Z zagadnień biograficznych Mikołaja Kopernika w nowszej literaturze

Sikorski, Jerzy

Z zagadnień biograficznych Mikołaja

Kopernika w nowszej literaturze

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 442-450

C O P E R N I C A N A

-1 H . B a r y c z , C z y M ik o ła j K o p e r n i k b y ł d o k t o r e m f i l o z o f i i U n i w e r s y t e t u

P a d e w s k i e g o ? W: H. B a r y c z , S p o jr z e n i a w p r z e s z ł o ś ć p o l s k o - w ł o s k ą . W r o c ­

ł a w 1965, s s . 36— 47; B . N a r d i , C o p e r n ic o s t u d e n t e a P a d o v a , M é la n g e s o f f e r t s a É t ie n n e G ils o n , T o r o n t o - P a r is 1959, s s. 437— 446.

le t n i e s t u d ia m e d y c z n e 2. N ic te ż n ie w s k a z u j e , a b y K o p e r n ik d o k t o r y z o w a ł s ię w m e d y c y n ie . „ J e ś li w s p ó łc z e ś n i p r z y d a w a li m u t y t u ł d o k to r a , to o d n o s ił s ię o n d o d o k to r a tu p r a w a k o ś c ie l n e g o ’’ (tu n a le ż y z w r ó c ić u w a g ę , ż e k s ią ż ę A lb r e c h t t y t u ło w a ł K o p e r n ik a w y r a ź n ie „ d o k to r e m m e d y c y n y ” — c h o ć o c z y ­ w iś c ie n ie m a to is t o t n e g o z n a c z e n ia a n i t e ż n ic z e g o n ie d o w o d z i; c h o r y k a ­ n o n ik F e lik s R e ic h o k r e ś la ł K o p e r n ik a m ia n e m le k a r z a — m e d ic u s — n ie z a ś d o k to r a , g d y t y m c z a s e m p o s ia d a c z a d o k t o r a t u w te j d y s c y p lin ie , J a n a B e n e ­ d y k t a S o lf ę , s a m K o p e r n ik n a z y w a ł k o n s e k w e n t n ie „ d o k to r e m k r ó la p o l s k i e ­ g o ” — a n i e le k a r z e m , co ś w ia d c z y , ż e s p r a w y t e w y r a ź n ie r o z r ó ż n ia n o ). N ie d o k t o r y z o w a ł s ię w ię c t a k ż e w m e d y c y n ie , z p r z y c z y n y — ja k w s p o m n ia ­ n o — iż n ie p o s ia d a ł w y m a g a n e g o w t a k im w y p a d k u d o k to r a tu z f ilo z o f ii. C h c ą c w ię c w r ó c ić d o k r a ju z „ j a k im ś s t o p n ie m n a u k o w y m ” — k o n t y n u u j e a u to r — z d e c y d o w a ł s ię n a d o k t o r a t w d z ie d z in ie p r a w a , d y s c y p l in y n a j le p ie j s o b ie z n a n e j z tr z e c h s t u d io w a n y c h . P r z e p r o w a d z ił s w ą p r o m o c j ę w F e r r a r z e , g d z ie b y ło n a j ła t w ie j i t y lk o n a d o k t o r a d e k r e t ó w ; „ w id o c z n ie ju ż n ie c z u ł s ię n a t y le m o c n y w p r a w ie r z y m s k im , b y u b ie g a ć s ię o t y t u ł d o k to r a o b o jg a p r a w ”. N ie m ó g ł te ż K o p e r n ik p r z e d łu ż y ć s w y c h s t u d ió w , j a k s ą d z i N a r d i, g d y ż p r z e c z y t e m u j e g o p o b y t n a W a r m ii od p o c z ą t k u 1504 r. W r e s z c ie H . B a ­ r y c z z w r a c a u w a g ę , ż e w ż a d n y m z a k t ó w , z w ią z a n y c h z e s t u d ia m i, K o p e r n ik n ie w y s t ę p u j e z t y t u łe m d o k to r a f il o z o f ii . N a d o w ó d p r z y t a c z a p ię ć s p o ś r ó d n ic h , k t ó r e d o ty c z ą s t u d ió w w ło s k i c h K o p e r n ik a (p r z y o k a z j i j e d n a k p o w t ó ­ r z y ł b łą d w o d c z y t a n iu p ie r w s z e g o z n ic h , p o p e łn io n y p r z e z L . S ig h in o lf ie g o : z a m ia s t p e r s o n a l i t e r c o n s tit u t u s , o d c z y t a ł on p r e s b i t e r c o n s tit u t u s , co s p o w o ­ d o w a ło g ło ś n y ła ń c u c h n ie p o r o z u m ie ń n a t le ś w i ę c e ń k a p ła ń s k ic h K o p e r n ik a , ja k o t y m n iż e j). N a z a k o ń c z e n ie a u to r k o n k lu d u j e , iż p r z e k a z P a p a d o p o le g o , n a k t ó r y m o p a r ł s ię N a r d i, i ty m r a z e m n ie w y t r z y m u j e k o n f r o n t a c j i z r z e ­ c z y w is t o ś c ią , a p r ó b a o p a r c ia s ię n a n im s k a z a n a j e s t n a n ie p o w o d z e n ie . W ło d z im ie r z O k n i ń s к i r o z p r a w ia s ię z d w o m a s k r a j n y m i p o g lą d a m i r e p r e z e n t o w a n y m i w d o t y c h c z a s o w e j li t e r a t u r z e , z k t ó r y c h p ie r w s z y g ło s i, iż K o p e r n ik p o s ia d a ł d o k t o r a t m e d y c y n y , d r u g i z a ś , ż e n ie m ia ł ż a d n e g o s t o p n ia n a u k o w e g o w te j d y s c y p l i n i e 3. I tu r ó w n ie ż z n a j d u j e m y p o le m i k ę z o g ó ln ie k w e s t i o n o w a n y m P a p a d o p o lim , w e d łu g k t ó r e g o K o p e r n ik m ia ł r z e k o m o c z te r y l a t a s t u d io w a ć m e d y c y n ę i z a k o ń c z y ć ją d o k t o r a t e m . A u t o r o d r z u c a r ó w n ie ż w ia r y g o d n o ś ć d r u g ie g o p r z e k a z u , m ó w ią c e g o o d o k t o r a c ie m e d y c z n y m K o ­ p e r n ik a , m ia n o w ic ie e p it a f iu m , k t ó r e u f u n d o w a ł K o p e r n ik o w i b is k u p M a r c in K r o m e r (1581). Z d r u g ie j s t r o n y j e d n a k O k n iń s k i n ie p r z y c h y la s ię d o s t a ­ n o w is k a t y c h b a d a c z y , k t ó r z y s ą d z ą , ż e K o p e r n ik n ie u k o ń c z y ł s t u d ió w m e ­ d y c z n y c h . U w a ż a , ż e j e g o r o z le g ła 1 w s z e c h s t r o n n a p r a k t y k a le k a r s k a ś w i a d ­ c z y o p o s ia d a n iu p r z e z e ń „ p e w n y c h f o r m a ln y c h k w a l if ik a c j i le k a r s k ic h ”. A b y t e z ę t ę u p r a w d o p o d o b n ić , a u to r w o b s z e r n y m w y w o d z i e r o z p a t r u j e ó w c z e s n e u p r a w n ie n ia p o s ia d a c z y n iż s z y c h t y t u łó w n a u k o w y c h ( lic e n c j a t ó w i b a k a ł a ­ r z y ) w d z ie d z in ie m e d y c y n y . W k o n k lu z j i s t w ie r d z a , ż e u s t a w o d a w s t w o w i ę k ­ s z o ś c i k r a j ó w , a w t y m r ó w n ie ż P o l s k i, z a b r a n ia ło w y k o n y w a n ia p r a k t y k i le k a r z o m n i e p o s ia d a ją c y m s t o p n ia d o k t o r s k ie g o . W r z e c z y w is t o ś c i j e d n a k n ie w ie lk a li c z b a m e d y k ó w o r a z i s t n ie j ą c e p o t r z e b y s p r a w ia ły , ż e w y k o n y w a li o n i s w ó j z a w ó d w b r e w s u r o w y m w y m o g o m u s t a w o d a w s t w a . A u t o r p r z y j ­ m u j e n a d t o , ż e o b o w ią z u j ą c e u s t a w y d o t y c z y ły w y łą c z n i e t y c h le k a r z y , k tó r z y 2 K a r o l G ó r s k i w y p o w ie d z ia ł n ie g d y ś in t e r e s u j ą c y p o g lą d , ż e K o p e r n ik m ó g ł c e lo w o n ie u z y s k a ć t y t u łu w K r a k o w ie , a b y m ie ć p r e t e k s t d la d a ls z y c h s t u d ió w , o k t ó r e tr z e b a b y ło u b ie g a ć s ię w k a p i t u le (K . G ó r s k i , P o m o r z e

w c z o r a j i d z iś , L w ó w 1934, s. 67).

3 W . O k n i ń s k i , S to p n ie n a u k o w e M ik o ła j a K o p e r n i k a w d z i e d z i n i e m e ­

d y c y n y , Ż y c ie i M y ś l, 1966, n r 7— 8, s s . 112— 127.

p r a k t y k o w a li z a r o b k o w o , K o p e r n ik z a ś d o n ic h n ie n a le ż a ł ( w b r e w te m u s t w ie r d z e n iu a u to r p r z y t a c z a d a le j z n a n ą w ia d o m o ś ć o r o c z n y m w y n a g r o d z e ­ n iu , k t ó r e K o p e r n ik m ia ł p o b ie r a ć od k a p it u ły w z a m ia n za s t a łą p o m o c le k a r s k ą b is k u p o w i — a k t z 7 s t y c z n ia 1507 r.; r ó w n ie ż w 1533 r. K o p e r n ik p o b r a ł h o n o r a r iu m le k a r s k ie p r o c a s s ia f is tu la , o c z y m a u to r n ie w s p o m in a ). N ie z b y t z r o z u m ia łe j e s t s t w ie r d z e n ie a u to r a , ż e K o p e r n ik „do p e w n e g o s t o ­ p n ia ” z a j m o w a ł s t a n o w is k o le k a r z a k a p it u ły , „ a c z k o lw ie k p o s ia d a ł ju ż w t e d y p r z y n a j m n ie j n iż s z e ś w ię c e n ia k a p ł a ń s k ie ” (s. 124). I d a le j : „ J e d n o c z e ś n ie j e d n a k b y ł o n le k a r z e m b is k u p im o ra z u d z ie l a ł w r a z ie p o tr z e b y p o m o c y le k a r s k ie j w s p ó łc z ło n k o m k a p it u ły , j a k r ó w n ie ż z a j m o w a ł s ię n ie j a k o u b o c z ­ n ie r o z le g łą p r a k t y k ą l e k a r s k ą ” (s. 124). S z k o d a , ż e a u t o r n ie z a d b a ł o m o ­ t y w a c j ę p r z y t o c z o n y c h s t w ie r d z e ń . N a j is t o t n i e j s z y je d n a k a r g u m e n t n a r z e c z s w o j e j t e z y O k n iń s k i z a c h o w a ł n a k o n ie c : s t a t u t y k a p it u ły w a r m iń s k ie j (1489) w y r a ź n ie p o w ia d a j ą , ż e f u n k c j ę le k a r z a m o ż e p e łn ić „ d o k to r a lb o li c e n c j a t ” ; w y d a j e s ię w ię c , ż e n ie z a le ż n ie od te g o , c z y K o p e r n ik b y ł le k a r z e m k a p it u ły cz y n ie — j a k to r o z w a ż a a u to r — m o ż n a s tą d w y p r o w a d z ić w n io s e k , ż e o ile m ia ł li c e n c j a t w z a k r e s ie m e d y c y n y , to w y s t a r c z a ło , a b y k a p it u ła u w a ż a ła g o za p e łn o p r a w n e g o le k a r z a . A r g u m e n t a c j a O k n iń s k ie g o n a r z e c z lic e n c j a t u m e d y c z n e g o K o p e r n ik a j e s t w s u m ie p r z e k o n y w a j ą c a . N a te j p o d s t a w ie m o ż n a s t w ie r d z ić , ż e K o p e r n ik w is t o c ie r z e c z y s t u d ia m e d y c z n e u k o ń c z y ł, c h o ć n ie ja k o d o k to r , le c z ja k o lic e n c j a t , a o t y m ś w ia d c z y d o p u s z c z e n ie g o p r z e z k a ­ p it u łę d o w y k o n y w a n ia p r a k t y k i le k a r s k ie j . T y m s a m y m w ię c w y w i ą z a ł s ię K o p e r n ik z p r z y j ę t e g o w o b e c k a p it u ły z o b o w ią z a n ia o o d b y c iu s t u d ió w m e ­ d y c z n y c h , a u z y s k a n ie d o k to r a tu w te j d z ie d z in ie m o g ło w o g ó le n ie w c h o d z ić w r a c h u b ę (n a o d b y c ie s t u d ió w m e d y c z n y c h p r z y z n a n o m u t y lk o d w a la ta !). C z a s o k r e s s t u d ió w m e d y c z n y c h ( j e s ie ń 1501 — la t o 1503) a u to r n ie p o t r z e b n ie p o d d a je z a s t r z e ż e n io m , p r z y t a c z a j ą c s u g e s t ie z a w a r t e w p r z e s t a r z a ły c h o p r a ­ c o w a n ia c h .

S t a n is ła w K o n o p k a w ię k s z ą c z ę ś ć s w e g o a r t y k u łu p o ś w ię c a a n a liz ie ś r o d o w is k n a u k o w y c h K r a k o w a i P a d w y w o k r e s ie s t u d ió w K o p e r n i k a 4. T ę o s t a t n ią w y b r a ł s o b ie K o p e r n ik j a k o m ie j s c e s t u d ió w m e d y c z n y c h , p o n i e ­ w a ż — z d a n ie m a u to r a — b y ł to o ś r o d e k o c h a r a k t e r z e m ię d z y n a r o d o w y m i n a j b a r d z ie j lib e r a ln y , z n im t e ż w ią z a ł y s ię p e w n e p o ls k ie t r a d y c j e s t u d ió w . P o z a ty m — s ą d z i a u t o r — K o p e r n ik w o l a ł s t u d io w a ć w e W ło s z e c h z e w z g l ę ­ d u n a t a m t e j s z e w a r u n k i k lim a t y c z n e , b a r d z ie j s p r z y j a j ą c e o b s e r w a c j o m n ie ­ b a (s. 198). A u to r p o d z ie la p o g lą d , i ż K o p e r n ik u k o ń c z y ł s t u d ia m e d y c z n e „ze s t o p n ie m lic e n c j a t a , c o u p r a w n ia ło g o d o w y k o n y w a n ia p r a k t y k i l e k a r s k ie j ” (s. 203). N ie s łu s z n ie j e d n a k p r z y j m u j e , ż e s t u d ia te t r w a ły tr z y la t a 5. P o d o b ­ n ie m y ln y j e s t p o g lą d , ż e K o p e r n ik o b ją ł k a n o n ik a t w a r m iń s k i w 1504 r. (s. 203). Z b y t u p r a s z c z a te ż a u to r p o j ę c ie ó w c z e s n e g o k a n o n ik a t u („ b y ły to w ó w c z a s n a j c z ę ś c ie j s y n e k u r y , d a ją c e d u ż e d o c h o d y , b e z ż a d n y c h o b o w ią z ­ k ó w ” — s. 203). B e z ż a d n e g o u z a s a d n ie n ia p o d a je , ż e K o p e r n ik r z e k o m o „ p e łn ił p r z e z p e w ie n c z a s o b o w ią z k i k u s t o s z a b ib lio t e k i” (s. 193). R e la c jo n u j ą c p r a k t y k ę le k a r s k ą K o p e r n ik a , c z ę s t o k r o ć m ie s z a a u to r f a k t y z d o m y s ła m i (s. 204). B e z p o d s t a w n e j e s t t w ie r d z e n ie , ż e K o p e r n ik w t r a k c ie s w e j p r a k t y k i le k a r s k ie j „ w ie lo k r o t n ie w y j e ż d ż a ł d o P r u s K s ią ż ę c y c h ” (s. 204). P o d o b n a p r z e s a d a w ty m , ż e J a n B e n e d y k t S o lf a , o d k ą d z o s t a ł k a n o n ik ie m , c z ę s t o o d ­ w ie d z a ł F r o m b o r k (s. 208).

4 S . K o n o p k a , M ik o ła j K o p e r n i k w ś r ó d l e k a r z y . M ik o ła j K o p e r n ik . S z k i­ c e m o n o g r a f ic z n e p o d r e d . J . H u r w i c a , W a r s z a w a 1965, s s. 189— 209.

5 T e n n ie u z a s a d n io n y p o g lą d r o z p o w s z e c h n ia s ię — p o r. M . B o r z y s z - k o w s k i , M ik o ła j K o p e r n ik w ś w i e t l e n o w s z y c h b a d a ń , S t u d ia W a r m iń s k ie , t. 3, O ls z t y n 1966, s . 442.

2. T w ó r c z o ś ć

E d m u n d S ł u s z k i e w i c z o p u b lik o w a ł w ła s n y p r z e k ła d (z r ę k o p is u k ó r ­ n ic k ie g o , k t ó r y o d k r y ł) c y k lu s ie d m iu w ie r s z y ła c iń s k ic h z a t y t u ło w a n y c h

S e p t e m s id e r a — S ie d e m g w i a z d 6. W ie r s z e t e , p o ś w ię c o n e t a j e m n ic o m n a r o ­

d z in i d z ie c iń s t w a C h r y s tu s a , z n a n e s ą z p u b lik a c j i J a n a B r o ż k a (1629), k t ó r y z n a la z łs z y j e w b ib lio t e c e b is k u p ie j w L id z b a r k u , p r z y p is a ł ic h a u t o r s t w o K o p e r n ik o w i. A u t o r y t e t B r o ż k a s p r a w ił, iż w ie l u b a d a c z y i b io g r a f ó w K o ­ p e r n ik a — z w ła s z c z a s t a r s z y c h — p r z y j m o w a ło i p o w t a r z a ło b e z z a s t r z e ż e ń w e r s j ę o w e g o a u t o r s t w a . G ło s ó w n ie lic z n y c h o p o n e n t ó w n a o g ó ł n ie b r a n o p o d u w a g ę , a ż d o 1926 r., k ie d y to u k a z a ła s ię d r u k ie m g r u n t o w n a i k o m p e t e n t n a a n a liz a te g o u t w o r u , p ió r a J. K r o k o w s k ie g o 7. O d tą d s p r a w a r z e k o m e g o a u t o r ­ s t w a K o p e r n ik a p o d z ie liła lo s y in n y c h , w c z e ś n ie j i p ó ź n ie j u j a w n io n y c h m i ­ t ó w , w k t ó r e ś w ia d o m ie i n ie ś w ia d o m ie u b ie r a n o tę w y b i t n ą p o s t a ć 8. K t o k o l­ w ie k z a t e m c h c ia łb y r e h a b il it o w a ć a u t o r s t w o K o p e r n ik a , m u s ia łb y s i ę r o z ­ p r a w ić u p r z e d n io z a r g u m e n t a m i K r o k o w s k ie g o i — o c z y w i ś c i e — p r z e d s t a w ić

w ła s n e . S łu s z k ie w ic z o g r a n ic z y ł s ię d o z r e la c j o n o w a n ia p r z e c iw s t a w n y c h

o p in ii — n a w e t t y c h z u p e łn ie p r z e s t a r z a ły c h i n ie m a j ą c y c h ju ż d z iś ż a d n e g o z n a c z e n ia . N a w e t t y c h , k t ó r e są z u p e łn ie g o ło s ło w n e i n ie o p a r t e n a ż a d n y m r z e c z o w y m w y w o d z i e . N a w e t ty c h , k t ó r e b ie r n ie z a w ie r z a j ą B r o ż k o w i. W t y m d o b o r o w y m z e s t a w ie n i u o p in ia K r o k o w s k ie g o j e s t t y l k o j e d n ą z w ie l u o p in ii. A u t o r n ie z a d a ł s o b ie tr u d u , a b y z r e la c j o n o w a ć b liż e j a r g u m e n t y K r ó k o w - s k ie g o i w ty m s t a n i e r z e c z y p o z o s t a w ił r o z s t r z y g n ię c ie c z y t e ln ik o w i. O s o b iś ­ c ie j e d n a k n a j w i ę k s z e z n a c z e n ie p r z y p is u j e o p in ii ( o p in ii — n ie a r g u m e n t a c j i) L . A . B ir k e n m a j e r a (1923), k t ó r y „ k ilk a d z ie s ią t la t ż y c ia p o ś w ię c ił w s z e c h ­ s t r o n n y m b a d a n io m n a d K o p e r n ik ie m ” i „ n ie m ia ł ż a d n y c h z a s t r z e ż e ń co d o r e la c j i B r o ż k a ” (s. 93). T u tr z e b a p r z y p o m n ie ć , ż e B ir k e n m a j e r a n i n ie w d a ­ w a ł s ię w g r u n t o w n ą a n a liz ę u t w o r u , a n i n ie r o ś c ił s o b i e d o t e g o s p e c j a ln y c h k o m p e t e n c j i.

S łu s z k ie w ic z t e ż w i e l e m ie j s c a p o ś w ię c ił z b a d a n iu p o d ło ż a , n a k t ó r y m w y r o s ło z a i n t e r e s o w a n ie B r o ż k a p o s t a c ią K o p e r n ik a . U z n a ł, ż e z a i n t e r e s o ­ w a n i e to łą c z y ło s ię z d y s c y p lin ą w ie d z y u p r a w ia n ą p r z e z o b y d w u . T o w k o ń ­ cu o b u d z iło w · B r o ż k u „ u c z u c ie p o d z iw u d la K o p e r n ik a o r a z c z c i z u w i e lb ie ­ n ie m g r a n ic z ą c e j ” . K ie d y w ię c d z ie ło K o p e r n ik a z n a la z ło s ię n a in d e k s ie k o ś c ie l n y m , B r o ż e k n ie j a k o w s p o n t a n ic z n y m o d r u c h u p o s t a n o w ił r a t o w a ć d o b r e im ię w ie l k i e g o a s tr o n o m a . T u j e d n a k n ie c h o d z iło ju ż t y lk o o p r a w d z i­ w o ś ć t e o r ii K o p e r n ik a ; B r o ż e k m ia ł b y ć d o p in g o w a n y p r z e ś w ia d c z e n ie m o k o -

p e r n ik o w e j „ p r a w o m y ś ln o ś c i w z g lę d e m K o ś c i o ła ” , j a k to o k r e ś li ł S łu s z ­

k ie w ic z (ss. 86 n .). T u w ię c a u to r z d a j e s ię z b y t d o s ło w n ie p o t r a k t o w a ł li s t d e d y k a c y j n y B r o ż k a d o p a p ie ż a U r b a n a V I I I , k t ó r y z n a la z ł s ię n a w s t ę p i e d r u g ie g o w y d a n ia p o e m a t u . Z l i s t u t e g o d o w ia d u j e m y s ię , ja k o b y B r o ż e k — z a n im j e s z c z e p o j e c h a ł d o L id z b a r k a — m ia ł b y ć n ie m a l z g ó r y p r z e ś w ia d -6 E . S ł u s z k i e w i c z , K o p e r n i k o w e „S ie d e m g w i a z d ” i ic h lo s y , N a s z a P r z e s z ło ś ć , t. 25, K r a k ó w 1966, s s. 83— 110. 7 J . K r ó к o w s k i, D e „ S e p t e m S i d e r i b u s ” q u a e N ic o la o C o p e r n ic o v u lg o t r ib u u n tu r , C r a c o v ia e 1926. 8 P r z y p o m in a to ja k ż y w o s p r a w ę r z e k o m y c h „ w o d o c ią g ó w k o p e r n ik o w ­ s k i c h ” ; ile ż tr z e b a b y ło tr u d u (p r a c e B . O r ł o w s k i e g o ) , a b y z d e m a s k o w a ć t ę z a d z iw ia j ą c ą le g e n d ę , k t ó r ą b e z p o d s t a w n ie o s ła n ia ły n a j w y b it n ie j s z e a u t o ­ ry tety , n a u k o w e ! P r z e c iw k o „ k o p e r n ik o w y m ” S e p t e m s id e r a w y p o w ia d a j ą s ię o s t a t n io B . L e ś n o d o r s k . d , ( K o p e r n i k — h u m a n is ta . M ik o ła j K o p e r n ik . S z k ic e m o n o g r a f ic z n e , p o d r e d . J. H u r w i c a, W a r s z a w a I9 6 0 , s. 246) o ra z O . S l i z i e ń , ( K o p e r n i k w e F r o m b o r k u , K o m e n t a r z e f r o m b o r s k ie , O ls z ty n 1965, s. 20). 4 4 5

o z o n y o ty m , ż e z n a j d z ie ś la d „ c h r z e ś c ij a ń s k ie g o ” p o d z ia łu n ie b a , k tó r e g o a u t o r s t w o — w e d łu g tr a d y c j i k r a k o w s k ie j — p r z y p is y w a n o w ła ś n i e K o p e r n i­ k o w i. I n t e r e s u j ą c a j e s t n a t o m ia s t w k o n c e p c j i S łu s z k ie w ic z a g e n e z a w y p r a w y B r o ż k a d o P r u s : je g o c ic h ą in t e n c j ą b y ło z n a le z ie n ie p o d s t a w d o r e h a b ilit a c j i K o p e r n ik a w o b e c w ła d z k o ś c ie ln y c h . S tą d t y lk o k r o k d o w n io s k u (k tó r e g o S łu s z k ie w ic z n ie w y c ią g a ) , ż e z n a le z io n y p r z y p a d k i e m p o e m a t d e w o c y j - n y , w p r a w d z ie t y lk o s w o im t y t u łe m , le c z za to b a r d z o s z c z ę ś l iw ie d o t y k a j ą c y a s t r o n o m ii, w z u p e łn o ś c i m ó g ł z a s p o k a j a ć in t e n c j e B r o ż k a — .w y s t a r c z y ło t y lk o w s p o s ó b s u g e s t y w n y p r z y p is a ć je g o a u t o r s t w o K o p e r n ik o w i! 3. O b s e r w a t o r ia i z a m ie s z k a n ie J a n u s z P a g a c z e w s k i r o z p o w s z e c h n ił o s t a t n io in t e r e s u j ą c ą k o n c e p c j ę o b s e r w a t o r iu m i m ie s z k a n ia K o p e r n ik a w e F r o m b o r k u 9. P u n k te m w y j ś c ia s t a ł s ię d la ń p r z e k a z E lia s z a C im b e r a , k t ó r y w 1584 r. z o s t a ł w y s ł a n y p r z e z T y c h o n a B r a h e g o d o F r o m b o r k a , w c e lu s p r a w d z e n ia d o k ła d n o ś c i n ie k t ó r y c h o b s e r w a c j i d o k o n a n y c h ta m n ie g d y ś p r z e z M ik o ła j a K o p e r n ik a . D z ie n n ik w y ­ p r a w y C im b e r a w z a s a d z ie u c h o d z ił d o tą d u w a d z e b a d a c z y (E. B r a c h v o g e l w ie d z i a ł o w y p r a w i e C im b e r a z e ź r ó d e ł p o ś r e d n ic h , z a ś n a d p e w n y m f r a g ­ m e n t e m t e g o d z ie n n ik a z a s t a n a w ia ł s ię s z e r z e j t y lk o E. Z in n e r ). J. P a g a c z e w ­ s k i p o d d a ł g o w n i k l iw e j i w s z e c h s t r o n n e j a n a liz ie , z n a j d u j ą c d w a f r a g m e n t y o k a p it a ln y m z n a c z e n iu . O tó ż C im b e r m . in . p o w ia d a , ż e o b s e r w o w a ł „ w z a ­ b u d o w a n ia c h p a n a E k h a r d a z K e m p e n , n a j b liż s z y c h od z a c h o d u te j w ie ż y c z k i, n a k tó r e j M ik o ła j K o p e r n ik w s z y s t k ie s w o j e o b s e r w a c j e w y k o n y w a ł, w e d łu g o p in ii m ie s z k a ń c ó w te g o m ie j s c a ” (tj. F r o m b o r k a ). P a g a c z e w s k i w y s n u ł z te g o p r z e k a z u s z e r e g w n io s k ó w . P r z e d e w s z y s t k im z w r ó c i ł u w a g ę , że n a je g o p o d s t a w ie m o ż n a b y p o k u s ić s ię o lo k a li z a c j ę to p o g r a f ic z n ą z a r ó w n o m ie j s c a (a n a w e t m ie js c ) o b s e r w a c j i K o p e r n ik a , j a k te ż d o m u (k u r ii), w k t ó r y m m ie s z k a ł. T e d w a e le m e n t y są w p r z e k a z ie C im b e r a w z a j e m n y m i p u n k t a m i o d n ie s ie n ia ( „ w ie ż y c z k a ” i „ z a b u d o w a n ia E k h a r d a z K e m p e n ”). G d y b y w ię c u s t a l ić lo k a li z a c j ę je d n e g o z t y c h e le m e n t ó w , d r u g i w y n i k n i e s a m p r z e z s ię . S w o j e p o s z u k iw a n ia r o z p o c z ą ł P a g a c z e w s k i od „ w ie ż y c z k i”. T e do d z is ia j s ą t r w a ły m i e l e m e n t a m i t o p o g r a f ic z n y m i, z w ią z a n y m i z m u r a m i w a r o w n i. P a t r z ą c — j a k to w s k a z u j e C im b e r — o d z a c h o d u , m a s ię p r z e d s o b ą o d c in e k m u r u z t r z e m a e l e m e n t a m i m o g ą c y m i w e j ś ć w r a c h u b ę ; s ą t o — w ie ż a p ó łn o c n o - z a c h o d n ia z w ią z a n a z n a z w is k ie m K o p e r n ik a (w li t e r a t u r z e z g o d n ie p r z y j m u j e s ię , ż e K o p e r n ik b y ł j e j s t a ły m u ż y t k o w n ik ie m z t y t u łu o p cji), c ia s n a w ie ż y c z k a b r a m n a i p o łu d n io w o - z a c h o d n i b a s tio n , z b u d o w a n y w k s z t a ł­ c ie p r z y s a d z is t e g o o ś m io b o k u . O tó ż w w y n i k u d r o b ia z g o w y c h r o z w a ż a ń a u t o r o d r z u c ił m o ż liw o ś ć , a b y K o p e r n ik k ie d y k o lw ie k w y k o n y w a ł s w e o b s e r w a c j e — b e z s z k o d y d la ic h d o k ła d n o ś c i — z j a k ie g o k o lw ie k g a n k u o b r o n n e g o c z y p o m o s tu , k t ó r y t r a d y c j a w ią ż e z e w s p o m n ia n ą „ w ie ż ą K o p e r n ik a ” (a u to r z r e s z tą n ie k w e s t io n u j e , ż e w ie ż a ta is t o t n ie n a le ż a ła d o K o p e r n ik a ). J e s z c z e m n ie j p r a w d o p o d o b n ą w y d a ł a s ię a u t o r o w i m o ż liw o ś ć o b s e r w o w a n ia z w ie ż y b r a m n e j. P o z o s t a ła z a t e m d o r o z w a ż e n ia o ś m io b o c z n a b a s z t a w p o łu d n io w o - z a c h o d n im n a r o ż u m u r ó w . T u ta j k o n c e p c j a a u to r a z n a la z ła s w e o p a r c ie w z b ie ż n e j h ip o t e z ie , k tó r ą k ilk a l a t w c z e ś n ie j n a k r e ś lił w f o r m ie s z k ic o w e j 9 J . P a g a c z e w s k i , D u ń s k a e k s p e d y c j a a s tr o n o m ic z n a n a W a r m ii w r o ­ k u 1584, K o m u n ik a t y M a z u r s k o - W a r m iń s k ie , 1964, n r 1, s s. 21— 38; L o k a l iz a c ja o b s e r w a to r iu m K o p e r n ik a w e F r o m b o r k u n a p o d s t a w i e X V I - w i e c z n e g o d o k u ­ m e n t u , K w a r t a ln ik H is t o r ii N a u k i d T e c h n ik i, 1964, n r 1, ss. 3— 10; O b s e r w a ­ t o r ia M ik o ła ja K o p e r n ik a n a W a r m ii, O ls z ty n 1967, s s. 84, ilu s tr .

A d a m P e n c o n e k 10. O b y d w a j są z d a n ia , ź e p ła s k i s z c z y t o ś m io b o k u , z w ie ń ­ c z o n y k o r o n k ą k r e n e la ż u z a s ła n ia j ą c e g o p r z e d w ia t r e m i c ie k a w y m s p o j r z e ­ n ie m p r z e c h o d n ia , o t w a r d e j i p e w n e j p o d s t a w ie , s t a n o w ił id e a ln e m ie j s c e d la o b s e r w a t o r a . W p r a w d z ie P e n c o n e k n ie w ie d z i a ł, ż e od p o ło w y X V w ie k u ś r o d e k o ś m io b o k u w y p e łn ia ła j a k a ś w z n ie s io n a w ó w c z a s d z w o n n ic a , to j e ­ d n a k — z d a n ie m P a g a c z e w s k ie g o — p o z o s t a w a ło a ż n a d t o m ie j s c a , a b y s w o ­ b o d n ie u s t a w ić in s t r u m e n t y (g r u b o ść ś c ia n o ś m io b o k u w y n o s i o k o ło 6 m !). O s t a t e c z n ie w ię c , r o z w a ż y w s z y s z e r e g d a ls z y c h , c h o ć ju ż n ie ta k is t o t n y c h a r g u m e n t ó w , P a g a c z e w s k i p r z y j ą ł, ż e C im b e r m ó w ią c o „ w ie ż y c z c e ” m ia ł n a m y ś li t e n w ła ś n i e p r z y s a d z is t y o ś m io b o k . Z k o le i w i ę c p r z y s t ą p ił P a g a c z e w ­ s k i d o p o s z u k i w a n ia o b ie k t u m ie s z k a ln e g o (lu b ś la d u p o n im ), k t ó r y b y s ię z n a j d o w a ł n a j b liż e j o w e g o o ś m io b o k u p o j e g o s t r o n ie z a c h o d n ie j , a p r z e to n a z e w n ą t r z m u r ó w w a r o w n i. Z n a n e s ą ś w i a d e c t w a ź r ó d ło w e , iż p o z a m u r a m i w a r o w n i j u ż od n a j d a w n ie j s z y c h c z a s ó w z n a j d o w a ły s ię k u r ie k a n o n ik ó w , s t o j ą c e t a m d o d z iś , c h o ć o c z y w i ś c i e w ie l o k r o t n i e ( z w ła s z c z a o d w o j e n s z w e d z ­ k ic h ) p r z e b u d o w y w a n e . T u p o m o c n y o k a z a ł s ię p la n s p o r z ą d z o n y w 1837 r. p r z e z R e c h e f e ld a , n a k t ó r y m u w id o c z n io n o m ie j s c a t r a d y c y j n y c h z a b u d o w a ń . N a p la n ie t y m n a j b liż e j o ś m io b o k u od s t r o n y z a c h o d n ie j z n a j d u j e s ię k u r ia p o d w e z w a n ie m ś w . P io t r a . P o n ie w a ż b u d y n e k te n s t o i d o d z iś , n i e tr u d n o b y ło u p e w n ić s i ę co d o w ie k u j e g o f u n d a m e n t ó w . T a k t e d y P a g a c z e w s k i d o s z e d ł d o w n io s k u , ż e in t e r e s u j ą c y g o b u d y n e k b y ł o n g iś k u r ią E k h a r d a z K e m p e n i ż e z je j to w ła ś n i e z a b u d o w a ń o b s e r w o w a ł C im b e r . W t y m m o ­ m e n c ie a u to r m ó g ł j u ż p o w r ó c ić d o le k t u r y d z ie n n ik a , a b y p r z y j r z e ć s ię b liż e j d a ls z y m p o c z y n a n io m C im b e r a . M ia n o w ic ie C im b e r p is z e , ż e u s t a w ił s w ó j in s t r u m e n t „ w p r z y b liż e n iu w p o łu d n i k u ” i p r z e d s a m ą o b s e r w a c j ą „ u p e w n ił s ię c o k o lw ie k ” o k ie r u n k u l i n i i p o łu d n ik o w e j „ t r w a le p o łą c z o n e j z tr z o n e m ( tr u n c u s ) ” , „ b ie g n ą c e j p r z e z p ła s z c z y z n ę ”. W s z y s t k ie e l e m e n t y te g o o p is u a u to r p o d d a ł d r o b ia z g o w e j a n a liz ie p o r ó w n u j ą c j e n a s t ę p n ie z e z n a n y m

o p is e m p a v i m e n t u m (tj. p ły t y o b s e r w a c y j n e j ) , k t ó r y u m ie ś c i ł K o p e r n ik

w k s i ę d z e II D e r e v o l u t io n ib u s . W k o n k lu z j i P a g a c z e w s k i z n a la z ł z u p e łn ą t o ż s a m o ś ć te g o , co K o p e r n ik n a z y w a p a v i m e n t u m , a C im b e r o k r e ś la ja k o

tr u n c u s . W n iio sek s tą d , ż e C im b e r — z n a la z łs z y s ię w z a b u d o w a n ia c h E k h a r d a

z K e m p e n — w y k o r z y s t a ł d la s w y c h c e ló w is t n ie j ą c ą t a m j e s z c z e p ły t ę o b s e r ­ w a c y j n ą K o p e r n ik a i z n ie j d o k o n y w a ł o b s e r w a c j i. A s tą d w n i o s e k d a ls z y , ż e z a b u d o w a n ia E k h a r d a z K e m p e n m u s i a ły p r z e d t e m n a le ż e ć d o K o p e r n ik a ! P o z o s t a ło P a g a c z e w s k ie m u o d p o w ie d z ie ć n a p y t a n ie , k t ó r e s a m o s ię n ie j a k o w y ło n iło : c z y K o p e r n ik m ia ł d w a m ie j s c a o b s e r w a c j i? W s z a k j e d n o — „ w i e ­ ż y c z k ę ” — w s k a z a ł C im b e r , s a m j e d n a k o b s e r w o w a ł z „ z a b u d o w a ń E k h a r d a z K e m p e n ” . P a g a c z e w s k i o d p o w ia d a t w ie r d z ą c o : d la C im b e r a m u s ia ło b y ć r z e ­ cz ą n a j z u p e łn ie j o c z y w is t ą , ż e „ c h c ą c s p r a w d z ić n o w y m p o m ia r e m s z e r o k o ś ć g e o g r a fic z n ą o b lic z o n ą p r z e z K o p e r n ik a , n a le ż y w y k o n a ć ó w p o m ia r d o k ła d n ie z te g o s a m e g o m ie j s c a , k t ó r e s łu ż y ło K o p e r n ik o w i. P o c ó ż b o w ie m — s k o r o m ie j s c e o b s e r w a c j i K o p e r n ik a b y ło m u z n a n e — m ia ł t w o r z y ć n o w e s t a n o ­ w is k o i k o m p lik u j ą c w te n s p o s ó b s p r a w ę , n a w i ą z y w a ć p o t e m o b y d w a m i e j ­ s c a d o s ie b ie ? P o d ty m w z g lę d e m C im b e r m u s i a ł o t r z y m a ć ś c is łe in s t r u k c j e o d T y c h o n a B r a h e g o ” . K o n c e p c j a P a g a c z e w s k ie g o j e s t k o n s t r u k c j ą z ło ż o n ą i j a k o t a k a m a s w o j e w a d y . W a r to ś ć b e z w z g lę d n ą m a j ą t e je j e l e m e n t y , k t ó r e w y n i k a j ą j e d n o ­ z n a c z n ie z n ie d o c e n ia n e g o d o tą d p r z e k a z u C im b e r a . P a g a c z e w s k i w n i ó s ł tu t a j 10 A . P e n c o n e k , O b s e r w a t o r i u m M ik o ła j a K o p e r n ik a , U r a n ia , 1962, n r 6, s s . 162 n. 447

w ie l e n o w y c h p r o b le m ó w o k a p it a ln y m z n a c z e n iu n . Z n a m ię h ip o t e z y m a z a ś to w s z y s t k o , co d o t y c z y „ u t e r e n o w ie n ia ” p r z e k a z u C im b e r a . M ię d z y „ w ie ż y c z ­ k ą ” C im b e r a a o ś m io b o k ie m P a g a c z e w s k ie g o is t n ie j e w y łą c z n i e z w ią z e k r o ­ z u m o w y , n ie p o t w ie r d z o n y ź r ó d ło w o . A u to r z a p e w n e z d a je s o b ie z te g o s p r a ­ w ę , od d w u l a t p o s z u k u j ą c n a ś c iś le o k r e ś lo n y m t e r e n ie , za p o ś r e d n ic t w e m k o m p e t e n t n e j p la c ó w k i n a u k o w e j , e le m e n t u , k t ó r y s t a łb y s ię e m p ir y c z n y m p o t w ie r d z e n ie m o w e j h ip o t e z y : p a v i m e n t u m M ik o ła j a K o p e r n ik a . 4. R ó ż n e s z c z e g ó ły b io g r a f ic z n e H e n r y k Z i - n s w a n a lit y c z n y m a r t y k u l e 12 o m ó w ił j e s z c z e r a z k w e s t i ę ś w ię c e ń k a p ła ń s k ic h K o p e r n ik a , k tó r a w y n i k ł a od m o m e n tu , g d y a m e r y k a ń s k i u c z o n y E d w a r d R o se n w s p o s ó b d o ś ć k a t e g o r y c z n y w y p o w ie d z ia ł s ię n a te n t e m a t (I960). H . Z in s , b y ł ty m , k t ó r y z r e la c j o n o w a ł w y p o w ie d ź R o s e n a z a ­ p r z e c z a ją c ą p o s ia d a n iu p r z e z K o p e r n ik a w y ż s z y c h ś w ię c e ń k a p ła ń s k ic h (1961). N in ie j s z y a r t y k u ł Z in s a s t a n o w i w ię c z a r a z e m p e łn e p o d s u m o w a n ie d y s k u s j i, w ó w c z a s r o z p o c z ę te j. T u o g r a n ic z y m y s ię d o p r z y p o m n ie n ia , ż e b r a k u j e j a ­ k ic h k o lw ie k b e z p o ś r e d n ic h p r z e k a z ó w ź r ó d ło w y c h , k t ó r e r o z s t r z y g a ły b y tę s p r a w ę . P r z e d m io t e m n ie p o r o z u m ie n ia b y ł a k t n o t a r ia ln y z 20 p a ź d z ie r n ik a 1497 r. b łę d n ie o d c z y t a n y p r z e z L . S ig h in o lf i e g o i o p u b lik o w a n y p r z e z e ń w 1920 r. W a k c ie ty m , d o ty c z ą c y m K o p e r n ik a , z n a ł a b y s ię s ło w a p e r s o n a l i ­

t e r c o n s tit u t u s , co SighinoLfn o d c z y t a ł ja k o p r e s b i t e r c o n s tit u t u s . P o m y ł k ę t ę

s p r o s t o w a ł iw 1943 r. H . S c h m a u c h (w 1953 r. w y p o w ie d z ia ł s ię n a te n te m a t s z e r z e j). Z k o le i w s p o m n ia n y ju ż R o s e n p r z e d s t a w ił w 1960 r. d o k u m e n t, k t ó r y m ia ł b y ć , j e g o z d a n ie m , w y r a ź n y m ś w i a d e c t w e m z a p r z e c z a j ą c y m p o ­ s ia d a n iu p r z e z K o p e r n ik a w y ż s z y c h ś w i ę c e ń k a p ła ń s k ic h . M ia n o w ic ie 30 m a r ­ ca 1519 r. A le k s a n d e r S c u lt e t i w y s t a w i ł p e łn o m o c n ic t w o d la k ilk u n a s t u d u ­ c h o w n y c h , u p o w a ż n ia j ą c ic h d o o b j ę c ia w je g o im ie n iu k a n o n ik a t u w a r m iń ­ s k ie g o . W s z y s t k ie te o s o b y , w ś r ó d k t ó r y c h w y s t ę p u j e n a z w is k o M ik o ła ja K o p e r n ik a , w y m ie n io n o w o k r e ś lo n e j k o le j n o ś c i, z g o d n ie z z a s a d ą p r e c e d e n c j i. I ta k , w y m ie n io n y n a p ie r w s z y m m ie j s c u K r z y s z t o f S u c h t e n , n a z w a n y z o s t a ł k s ię d z e m (p r e s b i t e r ), p o z o s t a li z a ś cz ło n k o w iie k a p i t u ły t e g o t y t u łu n ie m ie li. O k a z a ło s ię , ż e i ty m r a z e m s p r a w a p o le g a n a n ie p o r o z u m ie n iu , co w 1963 r. w y j a ś n ił H . S c h m a u c h . P r z y p o m n ia ł o n , ż e K r z y s z t o f S u c h t e n b y ł p r o b o s z ­ c z e m k a p it u ły , a z a t e m d la t e g o w ła ś n i e w y m ie n io n o g o n a p ie r w s z y m m ie j ­ s c u ; w z w ią z k u z t y m w y r a ż e n i e p r e s b i t e r n a le ż y t r a k t o w a ć j a k o z w y c z a j n ą o m y łk ę a u to r a lis t u , g d y ż p o w in n o t a m b y ć s ło w o p r e p o s itu s .

W p o d s u m o w a n iu s w e g o a r t y k u łu H . Z in s k o n k lu d u j e : „ d o p ó k i n i e z n a j ­ d z ie s ię ś w ia d e c t w o ź r ó d ło w e , p o ś w ia d c z a j ą c e , ż e K o p e r n ik b y ł k s ię d z e m , za c a łk o w ic ie b e z p o d s t a w n e n a le ż y u z n a ć t w ie r d z e n ie , ż e a s t r o n o m n a s z m ia ł ś w ię c e n ia k a p ł a ń s k ie ”.

N ie c o d r o b n y c h n ie ś c i s ł o ś c i w k r a d ło s ię d o c e n n e j k s ią ż k i H e n r y k a Z i n - s a, t r a k t u j ą c e j o W a r m ii w c z a s a c h K o p e r n i k a 13. O tó ż a u to r n ie s łu s z n ie p o ­

d a je (za L . P r o w e m ) , ż e p o d k o n ie c w o j n y p o ls k o - k r z y ż a c k ie j (p o c z ą te k 1521 ro k u ) p r z e b y w a ło n a W a r m ii tr z e c h k a n o n ik ó w : M ik o ła j K o p e r n ik , J a n S c u l­ t e t i i H e n r y k S n e lle n b e r g (s. 70). M i a n o w ic ie J a n S c u lt e t i p r z e b y w a ł c a ły te n c z a s w E lb lą g u , c o w y n ik a z j e g o w ła s n y c h li s t ó w p is a n y c h d o K o p e r n ik a . S p r a w a n ie j e s t b ła h a , a lb o w ie m u m n ie j s z a ło b y to r o lę d w u p o z o s t a ły c h ,

11 P o r . A . W i e l o c h , T i l l f r a g a n o m M ik o ła j K o p e r n i k s o b s e r v a t i o n s p l a t -

s e r , C a s s io p e ia , r. 21, 1964— 1965, L u n d 1966, s s . 24— 39; M . B o r z y s z k o w -

s k i , op. c it., ss. 440 n.

12 H . Z i n s , K w e s t i a ś w ię c e ń k a p ła ń s k ic h M ik o ła j a K o p e r n ik a . W:

H. Z i n s , W k r ę g u M ik o ła ja K o p e r n i k a , L u b lin 1966, s s. 266— 303.

13 H . Z i n s, W k r ę g u M ik o ła ja K o p e r n ik a , L u b lin 1966, s s . 336, ilu s t r .

k t ó r z y o r g a n iz o w a li w ó w c z a s o b r o n ę z a g r o ż o n e g o O ls z t y n a l4. M y ln ie te ż p o ­ d a j e (za I . P o lk o w s k im ) , ż e s k a r g ę n a Z a k o n K o p e r n ik p r z y g o t o w a ł n a z ja z d „ w y z n a c z o n y do G r u d z ią d z a n a 25 l u t e g o 1521 r.” (s. 71). W s p o m n ia n a s k a r g a z o s t a ła p r z e d s t a w io n a 25 lip c a 15. N ie p o r o z u m ie n ie m w y d a j e s ię s t w ie r d z e n ie a u t o r a , ż e w la t a c h 1525— 1528 „ F e r b ê r i K o p e r n ik o d b u d o w y w a l i z d e w a s t o ­ w a n e w s i e ”, ż e F e r b e r „ w s p ó ln ie z M ik o ła j e m K o p e r n ik ie m ” p r z y c z y n ił s ię d o p o d n ie s ie n ia W a r m ii z r u in y s p o w o d o w a n e j m in io n ą w o j n ą (s s. 82 n .). S k ą d tu ta k w y j ą t k o w e z a s łu g i K o p e r n ik a ? W s z a k s p r a w a m i o s a d n ic z y m i w d o b r a c h k a p it u ły z a j m o w a li s ię b e z p o ś r e d n io je j a d m in is t r a t o r z y , K o p e r n ik z a ś z ło ż y ł t e n u rz ą d ju ż w p o ło w ie 1521 r. M ó g ł w ię c (p o w o j n ie ) l e d w ie n a ­ p o c z ą ć a k c j ę o s a d n ic z ą , k t ó r ą p o n im p r o w a d z ili in n i w z n a c z n ie w ię k s z y c h r o z m ia r a c h . W y n ik a to z u p e łn ie j e d n o z n a c z n ie z k s i ą g lo k a c y j n y c h k a p it u ły w a r m iń s k ie j . P e w n e j k o r e k t u r y w y m a g a j ą t e ż c z a s o k r e s y s p r a w o w a n ia f u n k ­ c j i p r z e z d z ie k a n ó w , k u s t o s z y i k a n t o r ó w k a p it u ły w a r m iń s k i e j (ss. 236 η . ) lü. W . В i 11 i g 17 m ó w ią c o p r o b le m ie r e fo r m y k a le n d a r z a , k t ó r y m z a j ą ł s ię s o b ó r la t e r a ń s k i, f o r m u łu j e n a s t ę p u j ą c e s t w i e r d z e n ie : „ ...r o z e s ła n o z a p r o s z e ­ n ia d o w y b i t n y c h a s t r o n o m ó w , m ię d z y in n y m i d o K o p e r n ik a , a b y w z i ę l i u d z ia ł w p r a c a c h n a d r e fo r m ą . K o p e r n ik — ja k w ia d o m o — n ie p r z y j ą ł z a ­ p r o s z e n ia , g d y ż u w a ż a ł, ż e ó w c z e s n y s t a n a s t r o n o m ii n ie p o z w a la j e s z c z e n a p r e c y z y j n e r o z w ią z a n ie z a d a n ia r e f o r m y ” (s s. 56 n .). L e c z z a l e d w i e k ilk a s tr o n d a le j a u t o r p r z y t a c z a f a k t y ś w ia d c z ą c e — z g o d n ie z p r a w d ą — o c z y m ś w r ę c z o d w r o t n y m (ss. 63 n .). T u t e ż t r z e b a s p r o s t o w a ć , ż e K o p e r n ik w y s ł a ł s w ó j p r o j e k t n ie w 1516, le c z w 1513 r . 18. O m a w ia j ą c ż y c io r y s K o p e r n ik a a u t o r s t w ie r d z a , ż e u z y s k a ł o n s t o p ie ń d o k to r a p r a w (s. 60). O c z y w iś c ie n ie p r a w , le c z d e k r e tó w . P o d o b n ie : L i s t y T e o f i la k t a S y m o k a t t y u k a z a ły s ię d r u ­ k ie m n ie w 1508, l e c z w 1509 r. (s. 61): K o p e r n ik b y ł a d m in is t r a t o r e m n ie t y lk o w la t a c h 1516— 1519 (s. 61). D y s k u s y j n a j e s t k w e s t i a , c z y t o is t o t n ie k r ó l m ia n o w a ł g o k o m is a r z e m W a r m ii (s. 61); b łę d e m j e s t m ó w ić o s e j m ik u p r u s k im w 1522 r. (s. 62), b y ły to z j a z d y s t a n o w e . N ie j a s n e j e s t r ó w n ie ż n a ­ s t ę p u j ą c e s t w ie r d z e n ie : „W r o k u 1522 p is z e K o p e r n ik n a p r o ś b ę W a p o w s k ie g o l i s t z d r p z g o c ą c ą k r y t y k ą p r a c y a s t r o n o m a n o r y m b e r s k ie g o W e r n e r a ” (s. 64). T r a k t a t W e r n e r a b y ł p r z e d m io t e m k o r e s p o n d e n c j i W a p o w s k ie g o , n a k tó r ą K o p e r n ik z w y c z a j n ie o d p o w ie d z ia ł — t y l e , ż e w t r e ś c i j e g o l i s t u z n a la z ła s ię k r y t y k a W e r n e r a . T e n l i s t K o p e r n ik n a p i s a ł n ie w 1522, le c z w 1524 r. A u t o r p o d a j e (za L . A . B ir k e n m a j e r e m ) , ż e D e r e v o l u t i o n i b u s z o s t a ło n a p is a n e „ w c ią g u d z ie s i ę c i o le c i a m ię d z y r o k ie m 1522 a 1532” (s. 64), t y m c z a s e m B ir - k e n m a j e r p o w ia d a , ż e n a j s t a r s z e c z ę ś c i d z ie ła m o g ły p o w s t a ć w o k r e s ie ju ż p o 1516 a p r z e d 1523 r . 1δ. S k ą d w ia d o m o , ż e K o p e r n ik u m a r ł „ w w i e ż y ” ? (s. 69). W . Z o n n 30 p o d a j e , ż e T id e m a n G i e s e m ia ł d o k t o r a t (s. 142). N ic o t y m n ie w ia d o m o . 14 P o r . J . S i k o r s k i , M ik o ła j K o p e r n i k w O l s z t y n i e , S z k ic e O ls z t y ń s k ie , O ls z t y n 1967, s s . 77 n n . 15 P o r . S p i c i l e g i u m C o p e r n ic a n u m . h r s g . v . F . H i p i e r , B r a u n s b e r g 1873, s. 277. 16 P o r . J . S i k o r s k i , M ik o ła j K o p e r n i k n a W a r m ii. C h r o n o lo g ia ż y c i a i d z ia ła l n o ś c i , K o m u n ik a t y M a z u r s k o - W a r m iń s k ie , 1967, n r 1— 2, s. 238. 17 W . B i l l i g , R e w o l u c ja k o p e r n i k a ń s k a n a t l e e p o k i , M ik o ła j K o p e r n ik . S z k ic e m o n o g r a f ic z n e , p o d r e d . J . H u r w i c a , W a r s z a w a 1965, s s . 25— 97. 18 P o r . L . A . B i r k e n m a j e r , S t r o m a t a C o p e r n ic a n a , K r a k ó w 1924, s s. 2 2 5 — 231, 378— 382. 19 L . A . B i r k e n m a j e r , M ik o ła j K o p e r n i k , K r a k ó w 1900, s s . 364 n ., 381. 20 W . Z o n n , M ik o ła j K o p e r n i k — t io ó r c a n o w e j a s tr o n o m ii. M ik o ła j K o ­

p e r n ik . S t u d ia m o n o g r a f ic z n e , p o d r e d . J . H u r w i c a , W a r s z a w a 1965,

s s. 99— 143.

E . L i p i ń s k i 21 w ią ż e o p r a c o w a n ą p r z e z K o p e r n ik a t a k s ę c h le b o w ą (1531) z j e g o „ p r a k ty c z n ą d z ia ła ln o ś c ią a d m in is t r a t o r a d ó b r k a p it u ły w a r m iń s k i e j ” (s, 228). N ie j e s t to w p e łn i z r o z u m ia łe , s k o r o o b o w ią z k i a d m in is t r a t o r a z ło ż y ł K o p e r n ik w 1521 r.

O. B a r t e l 22 p o k r ó t c e w s p o m in a o s t o s u n k u L u t r a do K o p e r n ik a i je g o

t e o r ii. R e la c jo n u j e o p in ię lu t e r o lo g a H . B o r n k a m m a w s p r a w ie z n a n e j w y ­ p o w ie d z i r e fo r m a to r a n ie m ie c k ie g o o K o p e r n ik u (4 c z e r w c a 1539); o t ó ż w e d łu g B o r n k a m m a , d r a s t y c z n e z d a n ie , k o ń c z ą c e tę w y p o w ie d ź , a m ó w ią c e o K o ­ p e r n ik u j a k o „ g łu p c u , k t ó r y c h c e w y w r ó c ić c a łą s z t u k ę a s t r o n o m ii” , j e s t p ó ź n ie j s z y m p r z e k a z e m p o c h o d z ą c y m z 1566 r. O. B a r t e l p r z y t a c z a t e k s t p ie r w o t n y , p o z b a w io n y j e d n a k ż e s łó w „ te n g łu p ie c ” ; m o w a ta m r ó w n ie ż o a s t r o lo g ii, *a n ie a s t r o n o m ii. B o r n k a m m p is z e , ż e w y p o w ie d ź L u t r a o p a rto n a p o g ło s k a c h k u r s u j ą c y c h w ś r ó d u c z o n y c h w it t e n b e r s k ic h , ż e b y ła p r z y p a d ­ k o w a , p a d ła w lu ź n y m k o n t e k ś c ie , a p r z e to n i e m ia ła c h a r a k t e r u w y p o w ie d z i a u t o r y t a t y w n e j ; g d y b y b y ło o d w r o t n ie — r o z u m u j e B o r n k a m m — to z a p e w n e p r z y j ę ła b y s ię w śr ó d g r o n a p r o f e s o r s k ie g o , a t y m c z a s e m „ J o a c h im R e ty k , E r a z m R e in h o ld , A n d r z e j O s ia n d e r i K a s p a r C r u c ig e r (...) z e n t u z j a z m e m w y z n a w a l i t e o r ię K o p e r n ik a ” (s. 49). T o n ie o m a l p a r a d o k s a ln e z d a n ie O . B a r ­ t e l p o z o s t a w ia b e z k o m e n t a r z a , p o s t u lu j ą c z b a d a n ie p r z e d s t a w io n e g o p r o b le ­ m u . T y m c z a s e m m a m y ś w ie ż y d o w ó d , że p r ó b y r e h a b ilit a c j i r e fo r m a t o r ó w n ie m ie c k ic h w k w e s t i i ic h s t o s u n k u d o K o p e r n ik a s ą n a d a l p o d e j m o w a n e : ś w ia d c z y o ty m r e f e r a t M ü l l e r a , w y g ło s z o n y n a X I M ię d z y n a r o d o w y m K o n g r e s ie H is t o r ii N a u k i (24— 29 s ie r p n ia 1965). 21 E . L i p i ń s k i , K o p e r n i k j a k o e k o n o m i s t a , I b id e m , ss. 211— 235. 22 O. B a r t e l , M a r c in L u te r w P o ls c e , O d r o d z e n ie i R e f o r m a c j a w P o ls c e , t. 7, 1962, s s. 48 n.