Mirosław Kisiel
Profilaktyka muzyczna w szkole
Nauczyciel i Szkoła 2 (5), 128-137
1998
Profilaktyka muzyczna w szkole
Mirosław Kisiel
U jem ne czynniki współczesnej cyw ilizacji, tj. zanieczyszczenie środow iska, życie w ciągłym pośpiechu, intensywny wysiłek, stres, osamotnienie, w pływ ają nie korzystnie na zdrowie psychiczne i somatyczne zarówno osób dorosłych, ja k i dzieci. D ziecko z pow odu swojej dużej w rażliw ości i plastyczności psychiki znacznie częściej ulega różnego rodzaju stresom i destrukcyjnym czynnikom środowiska. Symptomam i powstających zaburzeń najczęściej są: lęki, niechęć do szkoły, apatia, nadpobudliwość, agresja, nieumiejętność nawiązywania kontaktów rówieśniczych, brak poczucia własnej wartości, różne zaburzenia słuchu, mowy i ruchu. O bserw u jąc środowiska szkolne i przedszkolne bardzo często zauważamy już u najmłodszych stan zachw ianej rów now agi pom iędzy potrzebam i jednostki a w ym aganiam i i normami otoczenia. Zaburzenia w sferze kontaktów społecznych uw idaczniają się w agresywności, zaham owaniu łub dążeniu do dom inowania, co niejednokrotnie w y raża się w prow okacyjnym błaznow aniu, w przechw alaniu się i w przeszka dzaniu. Ten typ sytuacji i zachow ań im plikuje do podjęcia konkretnych działań i środków, które doprow adziłyby do złagodzenia i kompensowania zauw ażonych braków, a przede wszystkim w yprzedzania ich pow staw ania oraz niejednokrotnie unikania ich nasilania się i piętrzenia. Skierow anie uw agi, przy rozw iązyw aniu zauważonego problemu, na muzykę wydaje się być uzasadnione chociażby z racji oferow ania przez tę dziedzinę sztuki wielu form aktywności. N auczyciel-w ycho w aw ca, m ając do dyspozycji bogactwo barw i brzmień dźwięków, możliwość gry na instrum entach muzycznych, kreatywność ruchu przy muzyce, tw órczość m u zyczną i percepcję muzyki, otrzymuje skuteczne narzędzie w zaspokajaniu rodzącej się tęsknoty młodego człow ieka za światem marzeń, uczuć i przeżyć, a w kręgu dorosłych — za życiem pozbawionym morderczego pędu w kierunku dóbr, tzw. luksusu. Z niepokojem , p atrzym y ja k integracja w o taczający ch nas g ru p ach form alnych, takich jak: rodzina, przyjaciele, koledzy, najbliższe środowisko (czyli tzw. m ałe grupy społeczności), nie pom aga w zaspokajaniu potrzeb człow ieka, a w ręcz przeciwnie — sytuacja w nich z dekady na dekadę ulega pogorszeniu. Jest to spow odowane m.in. niewłaściwym funkcjonowaniem środow iska rodzinnego, głównie dbaniem dorosłych o stronę materialną, a nic wychowawczą swojej rodziny. D latego wydaję się, iż klasa — grupa szkolna, w której został zorganizowany czas, staje się tym miejscem, gdzie wzajemne zbliżenie dzieci połączone z akceptacją,
M iro sła w Kisiel — Profilaktyka muzyczna w szkole 129 poczuciem bezpieczeństwa, podczas zajęć realizowanych poprzez zabawę i muzykę, może dostarczyć dużo sukcesów pedagogicznych.
M uzyka oddziałując różnorodnością i m nogością form i środków je s t w stanie zwiększyć wrażliwość emocjonalną jednostki, niejednokrotnie ułatwiając zmianę jej postaw y i zachow ania. Dziś współczesna pedagogika w łaśnie m uzyce przyznaje w ażną rolę w ogólnym kształceniu i wychowaniu. A jej abstrakcyjnem u kodowi dźwięków przypisuje niwelowanie barier, dotarcie do przeżyć i ich poznanie u osób w różnym wieku. Jest to możliwe, gdyż język, jakim w łada ta jedna z dynamicznych sztuk, pom ija kontrolę intelektualną. Oddziałując bezpośrednio na psychikę czło w ieka i jego sferę doznań emocjonalnych w zbudza reakcje fizyczne i psychiczne zm ieniając pośrednio stan aktywności jednostki, w pływ ając na system nerwowy', dokonując zmiany w czynnościach poszczególnych organów, zm ieniając napięcie mięśni, przyspieszając przemianę materii i krążenie krwi (J. W ierszyłowski, 1981). Poprzez pełnione funkcje i różnorodność form aktywności oraz uniwersalność języka m uzyka pretenduje do pełnienia ważnej roli w profilaktyce. R ozw ijając funkcje terap eu ty czn ą i kom pensacyjną pedagog m a możliw ość stw'orzenia dla sw'oich podopiecznych szansy w ypracow ania naw yku kulturalnego spędzania w olnego czasu, zagw arantow ania warunków do artystycznego wyżycia się, kom pensowania braków w zakresie zaspokajania rozległych potrzeb ekspresyjnych, podniesienia w łasnej w artości ja k również potrzeby uznania (E. Rogalski, 1992).
Pod pojęciem profilaktyki muzycznej ukryte jest wykorzystanie muzyki i form z nią zw iązanych (śpiew, rytm iczna recytacja, ruch z m uzyką, muzykow'anie na instrum entach muzycznych, percepcja muzyczna, twórczość muzyczna) do utrzy m ania rów nowagi lub popraw y stanu psychofizycznego odbiorców' (B. N iew ia row ska, 1993). Celem założonego działania jest stworzenie dogodnych w arunków do odreagow ania drzem iących wewnątrz młodego człowieka napięć psychofizycz nych. M ożliw a staje się to poprzez pozaw erbalne w yzwalanie nagrom adzonych różnych emocji. O ddziaływ anie takie w zależności od potrzeb może przybierać form ę: recepcyjną (słuchanie i analiza muzyki), aktyw ną (ekspresja odtw órcza i tw órcza) oraz relaksacyjną (odprężenie, łagodna aktyw izacja i odpoczynek).
Pracując z wychowankami w zakresie muzycznej profilaktyki pedagog przyj muje działania właściwe dla młodej psychiki dziecięcej, wybierając ekspresję i formę oddziaływania najbliższą jego aktywności. Będzie on oscylował między wykorzysta niem muzyki do utrzymania równowagi lub poprawy stanu psychicznego podopiecz nych, z drugiej strony dysponować będzie materiałem muzycznym w cclu rozłado w ania wewnętrznych konfliktów, frustracji, napięć o charakterze em ocjonalnym , a ogólnie — do przywrócenia prawidłowego funkcjonowania jednostki w środowisku.
Celem prowadzonego pozytywnego oddziaływania muzycznego może być np. : usunięcie bezużytecznych nawyków', wyuczenie określonych czynności przy pomocy konkretnych działań naw iązując pozawerbalny kontakt uzyskania zaufania oraz wypracowanie poczucia bezpieczeństwa u podopiecznych. Przykładowo, ćwiczenia
1 3 0 Nauczyciel i Szkota 2(5) 1 9 9 8
muzyczno-ruchowe pomocne będą tu w stymulacji świadomości wyczucia własnego ciała oraz w usprawnieniu koordynacji ruchowej. Ponadto mogą dostarczyć dziecku w ielu różnorodnych bodźców słuchowych pobudzając jego zainteresowanie dźw ię kiem , w yczulając na drgania, kształcąc umiejętność identyfikacji brzmień. Celem prowadzonej profilaktyki muzycznej może być również wywołanie i obserwow anie zauw ażalnych zm ian dotyczących popraw y w izerunku własnej osoby, akceptacji siebie, doskonalenie umiejętności słuchowych, koordynacji ruchowej oraz porozu m iewania się.
Propozycje zadań muzycznych
E c h o — ty i j a
U czestnicy d o b ierają się param i. Jedno dziecko siedzi (ak cja to czy się na m ateracu lub na kocu) z nogami wyprostowanymi, w ręku trzym a bębenek, drugie dziecko klęczy obunóż patrząc na plecy kolegi. Dziecko w przyklęku puka w plecy partnera, pociera je, gładzi dłońmi. Dziecko siedzące na m ateracu po otrzym aniu bodźca natychm iast reaguje grą, realizując odebrane w rażenia dotykowe na w ybra nym instrumencie muzycznym, np. bębenku. Po pewnym czasie następuje zm iana ról w parze.
P rezentow ane ćw iczenie uczy naw iązyw ania kontaktu i zaufania, kształci percepcję dotykow ą i zdolność transpozycji kontaktów fizycznych w grę na instru mencie muzycznym, ponadto w yrabia precyzję ruchu i dotyku.
D ia lo g in str u m e n tó w
U czestnicy otrzym ują instrum enty muzyczne (po dw a bębenki, tam buryna, trójkąty, kołatki lub dwie pary drewienek). Próbują wykonać różne rytmy, uzyskując ciekaw e brzm ienie poprzez niekonwencjonalną grę na swoich instrum entach (ude rzenie różnymi przedmiotami, pocieranie, potrząsanie). Prowadzący zajęcia prezen tuje trzy motywy, w formie pytań i odpowiedzi.
• Rozm owa zwierząt — nadchodzi lew;
M iro s ła w Kisiei — Profilaktyka muzyczna w szkole
131
• Straż pożarna w akcji
— w óz strażacki jedzie do pożaru — rytmiczne coraz szybsze uderzenia;
— gaszenie ognia — szum wody,
pocieranie ręką bądź jakim ś przedmiotem o instrum ent muzyczny. • Posiłek
— taneczne podejście do stołu;
W yznaczone dziecko lub prow adzący g ra jeden z m otywów — pytanie, po zostali uczestnicy odpowiadają. O soba zadająca pytanie zam ienia się z inną.
Ćwiczenie kształci poczucie rytmu, uczy reguł gry oraz umiejętność kom uni kow ania się.
U czestnicy siad ają kołem . Prow adzący zajęcia zajm uje m iejsce centralne. Przypom nienie melodii Szła dzieweczka do laseczka — wszyscy śpiew ają utw ór dw ukrotnie. Pierwszy raz uczestnicy zadania w ykonują go z tekstem , drugi raz wykorzystując sylaby neutralne (na, no, la, li).
Prow adzący dzieli uczestników na cztery grupy — glosy. N astępnie, każdej z nich przydziela do naśladowania glos konkretnego zwierzaka.
• koty — „miał, m iał” • psy — „hau, hau” • świnki — „chrum, chrum ” • gąski — „gę, gę”
K ażdy z głosów ćw iczy przydzieloną mu partię. P row adzący — dyrygent w prow adza ruchem ręki poszczególne glosy, które wykonują znaną melodię naśladu jąc swojego zwierzaka. Następnie dyrygent wskazuje konkretną grupę głosów, a jej
— konsum pcja — np. jedzenie chrupek.
1 3 2 N auczyciel i Szkota 2(5) 1 9 9 8
zadaniem jest w łączyć się ze swoim śpiewem w odpowiednim miejscu melodii tak, aby nie zburzyć jej konstrukcji. Wykonanie tego typu tworzy spójną całość utworu śpiew anego w różnych odcinkach przez konkretne glosy zwierząt. U tw ór m ożna w ykonać k ilkakrotnie, zm ieniając kolejność w prow adzonych przez dyrygenta głosów, dynamikę i tempo oraz długość realizowanych fragmentów.
P o w ita n ie
P row adzący stoi na środku sali, w yciąga kciuk praw ej i lewej ręki, rów no cześnie w ypow iada swoje imię. Pozostałe osoby kolejno ustaw iają się po jego obu stronach, dołączając swój kciuk (ustawiając się bądź po jego prawej, bądź po lewej stronie). Ł ącząc się w ten sposób z prow adzącym , uczniow ie b io rący udział w pow itaniu w ypow iadają swoje imiona. Tworzy się krąg, który zostaje zamknięty przez ostatnie dziecko.
> Proponowany utw ór muzyczny: M ike O ldfield — „ I dulci ju b lilo ”.
L u stra
Uczestnicy, biorący udział w ćwiczeniu stoją parami naprzeciw siebie. Zadanie po leg a na w spółdziałaniu z partnerem . Jedna o so b a im ituje odbicie lustrzane swojego kolegi z pary — jest „lustrem ” i naśladuje ruchy, gesty miny partnera. N a sygnał prowadzącego następuje zmiana ról (zabawa trwa 10 minut). Pod koniec dla o dp rężen ia uczestnicy naśladują m ycie lustra lub dużego okna w ystaw ow ego, okrągłym i, płynnymi ruchami rąk.
> Proponowany utw ór muzyczny: L. D elibes — Walc z baletu „ Coppela
F Schubert — F. L iszt — „Serenada".
T aniec g u m a
W rytm muzyki proponowanego utworu muzycznego uczestnicy, na komendę nauczyciela, uaktywniają poszczególne części swojego ciała: ręce, nogi, głowę, tułów, biodra, izolując od ruchu pozostałe. Realizacja zadania przebiega przy czynnym uczestnictwie prowadzącego zajęcia (dzieci naśladują ruchy nauczyciela— na zasa dzie lustrzanego odbicia). Ćwiczenie pomaga dziecku wyczuć — poczuć własne ciało.
> Proponowany utw ór muzyczny: M uzyka disco.
G u m o w e za b a w k i
Uczestnicy zabaw y dobierają się parami. Jedno dziecko z pary (zabaw ka) leży na podłodze (koc, m aterac), jeg o p artn er naśladuje nadm uchiw anie gum ow ej zabaw ki. W tym czasie „zabaw ka” w miarę wykonywanej czynności p rzybiera kształty np. konkretnych zwierząt (pies, kot, słoń, kura, bocian itp.). Przed rozpo częciem zabaw y prowadzący zajęcia może zasugerować postać zw ierzaka, jakiego będą kreow ały dzieci. W innej wersji ćwiczenia postać ta może być zagadką dla
M iro sła w Kisiel — Profilaktyka muzyczna w szkole 133
pozostałych uczestników. W trakcie zabawy proponowana jest zm iana roli „zabaw ki” w parze.
> Proponow any utw ór muzyczny: W. A. M ozart — Eine kleine N achtm usik
in G -diir K V 525, cz. I I Romanza. O dgłosy na tu ry
Prow adzący prezentuje utw ór muzyczny. Uczestnicy słuchają go przyjm ując pozycję w ygodną do siedzenia lub leżenia, zam ykają oczy. P row adzący zajęcia sugeruje „przeniesienie się” wyobraźnią w miejsce kojarzone charakterem i nastro jem utworu. Uczestnicy „zatapiają” się w odgłosy natury' i próbują oderw ać się od codzienności, problemów i negatywnego nastawienia.
W yobrażenie sobie różnych miejsc i sytuacji, np.: • m orze — orzeźwiająca kąpiel w wodzie, plażowanie;
• las — zbieranie grzybów, słuchanie śpiewu ptaków , stąpanie po traw ie, dotykanie brzóz;
• łąk a — zryw anie kwiatów, wsłuchiwanie się w odgłosy ow adów (św ier szcze, pszczoły, muchy, ważki itp.);
• góry — wspinaczka, odgłosy siklawy, przejmująca cisza, potęga gór, chłód górskiego potoku, oczyszczające anęczenie, kapiący pot z czoła.
Ewokow ane w rażenia należy połączyć ze spokojnym oddychaniem stym ulu jącym pracę całego organizmu, wyciszającym myśli o codziennych spraw ach, ich gonitwę i chaotyczność. Działanie takie w pływ a regulująco na pracę serca, rozluź nienie mięśni, likwiduje napięcia, popraw ia nastrój oraz, co najważniejsze, um ie jętność spojrzenia z dystansem na zaistniała problem — w yobrażoną sytuację. K ończąc omówioną formę relaksacji prowadzący zajęcia prezentuje utw ór muzycz ny o łagodnej aktywizacji. Uczestnicy przechodzą z pozycji całkowitego odprężenia (pozycja siedząca lub leżąca) do podparcia na łokciach, łagodnego przeciągania się, aktywizacji kończyn i całego organizmu.
> Proponowane utwory m uzycaie: Dźwięki natury; P. Czajkowski — Suita
„ D ziadek do orzechów ” — M arsz. R ela ks
U czestnicy przyjm ują pozycję leżącą (m aterac, koc), jak o najw ygodniejszą, zachow ując jednocześnie odpowiednią odległość między sobą (uczucie swobody, przestrzeni). W słuchując się w rytm i nastrój proponowanej melodii utworu muzycz nego, uczestnicy koncentrują swoją uwagę na oddechu:
• spokojny, głęboki wdech nosem — uczniowie w yobrażają sobie jak o „od dech zielony”;
• powolny, wydłużony wydech ustami — uczniowie w yobrażają sobie jak o „oddech czerwony”.
1 3 4 Nauczyciel i Szkoła 2(5) 1 99 8
G łęboki wdech sprzyja dotlenieniu całego organizmu, działa „oczyszczająco” i odprężająco. Ponadto, sugestia koloru „zielony w dech” dostarcza pozytyw nej energii i uspokaja organizm. N a podobnej zasadzie „czerw ony w ydech” uw alnia organizm z nagrom adzonej w nim agresji, złości i negatywnych napięć.
> P roponow any utw ór muzyczny: J. S. B ach — K o n cert c-m o l n a dw oje
skrzypiec, cz. II.
R y m o w a n k i
U czestnicy zadania tw orzą cztery m ałe grupki. K ażda z nich otrzym uje kartkę z tekstem rymowanki.
• Propozycje:
1. Kotko 4. N ic lam adze
psotko po odwadze
śp ij mi słodko. i rozwadze.
2. Tanie 5. Tato łata
danie auto na śniadanie. brata. 3. P rzy ścianie panie ja k łanie. • W arianty ćwiczenia:
1) sw obodna im prow izacja w okalna do podanego tekstu z uw zględnieniem różnego nastroju (smutek, radość, złość, obojętność);
2) sw obodna im prowizacja ruchowa do podanego tekstu;
3) im prow izacja kierowana z wykorzystaniem instrum entów perkusyjnych — uwzględnienie odcieni dynamicznych i zmian tempa.
A k ty w iza c ja
1. Podczas trw ania rytmicznej melodii uczestnicy biegają po sali, na komendę: • skaczą obunóż w górę — mocny akcent rytmiczny, uderzenie w tam buryno; • podskakują najednej nodze — mocny akcent rytmiczny, uderzenie w bębenek. > Proponow any utw ór muzyczny: A. Vivaldi — Sinfonia in С-d u r cz. I l l —
Allegro.
2. U czestnicy stoją kołem , zachow ując odstęp między sobą. W rytm m uzyki proponow anego utworu opuszczają tułów ku dołowi wg kolejności faz:
M iro sła w Kisiel — Profilaktyka muzyczna w szkole
135
b) górna część ciała chyli się ku podłodze w ukłonie; c) ciało osuwa się na kolana;
d) przysiad;
e) ułożenie się na m ateracu lub kocu;
1) przew rót na bok — pozycja „em brionalna”.
Ćwiczenia należy wykonać uwzględniając kolejność odw rotną przebiegu jego faz (f-> a).
> P roponow any u tw ó r muzyczny: R. Schum an — „ M a r z e n ie ” op. 15;
Z. Fibich — „ P o em a t”.
E lim in o w a n ie n a p ięć, p o k o n y w a n ie w ła sn e j n ie śm ia ło śc i
1. Rytm iczne wyklaskiwanie: imion, nazw przedmiotów, zw ierząt i zjawisk.
2. N aśladow anie m im iką tw arzy nastroju: pogodnego, sm utnego, obojętnego, złości.
3. Ilustrow anie „wędrówki” S ło ń ca— wschód, południe i zachód. a) ruchem ręki;
b) g rą na dzwonkach chromatycznych — melodia wznosząca i opadająca; c) ruchem całego ciała — przysiad ze schowaną głow ą między kolanam i,
powolne wyprostowanie, postawa stojąca, przeniesienie ciężaru ciała na palce, uniesienie rąk ku górze — powrót do przysiadu.
3. Umiejętność naśladowania dźwięków charakterystycznych dla różnych zwierząt: • hau -u -u
• miał • ko, ko, ko • kwa, kwa, kwa • mu -u -u
• cwał konia — pudełko akustyczne • dzięcioł — drewienka
1 3 6 Nauczyciel i Szkoła 2(5) 1 9 9 8
• kukułka — dzwonki chromatyczne • skowronek — flet prosty sopranowy • ku ra — mini burczy bas
a) głosem — dźwięki ortofoniczne;
b) na instrum entach perkusyjnych melodycznych i niemelodycznych. Prowadzone zajęcia z zakresu muzycznej profilaktyki mogą dostarczyć uczniom w ielu przyjemności, a przede wszystkim poczucia bezpieczeństwa. W ykorzystanie podstawowych form aktywności muzycznej, jak również odpowiednich form oddzia ływ ań (percepcyjnej, aktywnej i relaksacyjnej) na zajęciach zorganizowanego czasu wolnego sprawi, że przy dobrej organizacji, serdeczności kontaktów na osi nauczy ciel — uczeń następuje u dzieci wyzwolenie spontanicznej reakcji, pobudzenie samomotywacji w działaniu. Zauw ażalna staje się również popraw a w komunikacji między członkami grupy oraz w stosunku do osoby prowadzącej, przyczyniając się po części do rehabilitacji spraw ności percepcyjno-m otorycznej. Ze w zględu na specyfikę pracy, zajęcia muzycznej profilaktyki pow inny charak tery zo w ać się zmiennym i elastycznym przebiegiem, dzięki któremu nawet najmniejszy przejaw aktywności dziecka lub jego próba zostaną zauważone przez prowadzącego zajęcia, odpowiednio wzmocnione i później w ciągu szeregu spotkali wykorzystane i utrwalone.
N ależy podkreślić, iż aby w ytyczone cele muzycznej profilaktyki zostały osiągnięte, zajęcia, a w nich kontakt prowadzącego z podopiecznymi winny cecho wać: akceptacja dziecka, dostrzeganie jego pozytywnego stanu, ap robata działań zezwalanie na jego w łasne (często niedoskonale) rozwiązania, dostosowanie zadań do jego możliwości, dostrzeganie pracy każdego dziecka indywidualnie, jego pracy na tle grupy, ja k również pracy całej grupy dzieci.
Literatura
B o g d a n o w i c z M. , K i s i e l B., P r z a s n y s k a M.: M eto d a W eroniki
Sherborn w terapii i wspom aganiu rozwoju dziecka. WSiP, W arszaw a 1996.
B o g d a n o w i c z M. : M etoda dobrego startu z dziećmi od 5 do 10 lat. W arsza w a 1985.
C a r r J.: Pom oc dziecku upośledzonemu. PZW L, W arszawa 1984.
D o r o s z e w s k a J.: Pedagogika specjalna. Zaklad Narodowy im. Ossolińskich, W roclaw 1989.
J a n i s z e w s k i N.: M uzykoterapia aktywna. AM w Łodzi, PW N W arszaw a- -Ł ó d ź 1993.
M iro s ła w Kisiel — Profilaktyka muzyczna w szkole 137
J a n o s z B.: Zajęcia muzyczno-rytm iczne w szkole życia. WSiP, W arszaw a 1993. K a z i m i e r c z a k Κ.: D ziecko niepełnospraw ne w środowisku przedszkolnym .
„W ychowanie w Przedszkolu” 1995, ar 4.
K i e r y ! M.: E lem en ty m uzykoterapii w p ra c y pedagoga. „W ychow anie M u zyczne w Szkole” 1993, n r 1.
L e w a n d o w s k a K.: M uzykoterapia dziecięca. WSiP, G dańsk 1996.
N a r t o w s k a H : Wychowanie dziecka nadpobudliwego psychoruchow o: za b u
rzenia w zachow aniu i trudności szkolne. PZW L, W arszawa 1972.
N a t a n s o n T.: Wstęp do nauki o muzykoterapii. Zaklad Narodowy im. Ossoliń skich, W roclaw 1979.
N i e w i a r o w s k a B.: M uzykoterapia dla każdego. Wywiad z M aciejem K ie-
rylem, lekarzem medycyny, muzykoterapeutą i anestezjologiem. „Wychowanie
M uzyczne w Szkole” 1993, nr 1.
P o m y k a ł o W. (red.): E ncyklopedia pedagogiczna. Fundacja Innowacja, W ar szaw a 1993.
R o g a l s k i E.: M uzyka w pozalekcyjnej edukacji estetycznej. WSP, Bydgoszcz 1992.
S i 1 b e r g J. : G ry i zabawy z maluchami. Przel. J. Jaworska, T. Maciejewska, [w:]
Media. Rodzina o f Poznań 1995.
S m o c z y ń s k a - N a c h t m a n U.: Kalendarz m uzyczny w przedszkolu. WSiP, W arszawa 1988.
S m o c z y ń s k a - N a c h t m a n U.: M uzyka dla dzieci. U muzykalnienie w edług
koncepcji C arla Orffa. WSiP, W arszawa 1992.
S u s k i R., R u b i n s t e i n R., H a m h o f f e r M. T. : G rupa i ruch. W arszawa 1994.
T o k a r z J. : M uzyczna terapia najmłodszych. „Wychowanie Muzyczne w Szkole” 1992, nr 4.
W i e r s z y ł o w s k i J.: Psychologia muzyki. W arszawa 1970.
W i ę c k o w s k i R.: Terapeutyczna fu n kcja zabawy. „Wychowanie w Przedszkolu” 1996, nr 8.
Ż y c h o w s k a T. : W ychowawczo-terapeutyczne walory muzyki. „W ychow anie M uzyczne w Szkole” 1983, nr 1.
