiorów i niew oli, d ru g a — w dw udziestoleciu m iędzyw ojennym . Na pie rw sz ą sk ła d a ją się n a s tę p u ją c e p race: Z ie m ia ta r n o w s k a w okresie przedautono-

m i c z n y m M a ria n a T yrow icza i B olesław a Ł opuszańskiego, T a r n ó w i region t a r n o w ­ sk i w dobie w a l k o wolność narodow ą i społeczną M a ria n a T yrow icza, Jerzego

Z d ra d y Z iem ia ta rn o w sk a w okresie au to n o m ii ga lic yjskie j 1849—1918. O św iatą i k u ltu r ą reg io n u tarn o w sk ie g o w ok resie rozbiorów i n iew oli z a ję li się tacy z n a w ­ cy przed m io tu , ja k C zesław M a jo re k i W acław M arm o n (S z k o ln ic tw o lu d o w e w la ­

tach 1772— 1830, R o zw ó j szk olnic tw a ludow ego i pedagogicznego w czasach a u to ­ no m ii g a lic yjskie j 1870—1918), Z ygm unt R u ta (S zk o ln ic tw o średnie ogólnokształcące w T a rn o w ie ), S te fa n K m ieć i J a n . M a tu la (S z k o ln ic tw o zaw odowe) oraz S tan isław

P o tęp a (Zycie k u ltu ra ln e w okresie autonom ii galicyjskiej).

Część drugą, dotyczącą la t 1918—1939, sta n o w ią ro zp raw y Jerzeg o G ołębiow ­ skiego (S to s u n k i społeczno-ekonom iczne T a rn o w a i p o w ia tu tarnowskiego), Józefa H am p la (Zycie polityczne i w a l k a z sanacją), M a rii Z ychow skiej (Organizacje m ł o ­

dzieżowe w Tarnowie), Z y g m u n ta R u ty (S z k o ln ic tw o powszechne, średnie ogólno­ kształcące i pedagogiczne..,), S te fa n a K m iecia i J a n a M a tu ły (S z k o ln ic tw o z a w o ­ dowe), T adeusza A le k sa n d ra (Organizacje i in s ty tu c je ku lturalno-ośw iatow e), M a rk a

B iałoty (Prasa Tarnowa), W iesław a Łozińskiego (Sport i tu ry sty ka ). H e n ry k a J. M a- niocha (Ochrona zdrowia),