O interkulturowej kompetencji komunikacyjnej

Grażyna Zarzycka

O interkulturowej kompetencji

komunikacyjnej

Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców 12,

11-41

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S K SZTA ŁC EN IE PO LO NISTYCZNE CUDZOZIEM CÓ W 12, 2002

G ra żyn a Z a r zy c k a

O IN T E R K U L T U R O W E J K O M P E T E N C J I K O M U N I K A C Y J N E J

In te rk u ltu ro w a kom p eten cja k o m u n ik acy jn a (IK K ) je s t szczeg ó ln y m ty p em k o m p e te n c ji socjo lin g w isty czn ej (k o m u n ik ac y jn e j), k tó r a sy g n alizu je s ta n w iedzy o s o b y k o m u n ik u ją c e j się (z a ró w n o ję z y k o w e j, j a k i s p o łe c z n o -k u l­ tu ro w e j) o ra z um iejętności kom unikacyjne, w y ra ż ają c e się z a ró w n o w sk u tec z ­ n o ści, j a k też w p o p ra w n o śc i (o d p o w ie d n io ści) d a n e g o z a c h o w a n ia k o m u ­ n ik a c y jn eg o . K o m p e te n c ja k o m u n ik a c y jn a je s t ró w n ie ż w y ra z e m i u w ie ń cz e n ie m m o ty w a c ji i w z aje m n y c h o c ze k iw a ń o só b b io rą c y c h u d z ia ł w d a n y m akcie k o m u n ik a c y jn y m . W szy stk ie te k o m p o n e n ty k o m p e te n c ji k o m u n ik a c y jn e j s k ła d a ją się n a w z a je m n e w ra ż e n ie (o d c z u c ie /p o c z u c ie ) , j a k i e o d n o s z ą u c ze stn ic y n a te m a t p rz e b ie g u i e fe k tó w d a n e g o a k tu k o m u n ik a c y jn e g o . Z a in ic j a t o r a d y s k u s ji n a d k o m p e te n c ją k o m u n ik a c y jn ą u w a ż a się D . H y m e sa , re p re z e n ta n ta u k ie ru n k o w a n e j n a b a d a n ie w z o ró w k o m u n ik a c y j­ n y c h e tn o g ra fii (tzw . e tn o g ra fii m o w y /m ó w ie n ia ). O n też je s t tw ó r c ą sam e g o te rm in u o ra z szeregu p ra c , w k tó ry c h z ajm o w ał się z a r ó w n o is to tą te g o z a g a d n ie n ia , j a k też p o szczeg ó ln y m i je g o e le m en ta m i (m . in . D . H y m e s, 1974). W ięcej k o n k re tn y c h w sk a z ó w e k n a te m a t s p o s o b ó w o k r e ś la n ia k o m p e te n c ji k o m u n ik a c y jn e j zn ajd u jem y w p ra c a c h k o n ty n u a to r k i H y m e sa - M . S a v ille -T ro ik e (1982). J e s t o n a z araz e m b a d a c z k ą , k t ó r a s fo rm u ło w a ła c y to w a n ą w p ierw szy m ak ap icie n in iejszego a rty k u łu d e fin iq ç o m a w ia n e g o p o ję c ia (M . S av ille-T ro ik e, 1982, 21).

O d d ru g ie j p o ło w y la t sied em d ziesiąty ch X X stu le c ia p o ję c ie k o m p e te n c ji k o m u n ik a c y jn e j z a k o rz e n ia się w p o lsk iej n a u c e , d z ię k i p ra c o m ta k ic h b a d ac z y , j a k Z. B o k sz a ń sk i, A . P io tro w sk i, M . Z ió łk o w sk i (1977), S. G ra b ia s (1994) o ra z F . G ru c z a (1992). W śró d g lo tto d y d a k ty k ó w z a jm u ją c y c h się n a u c z a n ie m ję z y k a p o lsk ieg o ja k o o b ceg o szerzej z ajm o w ali się zag a d n ie n ie m k o m p e te n c ji k o m u n ik a c y jn e j n p . J . M a z u r (1996), W . M a r ty n iu k (1991), G . Z a rz y c k a (2000).

I. OKREŚLENIE TR O P Ó W PO M O C NYC H W „M IE R Z E N IU ” INTERK ULTURO W EJ K OM PETEN CJI KOM UN IKA CY JNEJ

(IKK) - PR ZEG LĄ D NA JW A Ż N IEJSZ Y C H TE ND ENC JI

A. T ro p pierw szy: TKK ja k o w rażenie popraw ności o ra z sk u teczn o ści

W ś ró d w sp ó łcz e sn y c h a m e ry k a ń s k ic h k o n ty n u a to r ó w te o rii H y m e s a - z ajm u jąc y c h się k o m u n ik a c ją u m ieszczo n ą w k o n te k śc ie m ię d z y k u ltu ro w y m - p rz e św ia d c ze n ie o ty m , że in te rk u ltu r o w a k o m p e te n c ja k o m u n ik a c y jn a b ę d zie re a liz o w a n a w łaśn ie p o p rz e z w ra ż en ie o d p o w ie d n io śc i i sk u tec z n o śc i z a c h o w a n ia w sp ó łu cz e stn ik ó w d a n eg o z d arze n ia w d a n y m k o n te k śc ie w y ra sta n a n a jw aż n ie jszy , c h o ć n ie je d y n y , tro p p o m o c n y w o k re ślen iu (w „ zm ie ­ rz e n iu ” ) IK K .

P rześw iad czen ie to sto i w o p o zy cji d o - j a k to stw ierd za B. H . S p itzb e rg , te o re ty k la n su jąc y „ te o rię w ra ż en io w ą ” - w a rty k u le A M o d e l o f In tercu ltu ra l

C om m unication C om petence zazw yczaj w y rażan eg o p o g lą d u , iż k o m p e te n c ja to

u m iejętn o ść (ability) lu b też zesp ó ł w yćw iczonych zac h o w a ń (skilled behaviors)'. „ Z a c h o w a n ie lu b u m iejętność m o g ą być o sąd zo n e ja k o k o m p e te n tn e w je d n y m k o n te k śc ie , a n ie k o m p e te n tn e w d ru g im . W zw iąz k u z ty m , k o m p e te n c ja nie m o ż e się z aw ie ra ć a n i w z a c h o w a n iu , a n i też w u m ie ję tn o śc i. Z a m ia s t te g o p o w in n a być tra k to w a n a ja k o społeczna ocena (social evaluation) [podkr. G . Z.] z a c h o w a n ia . W jej sk ład w c h o d z ą d w a p o d s ta w o w e k ry te ria , a m ia n o w ic ie: o d p o w ie d n io ść /p o p ra w n o ś ć ) (app ro p ria itness) i s k u tec z n o ść (effectivness).

P o p raw n o ść o z n ac z a , że w a żn e z asa d y , n o rm y i o c ze k iw a n ia zw iąz a n e z d a n ą in te ra k c ją n ie są n a ru s z a n e w zn ac z ą cy s p o só b . S k u te c z n o ść je s t o s ią g a n a w ted y , gd y cele i n a g ro d y p rz e w aż ą p o n ie sio n e k o s z ta i u s tę p s tw a . G d y się w eźm ie p o d u w ag ę te n p o d w ó jn y sta n d a rd , o k a że się, iż k o m u n ik a c ja będ zie u w a ż a n a z a k o m p e te n tn ą w ja k im k o lw ie k in te rk u ltu ro w y m k o n te k śc ie w te d y , g d y o s ią g a cele z a ło ż o n e so b ie p rz e z a k to ra w s p o só b o d p o w ie d n i d la d a n e g o k o n te k s tu i d a n ej re la c ji” (B. H . S p itzb erg , 1994, 3 4 7 )1.

Z g o d n ie z ty m stw ierd zen iem n ie ty lk o k o m u n ik a c ja n ie o d p o w ie d n ia i n ie p o p ra w n a m o ż e z o sta ć s c h a ra k te ry z o w a n a ja k o n ie k o m p e te n tn a , ale ró w n ie ż ta k a , k t ó r a je s t c o p ra w d a sk u tec z n a , ale n ie o d b y w a się zg o d n ie z o b o w ią zu jąc y m i n o rm a m i sp o łeczn y m i (n p . w ted y , gd y o siąg n ięc ie celu o d b y w a się z a p o m o c ą k ła m s tw a ) o ra z ta k a , k tó r a n ie je s t p ro b le m a ty c z n a p o d w zg lęd em ety czn y m (n ie s ą ła m a n e w w id o czn y sp o só b ż a d n e n o rm y społeczne i konw ersacyjne), ale nie je st też skuteczna. D o p ie ro więc jed n o czesn e s p e łn ie n ie w a k c ie k o m u n ik a c y jn y m o b u w a ru n k ó w : p o p r a w n o ś c i o ra z s k u tec z n o śc i w a ru n k u je z d a n ie m S p itzb e rg a o siąg n ięcie k o m p e te n c ji.

1 W szystkie cytowane fragmenty publikacji anglojęzycznych podawane są w tłumaczeniu autorki niniejszego artykułu.

Empir yc znie potwi erdzon a lis ta sk ła d n ik ó w IK K S p it z b e r g a W er sj a p o ls k a f Umiejętność pr z ys to sow y w a ni a się S z c z e r o ść do ró żn y ch k u lt ur Umiejętność ra d ze n ia so b ie w od - O g ó ln a kompetencja w p e łn ie n iu m ie n n y ch sy tu a cj a ch sp ołe czn ych ro li na uczyciela („ z a d a n io w a ” ) Umiejętność ra d ze n ia so b ie ze N ie k o m p e te n c ja str e se m Umiejętność w za k re sie ust ana wi a-In tel e k tu a li z o w a n ie orientacji na ni a re la cj i m ięd zy os ob ow y ch p r z y sz ło ść Umiejętność sw obodnej k o m u n ik a c ji Włącz an ie się do in te r a k c ji Umiejętność ro zu m ien ia in n yc h Ela sty cz noś ć in te r p e r so n a ln a Ła tw oś ć ad aptacji H ar mo n ia in te r p e r so n a ln a O rg an iz a cj a (z a ró w n o w e w nę tr z na , Zai nt e re so w an ie n a wi ąz yw an ie m wię zi ja k i skutecz noś ć or az o p ty m iz m ) S a m o św ia d om oś ć or az świ ado mo ść Dojr za łość cec hu ją ca się in le r p e r so - ku ltu ro w a n al n ym u w r a ż liw ie n ie m Uw rażliwienie na zn ac ze ni e ró żn ic U m ie ję tn o ści k ie r o w n ic z e k u lt u r o w y c h R ozw ag a B ra k e tn o c e n tr y z m u C h a ry zm a Zachow ani a n ie w e r b a ln e Rozum ien ie kom un ik a cji P rz y sto so w an ie oso bow e i r o d z in n e Komp et en cja kom unikacyjna (u m ie - Narzu cani e o p in ii jęt n ość kom un ik ow an ia się ) Skuteczność kom uni kac yjn a N ie ug ięt oś ć (w y tr w a ło ść ) F u n k cj e kom uni kac yjn e R ea li zac ja z a d a ń Ko ntrolująca o d p ow ie d z ia ln o ść T ra n sf er „ o p r o g r a m o w a n ia ” 1 W er sj a or ygi nal na j A b ili ty to a d ju st to diffe re nt F r a n k n e ss cu ltu r e s A b ili ty to d ea l w it h diffe re nt Gene ral co mpetence as soc ietal sy st em s te a ch er (t a sk ) A b ili ty to d ea l w it h psyc ho-In c o m p e te n c e logical str es s A b ili ty to es ta b li sh int erp er-In tellec tua lizin g fu tu re so n a l re latio ns hip s o r ie n ta ti o n A b ili ty to fa cili ta te с о п ш и - In te ra cti o n in v o lv e m e n t n ic a ti o n A b il it y to u n d ers ta n d o th er s Inter pe rs ona l fle x ib il it y Ad ap tiv en es s Inter per so nal h a r m o n y A g en cy (i n ter n al lo cu s an d In ter pe rs on al int e r e st e ff ic a c y /o p ti m sm ) Awareness of se lf an d cu lt u re In te rp er so oa ll y se n si ti ve m a tu r it y Aware ne ss of im pl ic a ti on s of M an age ria l a b ili ty cul tural d iff e r e n c e s Ca u tio us ne ss N o n e th n o c e n tr is m C h a ris m a N o n v e r b a l b e h a v io r s Co mm unication appreh ensio n Pe r so na l/F a m ily a d ju stm e n t Co mm unication co mpetence O p in io n le a d e r sh ip (a b il it y to c o m m u n ic a te ) Com mu nica tion ef fi ca cy R ig id ity (t as k p e r sis te n c e ) C om m uni cat iv e func tio ns T as k a c c o m p li sh m e n t Co ntr oll ing rep onsibility Tr an sfe r of ‘s o ft w a r e ’ X ) H <4

T a b ela 1 (c d .) W er sj a p o ls k a Za chowania zar zą dz aj ąc e ko nwer- C ią gł e po sz uk iw an ie to ż sa m o śc i sa c ją Kooperacja W ia ra w si eb ie (p r z e d si ę b io r c z o ść ) E m p a ti a k u ltu ro w a S a m o św ia d o m o ść In te ra k cja ku ltu ro w a Uz e w nę tr z ni an ie sie b ie Ż ą d a n ia (dłu got er mi now a o ri en ta cj a Niez ale żny sp o só b b y c ia na c e l) N ie pok ój spo wo d ow any u za le żn ie n ie m Pr zy sto so w an ie sp o łe c z n e O bojętność K o m u n ik o w a n ie się z pa r tn e r e m (z r o d z in ą ) E m p a tia /s k u te cz n o ść T yp o so b o w o śc i Po cz u ci e sw o js ko ści w re la cj ac h m ię - Zachowania w e r b a ln e d z y o so b o w y c h (w tł u m a cze ni u zost ał z a c h o w a n y o ry gi na ln y p o r z ą d e k ) W er sj a o r y g in a ln a C on ve r sa tio na l m a na g e m e nt Se lf-actualizing se ar ch fo r beha vio rs id e n ti ty Co operation S e lf-c o n fi d e n c e /I n it ia ti v e Cu lt u ral em p a th y S e lf -c o n sc io u sn e ss Cu lt u ral in te ra ct io n S e lf -d is c lo su r e D em a n d (l on g-te rm g o al Self -re liant c o n v e n ti o n a li ty o r ie n ta ti o n ) D e pe nd en t a n x ie ty So ci a l a d ju stm e n t Di fie re nt a li o n Spo u se/ Fa m ily c o m m u n ic a ti o n Em pa th y/ Ef fic ac y S tr en g th of p e r so n a li ty F am il ia rity in in te r pe r so na l V eb a l b e h a v io r s r e la tio n s < J I

i

.o

I

i :

1£

l i

s I

| £

1

Ї

O mterkulturowej kompetencji komunikacyjnej 1 5

В. S p itzb e rg , z ajm u jąc y się zag a d n ie n ie m o k re ś la n ia IK K . o d co n a jm n ie j k ilk u n a s tu la t, p o c z ą tk o w o szedł ślad a m i in n y c h b a d ac z y , p ró b u ją c y c h w y o d rę b n ić e le m en ty w c h o d zą c e w sk lad IK K . P lo n e m b a d a ń S p itz b e rg a b y ło o p ra c o w a n ie w 1989 r. em p iry czn ie p o tw ie rd z o n e j listy sk ła d n ik ó w k o m p e te n c ji in te rk u ltu ro w e j (B. H . S p itzb e rg , 1989), k tó r ą , z am iesz cz a się tu w cało ści, w ra z z p o lsk im tłu m a c ze n ie m (ta b . 1).

P o p ew n y m czasie S p itzb e rg o d n ió s ł się k ry ty c z n ie d o te g o ro d z a ju d z ia ła ń i stw ierd ził, że c h o ć w y k azy w sk a ź n ik ó w k o m p e te n c ji s o q o lin g w is- tycznej b ą d ź I K K s p o rz ą d z a n e były ja k o „u ży tec z n e p rz e w o d n ik i m a ją c e w sp o m ó c k o m p e te n tn ą in terak cję i «ad ap tację» [...] a k ażd y z n ich w p rzem y ś­ lan y sp o só b p rz e d sta w ia w y k az um iejętności o ra z u s to su n k o w a ń , po szczeg ó ln e e lem en ty w y szczeg ó ln io n e n a ty c h lista ch n ie s ą sp ó jn e... N ie m o ż n a o rzec, k tó re z u m ie ję tn o śc i są najw ażn iejsze i w ja k ic h sy tu a c ja c h , a n i n a w e t ja k i je s t w zajem n y sto su n e k w y o d rę b n io n y c h e le m en tó w ” (B. H . S p itzb e rg , 1994, 348). P o tej sk iero w an e j ró w n ie ż d o sam e g o siebie k ry ty c e (g d y sp o jrz y m y n a listę w sk a ź n ik ó w I K K o p ra c o w a n ą p rz e z S p itzb e rg a , z au w a ż y m y , że zo sta ły o n e u p o rz ą d k o w a n e zg o d n ie p rz e d e w szy stk im z „ lo g ik ą a lfa b e tu ” ), S p itzb e rg p rz e d sta w ia in te g ra c y jn y m o d e l k o m p e te n cji o d n ie sien io w e j, k tó ry w je g o o p in ii , j e s t sp ó jn y z a ró w n o z te o rią i p ra k ty k ą , a z ara z e m d o s ta r c z a o k re ślo n y c h w sk a ź n ik ó w k o m p e te n tn e g o z a c h o w a n ia ” (B. H . S p itzb e rg , 1994, 348). M o d e l te n p rz e d sta w ia m w cało ści - w p o lsk im tłu m a c z e n iu (p. rys. 1). W id zim y , że w m o d e lu ty m zo sta ły u p o rz ą d k o w a n e s k ła d n ik i I K K u w z g lęd n io n e w ta b . 1.

M o d e l ów p rz e d sta w ia p ro c e s d iad y czn ej (o d b y w a ją ce j się z u d z ia łe m d w ó c h u c z e stn ik ó w ) in te ra k c ji j a k o fu n k c ję m o ty w a c ji k o m u n ik a c y jn e j, w iedzy n a te m a t k o m u n ik o w a n ia się w d a n y m k o n te k śc ie o ra z u m ie ję tn o śc i, d zięki k tó ry m w ie d za i m o ty w a c ja o b u u c ze stn ik ó w in te ra k c ji (n a z w a n y c h p rzez S p itzb e rg a a k to re m i w s p ó ła k to re m ) m o g ą b yć u rz e cz y w istn ia n e.

M o d e l B. S p itzb e rg a p o k a z u je , j a k w zajem n ie o d d z ia łu ją n a sieb ie o b a j u czestn icy s p o tk a n ia ty p u fa c e -to -fa c e i w ja k i s p o só b p rz e b ie g in te ra k c ji u z ależ n io n y je s t od n a sta w ie ń i o c ze k iw a ń w o b e c w s p ó ła k to r a i w o b e c całeg o p ro c e su k o m u n ik a c y jn e g o . Jeśli sp o tk a n ie to o d b y w a się w s p o só b s a ty sfa k c jo n u ją c y o b ie s tro n y , a w ięc z g o d n y ze w z aje m n y m i o c ze k iw a n ia m i i n a sta w ie n ia m i, o b ie stro n y b ę d ą w te d y n a jp ra w d o p o d o b n ie j o cen iały siebie o ra z p a r tn e r a j a k o k o m p e te n tn y c h . G d y z k o le i z a istn ie je sp rz e c z n o ść m ię d z y n a sta w ie n ia m i, a ta k ż e gdy je d e n z a k to ró w (a lb o o b a j a k to rz y ) nie p o s ia d a ją o d p o w ie d n ie j m o ty w a c ji, w ie d zy itp . k o n ie c z n e j, b y z a istn ie ć w d a n ej sy tu acji k o m u n ik a c y jn e j w s a ty sfa k c jo n u ją c y sp o só b , je d e n ze w sp ó łu cz e stn ik ó w p ra w d o p o d o b n ie o cen i d ru g ie g o ja k o n ie k o m p e te n tn e g o lu b też o b a j o c en ią ta k siebie w zajem nie.

16 Grażyna Zarzycka Rys . 1. M ode l ko m pet en cj i odni es ien io we j S p it zb erg a (źródło: B . H . S p it z b e r g , A M o d e l. .. , s. 3 4 9 )

O interkulturowej kompetencji komunikacyjnej 17

S p itzb erg u z u p ełn ia m o d e l szeregiem p ro p o z y c ji (o c h a ra k te rz e im p lik acji), k tó ry c h p o d s ta w o w y m celem m a b y ć d o k ła d n ie jsz e z o b ra z o w a n ie te g o , j a k w rażen ie, a w ięc sp o łec z n a o c e n a d z ia ła ń , m o ty w a c ji, w ied zy (o p ie ra ją c a się p rz e d e w szy tk im n a ocenie p o p ra w n o śc i i sk u teczn o ści), d ecy d u je o w y n ik a ch d a n ej in te ra k c ji. P ro p o z y c je S p itzb e rg a są u p o rz ą d k o w a n e w trz e c h g ru p a c h , k tó re z k o le i s ą p rz y p o rz ą d k o w a n e trz e m p o z io m o m an alizy .

P ierw szy m p o z io m e m a n alizy S p itzb e rg czyni sy stem indyw idualny (in­

d ividual s yste m ). S ą to o so b n icz e cechy k ażd e g o u c z e s tn ik a in te ra k c ji, k tó re

p o w szech n ie u ła tw ia ją k o m p e te n tn ą in te ra k c ję (a w ięc k tó ry c h o b e cn o ść s p ra w ia , że u a k ty w n ie n ie d a n ej cechy w in te ra k c ji sp o w o d u je zazw y czaj p o z y ty w n y efe k t k o m u n ik a c y jn y ).

D ru g im p o z io m e m a n alizy S p itzb e rg czy n i sy stem epizodyczny (episodic

syste m ), w sk lad k tó re g o w c h o d z ą cechy d a n e g o a k to r a w sp o m a g a ją c e

prz e b ie g k o n k re tn e j in te ra k c ji w d a n y m k o n te k śc ie , z u d z ia łem te g o k o n ­ k retn eg o w sp ó łak to ra. W y ró żn ien ie tego system u w y n ik a z refleksji S p itzberga, iż „jeśli się w eźm ie p o d u w a g ę fa k t, że k o m p e te n c ja je s t w ra ż en ie m , n ie m a ż ad n e j g w a ra n cji, b y o so b a, k tó r a z a c h o w a ła się w s p o só b o c en ian y zazw yczaj ja k o k o m p e te n tn y , będ zie o c e n io n a w ta k i sam s p o só b p rz e z k o n k re tn e g o p a rtn e ra konw ersacji p o d czas k o n k re tn e j relacji” (B. H . Spitzberg,

1994, 353).

Sy stem w zajem nych odniesień (the rela tio n a l s yste m ), trzeci w y ró ż n io n y p rzez S p itzb e rg a , d o ty c z y z k o le i cech o so b o w y c h , k tó r e p o m a g a ją w u tr z y ­ m y w a n iu k o m p e te n cji p o d c za s w zajem n y ch o d n iesień ro z c ią g n ięty c h w czasie, a w ięc ta k ic h cech, k tó re w sp o m a g a ją z aw iązy w an ie i u trz y m y w a n ie d łu g o ­ trw a ły c h zw iązk ó w .

K a ż d y z w y ró ż n io n y c h tu sy ste m ó w je s t o p a rc ie m d la n a stę p n e g o lu b p o p rz e d n ie g o . „ R e la c je m ięd z y lu d zk ie - pisze S p itzb e rg - n ie d a d z ą się w y razić s u m ą e p iz o d ó w ro z c ią g n ięty c h w czasie. Są o n e s k o re lo w a n e ta k , że im b a rd z ie j k o m p e te n tn e w y d a ją się zw y czajn e ep iz o d y , ty m b a rd z ie j sta b iln e i saty s fa k c jo n u ją c e s ta ją się w z aje m n e relacje. T a k w ięc, lo g ik a sy ste m u in d y w id u a ln e g o o ra z ep iz o d y cz n e g o ro z c ią g a się n a sy stem w z a je m ­ n y ch o d n ie sie ń ” (B. H . S p itzb e rg , 1994, 357).

J a k w idać, sy stem o k re ś lo n y p rzez S p itzb e rg a ja k o in d y w id u a ln y o d n o si się d o o g ó ln y c h cech o so b o w o śc io w y ch czło w iek a, sy stem e p iz o d y cz n y - d o c ech m o ty w u ją c y c h k o n k re tn e z ac h o w a n ia , n a to m ia s t sy stem w z aje m n y c h o d n ie sień d o ty c z y ta k ic h cech (n a staw ie ń , p o trz e b , u c zu ć ), k tó r e b u d z ą się w c z ło w ie k u w te d y , g d y je g o re la c je z in n ą o s o b ą p rz e k s z ta łc a ją się w relacje b a rd z ie j stab iln e.

M o d e l B. S p itz b e rg a w y ró ż n ia się n a tle in n y c h p ro p o z y c ji ty m , że m o ż e s tać się in s tru m e n te m p o m o c n y m w o k re ś la n iu m e c h a n iz m ó w sk u tec z n e g o k o m u n ik o w a n ia się w ró ż n y c h k o n te k s ta c h k o m u n ik a c y jn y c h . Im p lik a c je S p itzb e rg a m o g ą b yć więc w y k o rz y stan e d o an alizy n o rm o g ó ln y c h z ac h o w a ń

lu d z k ic h o ra z k o n k re tn y c h z ac h o w a ń u c ze stn ik ó w d a n y c h a k tó w czy z d a rz e ń k o m u n ik a c y jn y c h , a ta k ż e d o o b serw a c ji i ocen y w z aje m n y c h o d n ie sień k o m u n ik u ją c y c h się o s ó b o b s e rw o w a n y c h w d łu ż sz y m o k re s ie , k r ó tk o m ó w ią c - d o o k reślan ia sp o so b ó w k ształto w an ia się k o m p eten cji k o m u n ik a c y j­ nej (w ty m ró w n ie ż IK K ).

W k o le jn y m frag m e n c ie a n alizy z o sta n ą p rz e d sta w io n e o ra z o m ó w io n e p ro p o z y c je -im p lik a c je S p itzb e rg a o b ra z u ją c e w ra ż en io w e p o d e jśc ie d o z a g a d ­ n ie n ia k o m p e te n cji k o m u n ik a c y jn ej, k tó re w d y n a m ic zn y s p o só b o b ra z u ją zw iązki m ięd zy elem en tam i w yró żn io n y m i p rzez a u to ra w m o d e lu k o m p eten cji o d n iesien io w ej (B. H . S p itzb erg 1994, 3 5 0 -3 5 8 ). K a ż d a z ty c h p ro p o z y c ji z o s ta n ie p o p a r t a p rz y k ła d a m i z d a rz e ń /w y m ia n k o m u n ik a c y jn y c h , k tó r e z e b ra n e z o sta ły w 1988 r. w tra k c ie o b serw a c ji k o m u n ik o w a n ia się w ielo ­ n a ro d o w o ś c io w e j g ru p y s tu d e n c k ie j w p ie rw szy c h 21 ty g o d n ia c h n a u k i ję z y k a p o lsk ie g o w S J P d C w Ł o d z i2.

F r a g m e n ty p o g ru b io n e to p o d a w a n e w p o lsk im tłu m a c z e n iu p ro p o z y c je S p itzb e rg a . B ędzie im to w a rz y sz y ł k o m e n ta rz streszczający i o b ja śn ia ją c y tre ś ć k a żd e j z p ro p o z y c ji. P rz y k ła d y z w ła sn y c h b a d a ń b ę d ą p o n u m e ro w a n e i o m ó w io n e w o d d z ie ln y ch a k a p ita c h . W p rz y k ła d a c h z o sta ły u w z g lęd n io n e n a stę p u ją c e e le m en ty k o m u n ik o w a n ia się: 1) p rz e b ie g w y m ia n y k o m u n ik a c y j­ n ej, 2) o p is sy tu ac ji, w ja k ie j z a c h o d z iła d a n a w y m ia n a , 3) o k re ślen ie u c ze stn ik ó w , 4) zd efin io w a n ie ty p u a k tu m o w y u c ze stn ik ó w , 5) o k re ślen ie ty g o d n ia n a u k i, w k tó ry m o d b y ła się d a n a w y m ian a.

SY STE M IND YW IDU ALNY

1. G d y zw iększa się m o ty w acja osoby k o m u n ik u jącej się, zw ięk sza się rów nież je g o kom p eten cja. W p ra k ty c e o z n a c z a to , że im b a rd z ie j ja k a ś o s o b a c h ce w y w rzeć d o b re w ra ż en ie o ra z p ra g n ie , b y e fe k t k o m u n ik a c ji b y ł p o z y ty w n y , ty m b a rd z ie j p ra w d o p o d o b n e je s t to , że z a ró w n o o n a s a m a będzie siebie o d b ie ra ła ja k o o so b ę k o m p e te n tn ą , j a k te ż ta k b ędzie w y g lą d a ła w o c z a c h in n y ch .

2 Dokładniejszą socjokulturową analizę sposobów porozum iewania się tej grupy studenckiej przedstawiono w pracy: Dialog międzykulturowy. Teoria oraz opis komunikowania się cudzoziemców przysw ajających ję z y k polski, „A cta Universitatis L odziensis” , K ształcenie Polonistyczne Cudzoziemców, 2000, 11. Większy wybór przykładów wymian komunikacyjnych zamieszczono w tzw. Kronice aktów mowy, zdarzeń komunikacyjnych oraz innych zachowań spoleczno-językowych; tygodn ie 1 -2 1 , stanow iącej odrębny doku m ent w chodzący w skład pracy doktorskiej G. Z a r z y c k i e j , Dialog m iędzykulturowy i jeg o socjolingwistyczne uwarunkowania obronionej w 1998 r. na W ydziale Filologicznym U Ł (praca jest d o stęp na w Bibliotece U Ł oraz w bibliotece Instytutu Języka Polskiego UŁ).

O intcrkulturowej kompetencji komunikacyjnej 19

P y ta n ie m , k tó r e n ależy w ty m m o m e n c ie p o sta w ić je st: C o w a ru n k u je w y so k i p o z io m m o ty w a c ji? O to o d p o w ie d zi u d z ie lo n e p rz e z S p itzb e rg a :

l a , b , c, d: W z ro st a) z au fan ia, b) w iary wc w łasn ą sk u teczn o ść k o m u ­ n ik acy jn ą, c) dyspozycji do n aw iązyw ania k o n ta k tu , d) św iadom ości teg o , że zy sk i p rzew ażą s tra ty pow oduje w zro st m otyw acji.

[1] Starostą grupy zostaje Palestyńczyk Kamal. Po wyborach oznajmia zwracając się do kolegów: - You have chosen me, „ponieważ jestem najlepszy”; sytuacja: stwierdzenie w tonacji żartobliwej; pow yższa wypowiedź pełni również funkcję przemówienia; 3 tydzień nauki.

P a le sty ń c z y k K a m a l z o s ta ł w y b ra n y s ta r o s tą g ru p y n ie d la te g o , że u c h o d z ił w o c za c h stu d e n tó w z a o so b ę szczególnie o d p o w ie d z ia ln ą , ale d la te g o , że o d b ie ra n y b y ł ja k o o s o b a n a jb a rd z ie j k o m p e te n tn a . W ra ż e n ie to s p o w o d o w a n e b y ło d u ż ą p e w n o śc ią siebie K a m a ia i z a z n a c z a ją c y m się o d p o c z ą tk u n a u k i p ra g n ie n ie m ro b ie n ia n a w szy stk ich d o b re g o w ra ż e n ia . W p rz e m ó w ie n iu K a m a ia : Y o u have chosen m e , „ p o n ie w a ż je stem n a jle p sz y ” w id ać n ie ty lk o to , że d z ia ła n ia m o ty w a c y jn e je d n e j o s o b y w p ły w a ją n a jej o b ra z w św iad o m o śc i in n y c h , ale ró w n ie ż to , j a k te n o b ra z o d b ija się w u m y śle o so b y u w a ża n e j z a k o m p e te n tn ą . K a m a l u ś w ia d a m ia so b ie, że je g o s ta tu s w g ru p ie je s t w y so k i i to jeszcze b a rd z ie j go d o w a rto ś c io w u je i zw ięk sza je g o m o ty w a c ję o ra z sk u tec z n o ść k o m u n ik a c y jn ą .

[2] Palestynka Zuhoor do nauczycielki: - Ja bardzo chcę z pani... [lu wykonuje dziwne gesty kojarzące się z praniem?, wyżymaniem?]. K oledzy Palestyńczycy też nie potrafią zrozumieć jej intencji; sytuacja: przerwa; student-nauczyciel-studenci; próba intensyfikacji kontaktu, prawdopodobnie: zaproszenie; 5 tydzień nauki.

Z u h o o r inicju je d z ia łan ie k o m u n ik a c y jn e i w y k a zu je w ty m d z ia ła n iu w ielk ą a k ty w n o ść ru c h o w ą , a je d n a k je s t o d e b ra n a ja k o n ie k o m p e te n tn a , bow iem jej działan ie je s t całkow icie n iesk u teczn e — n ik t nie p o tra fi o d k o d o w a ć zn aczen ia jej k o m u n ik a tu . Św iadczy to o ty m , że m o ty w a c ja n ie z in te g ro w a n a z d y sp o zy c ja m i k o m u n ik a c y jn y m i n ie g w a ra n tu je jeszcze su k c e su k o m u ­ n ik a c y jn eg o .

2. G dy w z ra sta w iedza n a te m a t k o m u n ik acji, w z ra sta rów nież kom p eten cja ko m u n ik acy jn a. B y w y stęp a k to r a scen iczn eg o z o sta ł o c en io n y j a k o d o b ry , a a k to r j a k o k o m p e te n tn y w p ro fesji, k tó r ą się p a r a , o n sam p o trz e b u je m o ty w a c ji (m u si ch cieć z ag rać ) o ra z w ied zy (ja k się p o ru s z a ć n a scenie, j a k in te rp re to w a ć te k st). K o m u n ik u ją c się ró w n ie ż w y stęp u je m y i n a sz e w y stęp y o p ie ra ją się n a p o d o b n y c h p rz e sła n k a c h .

J a k to p o k a z u je m o d e l k o m p e te n c ji odn iesien io w ej B. S p itz b e rg a , w ie d za n a te m a t in te ra k c ji z a c h o d z i n a k ilk u p o z io m a c h i d o p ie r o z d o b y c ie biegłości w e w szystkich zak resach sk u tk u je w ogólnej biegłości k o m u n ik acy jn ej. P o z io m y w ied zy k ry ją się p o d u w id o c zn io n y m w m o d e lu h a słe m „fu n k cje w iedzy” , a w z aje m n e z ależn o ści m ięd zy w y szczeg ó ln io n y m i fu n k c ja m i m o ż n a

2 0

o p is a ć w n a s tę p u ją c y s p o só b : z in te g ro w a n e z a c h o w a n ia k o m u n ik a c y jn e (in te ra k c ja ) p rz e k sz ta łc a ją się w a k ty k o m u n ik a c y jn e (a k ty m o w y ), u c ze st­ n ictw o , w k tó ry m w y m ag a się w iedzy językow ej o ra z u m iejętn o ści z a rz ą d z a n ia t ą w ied zą, a o n e d o p ie ro s p ra w ia ją , że in fo rm a c je p o d a w a n e s ą sp ó jn ie , j a s n o i w u s ta lo n y m p o rz ą d k u o ra z że istn ieje k o o rd y n a c ja (fu n k c ja k o o r ­ d y n u ją c a ) o ra z ró w n o w a g a (fu n k c ja h o m e o sta ty c z n a ) m ię d z y w szy stk im i sk ła d n ik a m i d a n e g o d z ia łan ia .

O to u szczeg ó ło w ien ia d ru g ie j im p lik acji S p itzb erg a:

2 a , b , c, d: G d y w z ra sta ją a) w iedza p ro ced u raln a (a w ięc w ied za, j a k d z ia łać ), b) m istrzo stw o w opanow aniu stra te g ii pro w ad zący ch do p rzy sw ajan ia w iedzy, c) to le ra n c ja dla ró żn o ro d n o ści, d) um iejętności ro z p o rz ą d za n ia w iedzą (a w ięc n p . u m ie ję tn o ść słu ch a n ia , m y śle n ia, ro z w ią z y w a n ia p ro b le m ó w , u w rażliw ien ie n a sy gnały n ie w erb aln e itp .), w z rasta ty m sam ym w iedza osoby ko m u n ik u jącej się.

O ty m , że p o z io m w iedzy b e z p o ś re d n io w p ły w a n a k o m p e te n c ję nie trz e b a n ik o g o p rz e k o n y w a ć , a w sy tu ac ji s p o tk a ń m ię d z y k u ltu ro w y c h o ra z / i n a u k i ję z y k a d ru g ie g o w id a ć to m o ż e n ajlep iej. C iek aw sze o d sam ej z a s a d y w y d a ją się w re flek sjach S p itzb e rg a raczej p ro p o z y c je b ę d ą c e je j uszczeg ó ło w ien iam i.

[3] (komunikat zrealizowany w trzech kodach językowych: polskim , serbsko-chorwackim, angielskim) Po wprowadzeniu na lekcji zwrotu z zaimkami osobowymi: „Bardzo cię/was lubię” , Jordanka Raja, studiująca wcześniej w Jugosławii, pyta: - Czy do taka stara profesora [jak] ty I can speak Cię?; sytuacja: lekcja; nauczydel-studend-stud ent-nauczyciel; pytanie o charakterze metajęzykowym; 3 tydzień nauki.

[4] Palestyńczyk Awad zareagował w następujący sposób, gdy ujrzał na twarzy na-uczydelki niezadowolenie spowodowane machnięciem ręki przez jednego z Palestyńczyków: - U nas to [macha ręką] nie znaczy to, co u was. U nas to prawie nic nie znaczy. U was [machnięcie ręką] i m ówide: „Eee lam ...” M y nie; sytuacja: klasa; student-na- uczycielka; interpretacja porównawcza niewerbalnych zachowań kulturowych; 16 tydzień nauki.

B ra k w iedzy p ro c e d u ra ln e j p rz e sz k a d za w k ażd ej sy tu acji k o m u n ik a c y jn ej, ale szczególnie w łaśnie w sy tuacji s p o tk a n ia m ię d z y k u ltu ro w e g o o d b y w ająceg o się w n o w y m śro d o w isk u ję z y k o w o -k u ltu ro w y m . P rz y k ła d [3] p o k a z u je , j a k n ie u m ie ję tn ie p o s ta w io n e p rz e z a ra b s k ą stu d e n tk ę p y ta n ie w y w o ła ło w r o z ­ m ó w c zy n i w ra ż en ie jej n ie k o m p e ten c ji. P rz y k ła d [4] p o k a z u je z k o le i, ja k pow iększa się w iedza le k to rk i n a te m a t n o rm konw ersacy jn y ch o b o w iązu jący ch w lin g u a k u ltu rz e jej słu ch a c z y (w ty m w y p a d k u c h o d z i tu o k ra je a ra b sk ie ). L e k to r k a w y k o rz y stu je n a tu r a ln e ź ró d ło w iedzy, a w ięc w y k ła d s tu d e n ta a ra b sk ie g o (k tó r y tu w y stęp u je w ro li k o n s u lta n ta ) . N ajszy b ciej - a je s t to w id o c zn e p ra k ty c z n ie n a k a ż d y m e ta p ie o b serw a c ji m e c h a n iz m ó w k o m u n i­ k o w a n ia się c u d zo z ie m c ó w p rz y sw a ja ją c y ch ję z y k p o lsk i - z w ięk sz a się

O interkulturowej kompetencji komunikacyjnej 2 1

w ied za stu d e n tó w (ale ró w n ie ż w ie d za p rzed staw icieli k ra ju g o s p o d a rz y ), k tó rz y u m ie ją staw ia ć p y ta n ia i w y ciąg ać z ty ch p y ta ń w n io sk i.

C ie k a w y m z ja w isk ie m , ja k ie z a o b s e rw o w a n o w tra k c ie b a d a ń , b y ia w ielk a liczb a p y ta ń d o ty c z ąc y c h sp o so b u z a c h o w a n ia w d a n y c h sy tu a c ja c h (p y ta ń zac z y n a jąc y c h się o d : , j a k ? ” , „czy to je s t d o b rz e ? ” ) W y n ik a ją o n e w łaśn ie z u ś w ia d a m ia n ia so b ie p rz e z cu d zo z ie m c ó w , j a k d u ż ą ro lę pełni w ie d za p ro c e d u ra ln a , czyli w ie d za p ra k ty c z n a , w ic h ję z y k o w o -sp o łe c z n y m ro zw o ju . O to n a stę p u ją c y p rz y k ła d :

[5]Ameen w czasie wieczoru palestyńskiego siedzi koło ładnej Polki. W pewnej chwili pyta nauczycielkę po cichu: - Proszę pani, ja chcę porozm aw iać z tą dziewczyną, ale jak? W Jordanii ja wiem, ale tutaj nie wiem. Nauczycielka: - A jak pan zaczyna rozmowę w Jordanii? Ameen: - Czy m ogę panią poznać?; sytuacja: aula SJPdC; student-nauczyciel- ka-student; prośba o pom oc w nawiązaniu kontaktu z płcią przeciwną; pytanie o charakterze kulturowo-językowym; tonacja poważna; 14 tydzień nauki.

P rz y k ła d te n , z a n o to w a n y w czw a rty m m ie siąc u n a u k i ję z y k a , p o k a z u je ró w n ie ż to , że s tu d e n t zd aje ju ż so b ie sp ra w ę z ró ż n ic w z ak resie n o rm k o n w e rsa c y jn y c h , o ra z że a k c e p tu je te n o rm y . B ra k u je m u je d y n ie w ied zy p ro c e d u ra ln e j, by ty c h n o rm n ie n a ru sz y ć i b y w o c za c h P o lk i, k t ó r ą chce bliżej p o z n a ć , n ie o k a z a ć się o s o b ą n ie k o m p e te n tn ą .

3. G d y w z ra sta ją um iejętności k o m unikow ania się, w z ra sta też k o m p eten cja osoby kom u n ik u jącej się.

A k to r, o p ró c z w iedzy i m o ty w a c ji, p o w in ie n p o s ią ś ć u m ie ję tn o śc i g ry scenicznej. P o d o b n ie dzieje się z k a ż d y m z n a s - n ie w y starcz y , że w iem y , co c h ce m y k o m u ś z a k o m u n ik o w a ć ; b y z ro b ić to w e w łaściw y sp o só b , m u sim y p o siąść u m ie ję tn o śc i k o m u n ik o w a n ia się. S p itzb e rg u w a ż a , że nie istn ie ją ja k ie ś u n iw e rsaln e u m ie ję tn o śc i (z w y ją tk ie m m o ż e u m ie ję tn o śc i w łaściw ego p o d trz y m y w a n ia konw ersacji), k tó re b ę d ą u w a ża n e za k o m p e te n tn e w k ażd ej k u ltu r z e (n a w e t u śm ie ch m o ż e się w y d a ć n ie o d p o w ie d n i w ja k ie jś sy tu acji), d la te g o su g eru je, by n a stę p u ją c e u s ta le n ia s k o n fro n to w a ć n a jp ie rw ze w z o ra m i k o n w e rsa c y jn y m i o b o w ią zu jąc y m i w d a n e j k u ltu rz e .

З а , b, c, d, e: G d y u osoby kom u n ik u jącej się w z ra sta ją : a ) a łte rc en try zm (n a k ie ro w a n ie n a in n eg o człow ieka), b) k o o rd y n acja procesem konw ersacyjnym (w y ra ż a ją c a się w u m ie ję tn o śc i o d p o w ie d n ie g o in ic jo w a n ia i k o ń c z e n ia w ypow iedzi, w u n ik a n iu niep o trzeb n y ch p rzerw itp.), c) opanow anie (w yrażające się b ra k ie m n ie p o k o ju , tik ó w n e rw o w y ch , u trz y m y w a n ie m k o n ta k tu w z ro ­ k o w e g o z p a rtn e re m w czasie k o n w e rso w a n ia ), d) ekspresyw ność (w y ra ż a ją c a się w oży w ien iu i n a d a w a n iu głębi k o m u n ik a to m p o p rz e z w y k o rz y sty w a n ie ró ż n o ro d n y c h k a n a łó w p rz e k a z u in fo rm a cji, ja k o śc i g ło su , g estó w , a ta k ż e z z a sto so w a n ie m ś ro d k ó w w e rb a ln y ch , n p . p o p rz e z u życie b o g a te g o , o d ­ d z ia łu jąc e g o n a w y o b ra ź n ię czy u c z u c ia p a r tn e r a sło w n ictw a ), e) a d a p ta c ja konw ersacyjna (w y rażająca się w su b teln y m d o sto so w y w a n iu sw ojego sp o so b u

2 2

k o n w e rso w a n ia d o sp o so b u k o n w e rso w a n ia o so b y w sp ó łu czestn iczącej w ro z ­ m ow ie) w zrastają też umiejętności osoby kom unikującej się (w szystkie o m ó w io n e w ty m p o d p u n k c ie e le m en ty są u w id o c zn io n e w m o d e lu S p itz b e rg a p o d h asłem : „um iejętn o ści” ).

[6] Palestyńczyk Munir (po wizycie w przychodni studenckiej) do nauczycielki: - Pielęgniarka powiedziała, ja mówię bardzo dobrze p o polsku. Ona pytała, jak długo jestem w Polsce. Ja nie wszystko rozumiałem, co ona mówiła, ale [tu ruch głową z góry na dół oznaczający potakiwanie] mówiłem: Tak, tak, oczywiście; sytuacja: przerwa, sprawozdanie-przechwalanie się; tonacja radosna; 9 tydzień nauki.

[7] Palestyńczyk Munir d o Malijczyka: - Teraz ostatnia lekcja. Potem, kolega M am adou, my idzie razem do klubu i jeść [wykonuje gest oznaczający jedzenie]. Tak, Mamadou?; sytuacja: przerwa; sludent-studenl; propozycja; 4 tydzień nauki.

[8] W stołów ce Malijczyk M amadou siedzi przy stoliku oddalonym od stolika nauczyciel­ ki. K iedy ją zauważa, podchodzi do jej stolika i krzyczy: - Pani, smacznego! [Zwrot Smacznego nie był wprowadzony w czasie lekcji]; sytuacja: stołówka; student-nauczyciel; zwrot grzecznościowy - próba pochwalenia się przed nauczycielką ogładą kulturową; 3 tydzień nauki.

[9] Lektorka pyta trzęsącego się z zimna Mamadou: - M am adou, dlaczego pan nie ma swetra? M amadou: - Pani, ja [pokazuje gestem, że robił pranie] i nie [przecząco kręci głową]. Lektorka: - Panie M amadou: - Proszę uprać sweter [stosuje gest prania], a potem sweter na kaloryfer [wskazuje w klasie kaloryfer]. M amadou zadowolony: - Aaa, teraz rozumiem [śmieje się]; sytuacja: klasa; wymiana między nauczycielem a studentem; sprawozdanie, rada, reakcja n a radę; 4 tydzień nauki.

[10] Palestyńczyk Awad, który przed rozpoczęciem nauki w SJPdC przebywał kilka miesięcy w polskim szpitalu, przechwala się znajomością środowiskowego słownictwa szpitalnego: w yrostek robaczkowy, M oże m asz robaczki? [pyta o to czującego się źle kolegę]; siusiu, kupa; sytuacja: lekcja; student A-studenci (lub bez konkretnego adresata); popis słowny, budowanie statusu komunikacyjnego; 17 tydzień nauki.

M u n ir, w trzecim m ie siąc u n a u k i, w ra c a u szczęśliw io n y z p rz y c h o d n i le k a rsk ie j [6]. P o w o d e m je g o e n tu z ja z m u je s t ro z m o w a z p ie lę g n ia rk ą . M u n ir, j a k sam to stw ierd za , n ie ro z u m ia ł w szy stk ieg o , co d o n ieg o m ó w iła ro zm ów czyni, je d n a k p rzy sto so w ał się d o sty lu konw ersacy jn eg o in te rlo k u to rk i w ten s p o só b , że zarezerw o w ał d la siebie ro lę o so b y słu ch ającej i p o ta k u ją c e j, p rz y czy m z w ro t „ ta k , ta k , o czyw iście” (często s to so w a n y p rz e z le k to rk ę , a ta k ż e n a d u ż y w a n y w ro z m o w a c h p rz e z w ielu P o la k ó w ) n a le ży u z n a ć za w e rb a ln e w zm o cn ien ie tej te c h n ik i p rzy sto so w aw czej.

D u ż e u m ie ję tn o śc i w zak resie a d a p ta c ji k o n w e rsa c y jn e j p o s ia d a ją o so b y , k tó re p ro fesjo n a ln ie (tzn. system atycznie) k o n ta k tu ją się w sp o só b b ezp o śred n i z cudzoziem cam i. Ic h tem p o m ó w ie n ia je st znacznie w olniejsze o d n a tu ra ln e g o , s ło w n ictw o b a rd z ie j u s ta n d a ry z o w a n e , p o z io m e m p a tii - b a rd z o w y so k i. C z ę s to ró w n ie ż p o ja w ia ją się w w y p o w ie d zia c h ta k ic h o s ó b e le m e n ty ró ż n y c h k o d ó w i k a n ałó w .

O interkuiturowej kompetencji komunikacyjnej 2 3

N a k ie ro w a n ie n a d ru g ie g o czło w iek a (a lte rc e n try z m ) je s t p o d s ta w o w y m w a ru n k ie m k o m p e te n tn e j k o m u n ik a c ji, tru d n o b o w ie m , b y śm y o d b ie ra li p o zy ty w n ie k o g o ś, z k im ro z m o w a p rz y p o m in a k o n ta k t z lo d o w ą g ó r ą czy ze ścianą. T o nak iero w an ie nie m u si być p rzesad n e (należy n a w et przypuszczać, że p rz e sa d a m o ż e o d n ie ść w ręcz p rzeciw n y sk u tek ). A lte rc e n try z m m o ż e się w y ra ż ać w sz u k a n iu k o n ta k tu z d ru g im czło w iek iem , w p o d e jm o w a n iu p r ó b d ia lo g u , w reszcie - w u m ie ję tn o śc i słu ch a n ia .

G d y s p o tk a ją się o so b y n a sta w io n e „ a lte rc e n try c z n ie ” , s p o tk a n ie ta k ie w y w o łu je w o b u s tro n a c h d ia lo g u p rz y je m n e p o c zu c ie sw o jsk o ści o ra z b y c ia re sp ek to w a n y m . T o , że ta k ie n a sta w ie n ie p o w o d u je w z ro st u m ie ję tn o śc i k o m u n ik a c y jn y c h , w y d a je się ju ż o czy w isto ścią (p o r. m . in . p ró b y d ia lo g u M u n ira z M a m a d o u [7], o ra z M a m a d o u z le k to rk ą [8], a ta k ż e le k to rk i z M a m a d o u [9].

O p a n o w a n ie w sp o m a g a sk u te c z n ą k o m u n ik a c ję , c h o ć s ta n w ew n ę trzn e g o s p o k o ju i s k u p ie n ia tru d n o je st o sią g n ą ć w ielu s tu d e n to m w p o c z ą tk o w y c h fa z ac h n a u k i i p o b y tu w n o w y m k ra ju . W ielu z n ich w tr u d n y c h sy tu a c ja c h w oli u n ik a ć k o n ta k tu , re a g u je p rz e ra że n ie m , h iste rią , p o p a d a w s ta n s z o k u k u ltu ro w e g o . Z b y t n ia w y ra z isto ś ć - z re a liz o w a n a z a p o m o c ą k a n a łó w n ie w erb aln y ch o ra z w e rb a ln ie (p o r. sy tu ację, gdy P a le sty ń cz y k A w a d u ż y w a w n ie o d p o w ie d n im k o n te k śc ie p o to c z n e g o sło w n ictw a s z p ita ln e g o [10]) nie zaw sze je s t p rz e z w s p ó ła k to r a o d b ie ra n a p o z y ty w n ie.

SY STE M EPIZ O D Y C ZN Y

4. W z ro st sta tu su k o m u n ik acy jn eg o (czyli w szy stk ich ty c h sk ła d n ik ó w , k tó re p rz y c z y n ia ją się d o p o zy ty w n ej o cen y ) a k to ra w yw ołuje u w sp ó łak to ra w rażenie zw iększonej k o m petencji tego pierw szego.

4 a , b, c, d: G dy u a k to ra w z ra sta (w z ra sta ją /n a ra sta ją ): a) m o ty w acja, w iedza i um iejętności, b) b a rie ry k o n te k stu ałn e (c o n te x tu a l o b structions). Poszczeg ó ln i a k to rz y są z ró ż n ic o w a n i p o d w zględem s to p n ia sw ojej a t r a k ­ cyjności. N ie k tó ry m łatw iej je s t sk u tec z n ie się k o m u n ik o w a ć ty lk o d la te g o , że są a tra k c y jn i - n p . p ię k n i, u ro d z e n i w b o g a ty m k ra ju , re p re z e n tu ją c y w y ró ż n ia n ą n a d a n y m o b sza rz e ra s ę itd . S p itzb e rg a tra k c y jn o ść o k re ś la ja k o „ b a rie rę k o n te k s tu a ln ą ” d la te g o , że u k ry w a o n a w ła śc iw ą k o m p e te n c ję o s o b y k o m u n ik u ją c e j się; w y stę p u je t u z ja w isk o d y s k o n to w a n ia czy jejś kom petencji); c) liczba cennych zwycięstw (a u d ział a k to ra w ty ch osiągnięciach je s t d u ż y ) o ra z d ) tzw . wyjściowy s ta tu s k o m unikacyjny. O so b y p o p u la rn e , z n an e , o g ó ln ie sza n o w a n e ju ż w m o m e n c ie ro z p o c z ę c ia k o n w e rsa c ji cieszą się ta k im w y so k im sta tu se m w yjściow ym ; w ra ż en ie k o m p e te n c ji m a więc sw oje ź ró d ło w ty m w yjściow ym s ta tu sie raczej, n iż w re a ln y m w k ła d zie

d a n e j o so b y w in te ra k c ję. P rzed staw iciele je d n e j n acji b ę d ą cieszyć się w ja k im ś p a ń stw ie w y so k im sta tu se m , n a to m ia s t in n e j - n isk im ; w z ra sta tym sam ym u w sp ó łak to ra w rażenie kom p eten cji (o d n o si się to d o p u n k tó w a, b, c) lub sta tu su (o d n o si się d o p u n k tu d ) teg o pierw szego.

K a m a l, M u n ir, M a m a d o u - stu d en c i o b serw o w a n e j g ru p y , k tó rz y in i­ c jo w ali w y m ia n y k o m u n ik a c y jn e najczęściej o d n o s z ą c p rz y ty m su k cesy - ju ż w pierw szych ty g o d n ia c h uzyskali wyższy n iż inni s ta tu s k o m u n ik a c y jn y . Ic h s ta tu s w yjściow y w n a stę p n y c h w y m ia n a ch by l w ięc też w y so k i.W y so k i s ta tu s k o m u n ik a c y jn y p o s ia d ł ró w n ie ż P a le sty ń cz y k A w a d , k tó ry p o ja w ił się w g ru p ie p o w ielo m iesięczn y m p o b y c ie w p o lsk im sz p ita lu , a w ięc ju ż m ó w ią c p o p o ls k u , c h o ć n ie u m ie ją c p isać. N a o siągnięcie ta k ie g o w y so k ieg o s ta tu s u m ia ła w pływ p rz e d e w szy stk im w ięk sza od tej, j a k ą m o g li się w y k a z a ć in n i stu d en c i, b iegłość w m ó w ien iu . C za sam i o szy b k im u z y sk a n iu w y so k ieg o s ta tu s u d ecy d u je p o p r o s tu w ro d z o n y ta le n t ję z y k o w y , in n y m ra z e m - k o n ta k to w o ś ć , to w a rz y sk o ś ć i c z a r stu d e n ta .

C zę sto z d a rz a się, że stu d en c i o w y so k im statu sie w yjściow ym tr a c ą go, a ci, k tó rz y go n ie p o s ia d a li - zy sk u ją. J e d e n ze słu ch aczy b a d a n e j g ru p y — m a ją c y p ro b le m y z m ó w ie n ie m p o p o ls k u K u r d O m a r — z n a c z n ie p rz e ­ w y ż sz a ł g a d a tliw e g o A w a d a u m ie ję tn o śc ią p is a n ia , a w ięc je g o s ta tu s k o m u n ik a c y jn y p o d c z a s te stó w g w ałto w n ie w z ra sta ł, p o d c z a s g d y s ta tu s A w a d a w łaśn ie w ted y m a la ł.

Z ja w isk o p rz y d a w a n ia a tra k c y jn o śc i je d n y m , a u jm o w a n ia je j in n y m , w y n ik a b ą d ź z zak o rzen io n y ch w dan ej k u ltu rze (k raju , śro d o w isk u ) uprzedzeń, b ą d ź te ż z b e z p o ś re d n ic h k o n ta k tó w z p rz e d sta w ic ie la m i d a n y c h g ru p (z d o ś w ia d c z e ń in d y w id u a ln y c h ). L e k to r z y ró w n ie ż m a ją te n d e n c ję d o o c e n ia n ia n ie k tó ry c h s tu d e n tó w w ed łu g o p is a n y c h w z o rcó w . U w a ż a ją w ięc n a p rz y k ła d fra n k o fo n ó w z a p o te n c ja ln ie b a rd z ie j u z d o ln io n y c h ję z y k o w o o d a n g lo fo n ó w , Jem e ń c z y k ó w za m n iej u z d o ln io n y c h n iż P a lesty ń czy cy , a M a ro k a ń c z y k ó w z a b a rd z ie j n iż P alesty ń czy cy itp . „ A tra k c y jn y s tu d e n t" m o ż e s ta r a ć się w y k o rz y sty w a ć sw o ją p o p u la rn o ś ć , m a s k u ją c z a je j p o m o c ą b r a k k o m p e te n cji. S ą je d n a k n au czy ciele, k tó rz y o d s tu d e n tó w b ard ziej a tra k c y jn y c h w y m a g a ją w ięcej, n iż o d in n y c h . („ X u w z iął się n a Y , bo Y je s t za ła d n y /a ; z b y t in te lig e n tn y /a itp .).

5. W ra że n ie w sp ó łak to ra o k o m petencji a k to ra ja k o fu n k cja sp ełnienia przez a k to ra oczekiw ań tego pierw szego.

5a: G dy sp ełn iają się oczekiw ania w sp ó łak to ra co do a k to ra , u w sp ó łak to ra w z rasta w rażenie kom petencji p a rtn e ra . G d y n p . d z ie n n ik arz p rz e p ro w a d za ją cy w y w iad z a u w a ż a , że to czy się o n zg o d n ie z u w e w n ę trzn io n y m w n im sam y m p la n e m , a w ięc z je g o o c z e k iw a n ia m i c o d o z a c h o w a ń (o d p o w ie d z i) in te r­ lo k u to r a , będ zie s k ło n n y o c en iać ro z m ó w c ę ja k o k o m p e te n tn e g o . N ajczęściej d z ia ła n ie tej z a sa d y sp ełn ia się „w re w ersie” , p o r. n a s tę p u ją c e p rz y k ła d y :

O inlerkuUurowcj kompetencji komunikacyjnej 2 5

[11] Palestyńczyk Ameen ostentacyjnie przenosi się z pierwszego do ostatniego rzędu; sytuacja: lekcja; zachowanie proksemiczne; manifestacja negatywnych uczuć w obec nauczycielki [za postawienie mu piątki z minusem]; 3 tydzień nauki.

[12] W czasie przerwy Am een do nauczycielki: - Daj, pani, pieniądze, bo chcę kupić kwiaty na D zień K obiet. [Rozkaźnik daj nie był wprowadzony podczas zajęć]. Nauczycielka [trochę zdenerwowana]: - Ja nie chcę kwiatów. Kamal: - On żartuje. W Palestynie kobiety nigdy nie płacą. Nauczycielka: - W Polsce czasami płacą; sytuacja: nauczycielka - studenci arabscy; żart w stylu arabskim oraz objaśnienie kulturowe żartu; 8 tydzień nauki.

G d y u jm u ją c o zac h o w u ją c y się zazw yczaj A m e en w d e m o n stra c y jn y sp o só b w y ra ż a sw oje n ie z ad o w o le n ie w o b e c n a u czy cielk i [11] lu b też w n ie ­ p rz y je m n y d la niej s p o só b ż a r tu je [12], w y w o łu je t o w n ie j w ra ż e n ie n ie k o m p eten cji (le k to rk a o c en ia je g o z a c h o w a n ia ja k o niew łaściw e). W ra że n ie to je s t sp o tęg o w a n e w łaśnie p o p rz e z w ysoki d o tej p o ry s ta tu s k o m u n ik a c y jn y A m e en a , z czy m z w ią z a n a b y ła je g o w y so k a d o ty c h c z a s o w a o c en a .

5b: Gdy u aktora załamuje się system negatywnych oczekiwań co do zachowań współaktora, powoduje to u współaktora wzrost wrażenia kompetencji partnera. G d y p rzełam an e z o sta n ą negatyw ne o czekiw ania np . o so b y , k tó r a m a

za chw ilę udzielić w yw iadu co d o sam ej sytuacji (k tó ra ja w i jej się ja k o b a rd z o s tre so g e n n a i n ie p rz y je m n a) p o p rz e z n ie o c ze k iw a n ie u jm u ją c e d z ia ła n ia np . d z ie n n ik arza (w sp ó ła k to ra ), w ted y zm ien ia się jej o c e n a sam ej sy tu ac ji i o so b y w sp ó łak to ra (z negatyw nej n a pozytyw ną) i vice versa - rozlu źn io n y i n a sta w io ­ n y p o zy ty w n ie d o sy tu ac ji a k to r w y w o łu je lepsze w ra ż en ie n a w sp ó ła k to rz e .

M o ż n a t u w y k o rz y sta ć p rz y k ła d , w k tó ry m M u n ir o p o w ia d a o sw ojej w izycie w p rz y c h o d n i [6]. P o k a z u je , że w m o m e n c ie , g d y s y tu a c ja k o m u n i­ k a c y jn a (w izy ta u p ie lę g n iark i, ro z m o w a z n ią w o b cy m ję z y k u ) zac z ę ła się ro zw ijać (dzięki p rz e d e w szy stk im p rz y c h y ln e m u n a sta w ie n iu p ie lę g n iark i), o b a w y M u n ira zm niejszyły się, ty m sam y m zw ięk szy ła się je g o w ia ra w e w łasn e u m ie ję tn o śc i, a ty m sam y m n a s tą p ił w z ro st u m iejętn o ści. M u n ir w y d ał się p ie lę g n iarce ta k k o m p e te n tn y m ro z m ó w c ą , że n a w e t o b d a rz y ła go k o m p le m e n te m ; p o r. też in n y p rz y k ła d :

[13] N a lekcji inscenizowane są wywiady. K ażdy student odpow iada na pytania stawiane mu przez kolegów. M am adou, nawiązując do wcześniejszej wypowiedzi Palestyńczyka K amala, pyta go: - Dlaczego pan ma trzy dziewczyny?

Kamal [arogancko, przechwalając się]: - Pierwsza jest ładna, więc spamy razem, druga jest mądra, więc myślimy razem, trzecia jest sympatyczna, więc idziemy razem na spacer. N a pytanie, jaką chce mieć żonę, odpowiada, że nie chce m ieć mądrej: - N ie, nie chcę w dom u wojna. W trakcie wywiadu Kamal zachęca kolegów do zadawania mu pytań: - Czekam na pytania; - Proszę pytać; - Dlaczego nie pytacie?; - Czy ktoś jeszcze?; sytuacja: lekcja; studenci-student A-studenci; wywiad; przechwalanie się - budowanie prestiżu i statusu kom unikacyjnego.

W czasie przerwy lektorka mówi Kamalowi, że nie akceptuje jego poglądów, ani zachowania. N a to Kamal: - T o tylko mocking Pepina/wygłupy]. Oczywiście, ja chcę tylko the best dziewczyna; sytuacja: przerwa: usprawiedliwienie - wycofanie się z zajmowanej poprzednio pozycji; tonacja poważna; 10 tydzień nauki.

G d y sk ry ty k o w a n y p rzez le k to rk ę K a m a l [13] reag u je n a k ry ty k ę łag o d n ie (n ie z g o d n ie z p rz e w id y w an ia m i le k to rk i), w y w o łu je to w niej m iłe w ra ż en ie je g o z w ięk szającej się k o m p e te n c ji (d o tej p o ry re a g o w a ł b o w ie m n a w szelkie ra d y i k ry ty k i b a rd z o pory w czo ).

5c: Im b a rd z ie j a k to r sp ełn ia in tu ic y jn e (p r o to ty p ic z n e ) w y o b ra ż en ia w sp ó łak to ra na te m a t teg o , ja k m a zachow yw ać się k o m p e te n tn a k o m u n ik a ­ cy jn ie o so b a, ty m b a rd z ie j u w sp ó ła k to ra w z ra sta w rażen ie k o m p eten cji a k to ra .

G d y w ięc k to ś je s t przy jacielsk i, p ra w d o m ó w n y , stan o w c z y i u w id a c z n ia to p o p rz e z z a c h o w a n ia w e rb a ln e i n ie w e rb a ln e , ja k ie (ja k to w y n ik a z c o d zien n e j p ra k ty k i) są w d a n ej sy tu ac ji n a jb a rd z ie j „ n a m ie js c u ” , je s t o d b ie ra n y ja k o k o m p e te n tn y , p o r. p ro to ty p k o m p e te n tn e j k o m u n ik a c y jn ie o so b y (zo b . ry s. 2 z a a d a p to w a n y p rzez B. S p itzb e rg a z p ra c y C . P a v itta i L . H a ig h ta , 1985).

Rys. 2. Prototyp osoby kompetentnej komunikacyjnie Pavitta i Haighta (źródło: C. Pavitt, L. Haight, The Competent Communicator as a Cognitive Prototype „Human Communication

Research” 1985, N o 12)

N a leż y p a m ię ta ć o ty m , że o d m ie n n e k u ltu ry , ta k j a k p o s ia d a ją o d m ie n n e id eały p ię k n a , ta k te ż ró ż n ią się w sw o ich p o g lą d a c h n a te m a t te g o , ja k n a le ży się k o m u n ik o w a ć . T e o d m ie n n e p o g lą d y m o g ą w p ły n ą ć n a u k s z ta ł­ to w a n ie n iep rzy ch y ln ej o cen y z a c h o w a ń ja k ie jś o s o b y , c h o ć n ie w ątp liw ie ta k ie cec h y , j a k p ra w d o m ó w n o ś ć , o p a n o w a n ie , u m ie ję tn o ść w y ra ż a n ia p o g lą d ó w są d o c e n ia n e w k a żd e j k u ltu rz e .

Kategoria

modelowa O soba kompetentna komunikacyjnie

W nioski na poziomie

pośrednim Przyjacielska Godna zaufania

Pew na siebie

W skaźniki

behawioralne

1

W yraża opinie Dotrzymuje tajemnicy