Rospond, Stanisław
"Mikołaja Kopernika lokacje łanów
opuszczonych", wyd. Marian Biskup,
Olsztyn 1970 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 363-365
K E C E N Z J fc î I O M O W IľN Í A 3 6 5 to zg o d n e ze s ta n e m fa k ty c z n y m . Z a c h o w a n y re c e s z teg o z ja z d u w y ra ź n ie w y k a z u je o b e cn o ść d e le g a c ji r a d y m ia s ta G d a ń sk a 17.
Są to n ie k tó re z is to tn ie jsz y c h u s te r e k d o s trz e ż o n y c h w p ra c y C. A . L ü c k e ra th a , k tó r e w p ra w d z ie n ie d y s k w a lif ik u ją c a łk o w ic ie d o ro b k u a u to r a , je g o z n a c z n e g o w y siłk u , a le n a k a z u ją o stro ż n o ść p rz y k o rz y s ta n iu z te j p ra c y . D zieło C. A. L ü c k e ra th a je s t je sz c z e je d n y m p rz y k ła d e m św ia d c z ą c y m o ty m , iż s tu d ia b io g ra fic z n e w y m a g a ją szczeg ó ln y ch u m ie ję tn o śc i, d o św ia d c z e n ia , z n a k o m ite j w rę c z z n a jo m o śc i ep o k i i d o b re g o p ió ra .
M a k s y m ili a n G rze g o rz
M ik o ła ja K o p e r n ik a lo k a c je ła n ó w o p u s zc zo n y c h , w y d . M a r ia n B i s k u p , O lszty n
1970, ss. 115, w ty m fo to k o p ie, ilu s tra c je , m a p y . O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc iec h a K ę trz y ń s k ie g o w O lsz ty n ie , R o z p r a w y i m a te r ia ł y n r 31.
K a ż d e w y d a w n ic tw o , z w ią z a n e z p rz y g o to w a n ia m i d o 5 0 0 -lecia u ro d z in M ik o ła ja K o p e rn ik a n a le ż y p o w ita ć z n a jw y ż s z y m u z n a n ie m . S z c ze g ó ln ie są w a ż n e w sz e lk ie p ra c e d o k u m e n ta c y jn e , g d y ż o n e u m o ż liw ia ją d a lsz e b a d a n i a k o p e rn ik o lo g o m . M ik o
ła ja K o p e r n ik a L o k a c je ła n ó w o p u s zc zo n y c h w w y d a n iu M. B is k u p a s ą ta k ą w ła ś n ie
p o z y c ją k o p e rn ik a ń s k ą , do k tó r e j b ę d z ie się g a ć n ie ty lk o k o p e rn ik o lo g , lecz ró w n ie ż h is to ry k o s a d n ic tw a W a rm ii o ra z ję z y k o z n a w c a -o n o m a s ta .
W la ta c h 15ЧЄ—>l'5l2il K o p e rn ik ja k o a d m in is tr a to r d ó b r k a p itu ln y c h w O ls z ty n ie s p isy w a ł n a żyw o ró ż n e s p r a w y a d m in is tra c y jn o -g o s p o d a rc z e d o ty c z ą c e k o m o rn ic tw a o ls z ty ń sk ie g o i M e lz a k u (dziś P ie n ię ż n o ). W ę d ro w a ł k ilk a d z ie s ią t ra z y w ty c h la ta c h (71 p o d ró ż y ) ra z e m z e s w o im „ c h ło p c e m ” do p o s łu g H ie ro n im e m o ra z ze słu g ą W o j c ie c h e m C e b u lsk im (S z e b u lsk i). Do z a d a ń a d m in is tr a to r a n a le ż a ły s ta r a n i a o z ag o s p o d a ro w a n ie o p u szc z o n y ch g o s p o d a r s tw lu b z m ia n a n ie o d p o w ie d n ic h u ż y tk o w n ik ó w . J u ż o d 14Э1 r. k a p itu ła w a r m iń s k a w e F r o m b o r k u p r o w a d z iła ta k ie k się g i g o s p o d a r cze p t. L o c a tio n e s m a n s o r u m d e s e r to r u m . D la z o b ra z o w a n ia ó w c ze sn y ch s to s u n k ó w g o s p o d a rc z o -s p o łe c z n y c h , e tn ic z n y c h i o s a d n ic z y c h m a ją t e z a p isy p o d s ta w o w ą w a r tość. D la k o p e rn ik o lo g ó w ty m w ię k sz ą , że p rz e w a ż n ie szc z ęśliw ie z a c h o w a n e b ą d ź w o ry g in a le , b ą d ź w fo to k o p ia c h p o c h o d z ą z r ę k i z n a k o m ite g o A stro n o m a .
P o p rz e d n ie p u b lik a c je n ie m ie c k ie b y ły n ie k o m p le tn e i n ie śc is łe . F . H i p l e r p rz y to c z y ł je d y n ie d a t y i n a z w y m ie jsc o w o śc i, a ty lk o trz y z a p isy o p u b lik o w a ł w ca ł o ś c i 1. N ie d o c en ił t e ż z n a c z e n ia z a p is ó w L . P r o w e , k tó r y o p u b lik o w a ł je d y n ie ok o ło 1/3 cało śc i ź ró d ła , p o p e łn ia ją c p rz y ty m s ze re g p o w a ż n y c h b łę d ó w p rz y o d c zy ty w a n iu n a z w is k 2. D w a f r a g m e n ty ź ró d ła d o ty c z ą c e k o m o rn ic tw a w M e lz a k u (P ie n ię ż n ie) r e p r o d u k o w a ł J. W a s i u t y ń s к i 3. P o d o b n ie d w a f r a g m e n ty z a p isó w d o ty c z ą c y c h k o m o rn ic tw a o ls z ty ń sk ie g o r e p r o d u k o w a ł H . S c h m a u c h 4. W ięk szo ść z a p isó w a u to r te n o p u b lik o w a ł w fo r m ie n e g a t y w ó w 5.
W A rc h iw u m D ie c e z ji W a r m iń s k ie j w O ls z ty n ie z a c h o w a n e z o sta ły je d y n ie d w ie s tr o n y o ry g in a łu (sygn. II, 55). P e łn a e d y c ja M . B isk u p a o p a r ła się w ię c n a ty m s z c z ą tk o w y m o ry g in a le , n a fo to k o p ia c h u z y sk a n y c h ze s p u śc iz n y p o H . S c h m a u c h u o ra z — w d ro b n y m fr a g m e n c ie — p u b lik a c ji F. H i p 1 e г a i re g e s ta c h IT. S c h m a u c h a.
E d y c ja p o lsk a je s t s t a r a n n a i w z o ro w a. Z a w ie ra o b s z e rn y w s tę p (O pis ź ró d ła i sp o só b je g o p u b lik a c ji; O g ó ln a c h a r a k t e r y s ty k a tr e ś c i i z n a c z e n ie L o c a tio n e s) w ję
-17 A c te n d e r S tä n d e ta g e P r e u ss e n s u n te r d e r H e r r s c h a ft d es D e u tsc h e n O rd en s, h e ra u sg . M. T o e p p e n , B d. 2, L e ip z ig 1880, n r 96. C. A . L ü c k e r a t h p o w o łu je się n a p o z y c je n r 92, 93, 94, a p o m ija w ła śc iw y re c e s ze z ja z d u w E lb lą g u . O m y łk a jeg o je s t dość z n a m ie n n a . 1 S p ic ile g iu m C o p e r n ic a n u m , h rs g , v. F . H i p l e r , B ra u n s b e rg 1873, ss. 272— 277. 2 L. P r o w e , N ic o la u s C o p p e r n ic u s, Bd. 1, T e il 2, B e r lin Ii883, ss. 90— 93. 3 J. W a s i u t y ń s k i , K o p e r n ik — tw ó rc a n o w e g o n ie b a , W a rsz a w a 1938, rę p ro d . m ię d z y ss. 288— 2-89. 4 H. S c h m a u c h , N ik o la u s K o p e r n ik u s u n d d e r D e u tsc h e R itte r o r d e n , K o p e r- m k u s-F o rsc h u m g e n , L e ip z ig 1943, ta b l. X X IX . 5 H . S c h m a u c h , N ic o la u s C o p p e r n ic u s u n d d ie W ie d e r b e s ie d lu n g s v e r s u c h e d es e rm lä n d is c h e n D o m k a p ite ls u m 1500, Z e its c h r if t f ü r d ie G e sc h ic h te u n d A l te r tu m s k u n d e E rm la n d s, B d. 27, 1941, ss. 473—541.
364 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
zykiu p o ls k im , a n g ie lsk im , fra n c u s k im , n ie m ie c k im i ro s y js k im , t a b lic e z r e p r o d u k c ją o ry g in a łu (b ra k je d y n ie trz e c h p ie rw s z y c h zap isó w ), te k s t ź ró d ła i tłu m a c z e n ie p o lsk ie , in d e k sy .
W y d a w c y i r e d a k to r z y (o p ra c o w a n ie g ra fic z n e Z y g fry d a G ard zd elew sk ieg o ) d o ło ży li w sz e lk ic h s ta r a ń , a b y to z a p o m n ia n e C o p e r n ic a n u m u z y sk a ło n a le ż n ą s z a tę ty p o g ra fic z n ą (fo rm a t p u b lik a c ji p o d y k to w a n y z o sta ł f o r m a te m r e p ro d u k o w a n e g o r ę ko p isu ).
P u b li k a c ja te k s tu z z a s to s o w a n ie m tr a n s l i t e r a c j i , z z a c h o w a n ie m c h a r a k t e r y sty c z n y c h cech p is o w n i, ję z y k a i s ty lu K o p e rn ik a — o c z y w iśc ie ła c iń sk ie g o — b y ła je d y n ie słu sz n a . W ty m w z g lęd z ie s k o rz y s ta ł w y d a w c a z fa c h o w e j p o m o c y doc. d r. Zo fii A b ra m o w ic z . P rz y d a ła b y się ró w n ie ż p o m o c — j a k to w y k a ż ę n iż e j — ze stro n y filo lo g a -ję z y k o z n a w c y i o n o m a sty .
„ R o z w ią z an o — p isz e w y d a w c a (s. 10) — je d y n ie S króty, sto so w a n e p rz e z K o p e r n ik a w p o s ta c i s u s p e n c ji i k o n tr a k c ji (ściąg n ięcia), szc z eg ó ln ie p rz y je d n o s tk a c h m ia r y (np. m o d . — m o d iu s , m o d io s), w o k re ś le n ia c h p o k r e w ie ń s tw a (fr. — fr a te r), p r z y p r z y im k a c h i p rz y s łó w k a c h {p — p e r, n il — n ih il) n a rzecz ja sn o ś o i t e k s t u ”. A le ro z w ią z y w a n o ró w n ie ż s k ró ty p r z y n a z w a c h w ła s n y c h (im ię i n a z w is k o K o p e r n ik a ), n ie z a z n a c z a ją c te g o n a w ia s e m ła m a n y m , sto so w a n y m w t a k ic h e d y c ja c h ź ró d e ł ś re d n io w ie c z n y c h . N ie k o n s e k w e n tn ie , g d y ż ty lk o w n ie lic z n y c h w y p a d k a c h , z a sto so w a n o te n n a w ia s : d .(o m in o ] s. 77, ta b l. I, sfa n c ti), s. 81, ta b i. II I, Ife r o n y m o ] , ta m ż e, ale: N ic o la u m C o p p e r n ic i (!) z a m ia s t N ic fo la u m ] C o p p ern ic , s. 85, ta b i. IX . P o m y łk a g ra m a ty c z n a u K o p e rn ik a j e s t n ie m o ż liw a : p e r m e , N ic o la u m C o p p ern ici, czyli p o m ie s z a n ie d o p e łn ia c z a z b ie rn ik ie m ! N a p o d s ta w ie o r y g in a łu (por. tro c h ę n i e w y ra ź n a re p ro d u k c ja ) n a le ż y o d c zy tać C o p p ern ic , g d y ż k o ń c o w y o z d o b n ik p rz y с z g ó rn ą k re s k ą p rz y d a c ie M D X V IIII ro b i w ra ż e n ie ja k ie jś lite r y , lu b s k ró tu , a le d la u m (p er m e N ic o la u m C o p p e rn ic u m ), n ie z aś i. Z re s z tą a s tr o n o m z re g u ły p o d a w a ł: p e r m e N ic o la u m C o p p ern ic , ta b i. X II, i in n e .
N ie n a le ż a ło z a te m bez ty p o g ra fic z n e g o o z n a c z e n ia n a w ia s e m ła m a n y m ro z w ią zy w ać c zę sty c h s k ró tó w p rz y im ie n iu i n a z w is k u : N ic fo la u m ] C o p p fe rn ic ], ta b l. X III , o d tw o rz o n o n a s. 89 ja k o N ic o la u m C o p p ern ic ; Ego ig itu r N ic o la u s C opp[er]nic, ta b i. X IV , n a s. 91 ja k o C o p p ern ic ; n a p o d s ta w ie n o ta te k d o k o n a n y c h w 1521 r. d la k o m o rn ic tw a o ls z ty ń sk ie g o z a p is a ł T id e m a n n G iese: V [ e n e r a b ile m ] d o m i[ n u m ) N ic o la u fm ] C o p p [er]n ic — p o r. ta b i. X V . E d y to r n ie k o n s e k w e n tn ie ty lk o p rz y V fe n e r a b ile m J u w z g lę d n ił sikrótow ość z a p isu , 'poza ty m p o d a ł d o m in u m N ic o la u m C o p p ern ic — p o r. s. 92.
N a leż y tu d o d ać, że p is m o T ied em am n a G ieseg o je s t b a rd z o p o d o b n e do K o p e r n ik a . N a p ie r w o tn e te re n o w e n o t a t k i A s tro n o m a w s k a z u je o r to g r a f ia p rz y to c z o n y c h
n a z w o so b o w y c h i m ie js c o w y c h .
N a s tę p u ją c e n a zw y o so b o w e czy m ie js c o w e o d c z y ta łb y m in a c z e j: A n d r h e s c u lte -
t u s (s. 78) ja k o A n d r h s (ta b i. I); n ie c o n iż e j (ta b l. II) j e s t im ię G re g o rh s. W id o czn ie
K o p e rn ik d la o z n ac z e n ia d ź w ię k u r p o słu g iw a ł się g r a f ią zło żo n ą r h s (było te ż z n a k o w a n ie r s, zaś d a w n ie j po p ro s tu r).
N a leż a ło u w z g lę d n ić d w a s k re ś lo n e w ie rsze : C le b erg m in o r o ra z H a n s (ta b i. II I — p o r. s. 81); p o r. w k l a m r a c h p r z e d r u k t a k ie j s k re ślo n e j z a p is k i n a s. 78.
A n d r e a s de D a re te n a c h (s. 82) = D o ro to w o , n ie m . D a re th e n , p o w . o lsz ty ń sk i ja k o D a re te n (ta b i. IV). O d c z y ta n ie w z a k o ń c z e n iu -a c h j e s t b a rd z o n ie p e w n e — m o że to
d o s ta w k a n ie m . d o rp . N a leż a ło p rz y n a jm n ie j to n ie ja s n e a c h z a s y g n a liz o w a ć w p r z y p isac h . O d c z y ta n ie D a re te n a c h w y g lą d a w sp o só b n ie p ra w d o p o d o b n y .
Z a m ia s t Ja co b W a y n e r s o n (s. 78) w in n o b y ć Jacob W a y n e s o n (ta b i. II). W id o cz n ie to p o p ro s tu b łą d d r u k a r s k i.
S t e f f a n G e rb re (s. 84; w in d e k s ie G erb e ) ja k o n a z w is k o n ie m ie c k ie G e rb e r (ta b l.
V I); n a le ż y j e d n a k zw ró c ić u w a g ę n a s łu sz n ie o d c z y ta n e im ię S te ffa n , n ie z aś n ie m .
S te ffe n .
C le b erg (s. 85) z a m ia s t C le e b e r g (ta b l. IX ), p o d o b n ie j a k to o d c z y ta n o k ie d y
in d z ie j (s. 86, ta b l. X I). M oże też b łą d d ru k a rs k i.
B r a u s w a lt («. 83) — n ie m . B r a u n s w a ld e , B rą s w a ld , po w . o ls z ty ń sk i — z a m ia s t B r a n s w a lt (ta b l. V I), p o r. B r u n s w a ld t (s. 81), B r u n s w a lt (s. 85), B r u n s w d lt (s. 86).
E ty m o lo g ia n a zw y o ra z p ó ź n ie jsz a a d a p t a c ja p o ls k a B r ą s w a ld w s k a z u je n a z ap is
B r a n s w a lt (tru d n o w y ró ż n ić u — n).
P le n c z k (s. >86), n ie m . P la u tzig , P lu s k i, p o w . o ls z ty ń s k i — z a m ia s t P la u c z k (ta b l.
X I); p o r. p o p ra w n ie o d c z y ta n e P la u c z k (s. 78). O d c z y ta n ie P le n c z k j e s t bezpodstaiw ine. Z m o d e rn iz o w a n o p is o w n ię ła c iń s k ą w e d łu g d a w n e j i n s tr u k c ji P A U co do e d y c ji ś re d n io w ie c z n y c h te k s tó w ź ró d ło w y c h . P r z y n a z w a c h w ła sn y c h m o ż n a b y ło je d n a k
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 365
z ac h o w a ć t r a n s lite r a c j ę . I 'tak S c h o n e b e r g N o v a (s. 81) w in ie n b y ć ja'ko N o u a (ta b l. IV ; p o d o b n ie s. 82, ta b l. V). T a k ż e P a v e l (s. 82) w an ien b y ć P a u e l (ta b l. IV ; p o d o b n ie s. 89 i ta b l. X II).
M iejsc o w o ść N a g la d y , n iem . N a g la d d e n , p o w . o ls z ty ń sk i, z p e w n o śc ią p o c h o d z e n ia s ta r o p ru s k ie g o z o sta ła z a n o to w a n a tr z y k ro tn ie : w e d łu g e d y to ra N a g la n d e n (s. 78, 84, 85 — p o r. ta b l. II, V II, V III). P o n ie w a ż tr u d n o j e s t w y ró ż n ić p a le o g ra fic z n ie b a r dzo p o d o b n e u —π , d la te g o je d y n ie e ty m o lo g ia d e c y d u je o o d c zy c ie N a g la n d e n (por.
G la n d e m a n sd o r f, ta b l. V II).
D z ięk i te j p u b lik a c ji m oże ję z y k o z n a w c a -o n o m a s ta o p ra c o w a ć o ry g in a ln ą r ę k o - p is e m n ą s ta r o p o ls k ą p is o w n ię K o p e rn ik a , s ta r a ją c e g o się p o p ra w n ie o d d a ć s p e c ja l n e d ź w ię k i p o ls k ie ć (tz, cz), ř (r h s ) o ra z in n e . K o p e rn ik o k a z a ł się a u te n ty c z n y m in f o r m a to re m p o lsk ie g o n a z e w n ic tw a o so b o w eg o . K o m e n ta rz e d y to ra co do ty c h s to s u n k ó w j e s t cen n y : ,,W n ie k tó ry c h w sia c h , j a k w N a g la d a c h (1517), czy N a te r k a c h (1519) K o p e r n ik s ty k a ł sdę w y łą c z n ie z t r a n s a k c ja m i o s a d n ik ó w p o ls k ic h . P o w y ż sz e s tw ie r d z e n ia p o z w a la ją n a w y c ią g n ię c ie w n io s k u , że n ie ty lk o z n a ł on ję z y k p o lsk i, a le n a w e t p o s łu g iw a ł się n im w c o d z ie n n e j p r a k ty c e n a w si w a rm iń s k ie j. N ie k tó re z a p is y L o c a tio n e s u z n a ć w ię c n a le ż y za te k s ty p o ls k ie s p is a n e w ła s n o rę c z n ie p rz e z K o p e r n ik a ” (s. 26). P r z y k o m e n ta rz u ty c h s to s u n k ó w e tn ic z n o -o sa d n ic z y c h ob o k l i t e r a t u r y h is to ry c z n e j (p o lsk ie j i n ie m ie c k ie j) n a le ż a ło w p rz y p is a c h o d e sła ć do p o d s ta w o w y c h s y n te ty c z n y c h o p ra c o w a ń K . N i t s c h a , k t ó r y a n a liz u ją c g w a ry w a rm iń s k ie o ra z w ogóle P r u s W sc h o d n ic h n a w ią z y w a ł do p r ą d ó w m i g r a c y j n y c h 6. T e n ż e z n a n y p o l sk i d ia le k to lo g , zaw sz e w ra ż liw y n a z a g a d n ie n ia h is to ry c z n o -o sa d n ic z e , w ra m a c h sw y c h r e k o n s tr u k c ji h is to ry c z n o -d ia le k to lo g ic z n y c h r e c e n z o w a ł p r a c ę A . D ö r i n g a 7. Z e w z g lę d u c h o ćb y n a c h a r a k t e r e u r o p e js k i w y d a w n ic tw a (c z te ro ję z y c z n e t ł u m a c z e n ie k o m e n ta rz a ) n a le ż a ło te ż w p rz y p is a c h p o d a ć in n e p o z y c je b ib lio g ra fic z n e , z a sa d n ic ze , choć m o ż e dziś tr z y m a ją c e się tra d y c y jn e g o u ję c ia , a le n ie p o z b a w io n e sw o ich w a rto ś c i p o z y ty w n y c h — j a k c h o ćb y z n a n e p r a c e W. K ę t r z y ń s k i e g o o lu d n o ś c i p o ls k ie j i p o ls k ic h n a z w a c h m ie js c o w y c h n a ty m te re n ie .
W tłu m a c z e n iu p o ls k im te k s t u w y d a w c a m ia ł n ie la d a k ło p o t z n a z w a m i w ła s n y m i, o s o b o w y m i (n a z w y m ie js c o w e p o d a w a ł w e d łu g u s ta lo n y c h u rz ę d o w y c h fo rm ). Z a s to so w a ł w ięc m o d e rn iz a c ję im io n : J o rg e — J e r z y , M e r te n — M a rc in , M ic h e l ■—
M ich a ł, A n d r e a s — A n d r z e j, A l b e r t — W o jc ie c h (poor. s. 11). D la c z y te ln o śc i te k s tu
p o lsk ie g o je s t to p o ż y te cz n e , a le p r z y n a jm n ie j w n a w ia s ie n a le ż a ło p o d a ć t r a n s l i t e - r a c y jn ą p o s ta ć (to sam o p rz y n a z w a c h m ie jsco w y c h ). S k o ro słu sz n ie p o z o s ta w ił n ie m ie c k ie H a n s w o d ró ż n ie n iu o d p o lsk ie g o J a n , to n a le ż a ło to u c z y n ić k o n s e k w e n tn ie (n iem . M e r te n , a le p o ls k ie M a r tz y n — M a r c in ; rmern. A n d r e s , a le p o i. A n d r h s —
A n d r z e j) . N a z w is k a n ie w ą tp liw ie p o ls k ie m o g ły b y ć p rz y fa c h o w e j p o m o c y ję z y k o
z n aw c z ej, n a z e w n ic z e j tr a n s k ry b o w a n e , n ie z aś tra n s lite r o w a n e „ lite rk a w l i t e r k ę ” :
C o p e tz — K o p e ć , K y c o l — K ik o l, C u sc h e — K u s z a lb o K u ś , N o s k e — N o se k , C a sch e
— K a sz a , B r o s c h e — B r o s z itp . N ie z r o z u m ia łe j e s t p o z o sta w ie n ie w tłu m a c z e n iu p o ls k im w fo rm ie tr a n s lite r o w a n e j t a k ic h p o ls k ic h im io n , ja k : V o y te g , W o y te c k =
W o jt e k !
N a le ż a ło w tłu m a c z e n iu p o ls k im z a c h o w a ć ja k ą ś je d n o litą i słu sz n ą z a s a d ę tr a n s k r y p c y jn ą p o ls k ą p rz y im io n a c h i n a z w is k a c h n ie w ą t p liw ie p o ls k ic h , w n a w ia sie p o d a ją c p o s ta ć o ry g in a łu , tra n s lite ra c y j-n ą .
T e u w a g i filo lo g a i o n o m a s ty n ie p o m n ie js z a ją rz e c z y w is te j w a rto ś c i i s t a r a n n o ści re c e n z o w a n e j e d y c ji k o p e rn ik a ń s k ie j.
S ta n is ła w R o s p o n d
W ilh e lm M a t u l i , O s tp re u ss e n s A r b e ite r b e w e g u n g . G e sc h ic h te u n d L e is tu n g tm
Ü b e rb lic k , O s td e u ts c h e B e itr ä g e a u s d e m G ö ttin g e r A r b e its k re is , B d. 49, H o lz n e r
V e rla g , W ü rz b u rg 1970.
P r a c a W ilh e lm a M a tu lla , je d n e g o z r e d a k to r ó w s o c ja ld e m o k ra ty c z n e g o d z ie n n ik a k ró le w ie c k ie g o „ K ö n ig sb e rg e r V o lk s z e itu n g ” w la ta c h 1928— 1933, choć o p a r ta o dość s z e ro k ą l i t e r a t u r ę p rz e d m io tu , ź ró d ła d ru k o w a n e j a k i ź ró d ła z a w a r te w z a s o b a c h
6 P o r. K. N i t s c h , W y b ó r p is m p o lo n is ty c z n y c h , i . 3, P is m a p o m o rz o z n a w c z e, W ro c ła w - K ra k ó w 1954, ss. 252 n n , z w ła sz c z a ss. 367 n>n.
7 A. D ö r i n g , U e b e r d ie H e r k u n f t d e r M a s u re n , K ö n ig s b e rg 1910, A rc h iv f ü r s la v isc h e P h ilo lo g ie , 33, 191'2, ss. 299— 302.
