Początkowy okres rozwoju broni palnej krajach słowiańskich

W adim Wilinbachow

POCZĄTKOWY OKRES ROZWOJU BRONI PA LN EJ W KRAJACH SŁOWIAŃSKICH *

Pierw sze wiadomości o broni palnej w Europie zachodniej pochodzą z drugiej ćw ierci XIV w., a za datę jej pojaw ienia się można uważać po­ czątek XIV w .1. N ajdaw niejszym dokum entem zaw ierającym w zm iankę o nowej broni jest zarządzenie florenckiej rad y m iejskiej z roku 1326, N m ów iące o żelaznych kulach i m etalow ych lu fa c h 2. N astępna w iado­ m ość o działach we Włoszech pochodzi z 1331 r.s. Od tego czasu zaczy­ n ają się pojawiać coraz liczniejsze w zm ianki o zastosow aniu broni p al­ n e j w różnych krajach Europy. W roku 1338 jest m ow a o działach, po­ ciskach i prochu przekazanych przez flotę królew ską w R o u e n 4. Broń p aln a w spom inana jest w 1340 r. w Rzymie, w latach 1341— 1342 —

w Tuluzie, w 1348 r. — we F ran k furcie 5 itd.

Początkowy okres rozw oju broni palnej w Europie zachodniej jest ściśle związany ze stosowaniem „broni ogniow ej“ na teren ie cesarstw a bizantyjskiego. Europejskie działa bowiem b yły bezpośrednią k onty­ n u a cją znanych bizantyjskich m iotaczy ognia, o których w ielokrotnie ■wspominają źródła średniow ieczne6.

H istoria broni palnej w k rajach słowiańskich w ykazuje ścisły zwią­ zek z dziejam i arty lerii zachodnioeuropejskiej; jednakże w Europie wschodniej broń palna pojaw ia się później, ponieważ rozwój

społeczno-* Nadesłany z Leningradu artykuł znanego już czytelnikom „Kwartalnika“ pra­ cownika naukowego Instytutu Historii Przyrodoznawstwa i Techniki AN ZSRR

W. Wilinbachowa tłumaczył Tadeusz Nowak.

1 E. E r i k s e n , Problems in the H istory of M edieval A rtillery. I-st Congress ■of Museums of Arms and M ilitary Equipment, Copenhagen, M ay 22—25,

1957, s. 47.

* G. L i b r i , Histoire des sciences m athém atiques en Italie, t. I, Roma 1838, s . 73; D a v i d s o h n , Geschichte von Florenz, Berlin 1912, s. 758.

* L. M u r a t o r i , Rerum Italicarum Scriptores, t. XXIV (Fragmenta Chronici Forojuliensis), Milano 1738, s. 1228—1229.

4 A. K ö h l e r , Die Entwicklung des Kriegswesens und der Kriegführung in der R itterzeit, t. III, Breslau 1889, s. 228. .

5 B. R a t h g e n , Dos Geschütz im M ittelalter, Berlin 1928, s. 686, 680—682 i 705. * W. W i l i n b a c h o w , Bizancjum a rozw ój broni palnej w Europie. „Kwar­ talnik Historii Nauki i Techniki“, nr 3/1961.

216 W adim Wilinbachow

gospodarczy krajów słowiańskich był nieco opóźniony w stosunku do przodujących państw Z ach o du 7.

Ja k w ynika ze średniowiecznych dokumentów, na terenie obecnej Jugosław ii broń palną zastosowano po raz pierw szy w roku 1351 8. Do­ kładniejsze wiadomości o nowej broni zn ajdują się w aktach m iejskich D ubrow nika pod datą 20 V 1363. Pierw sza zaś wzm ianka o w ykorzysta­ niu dział dubrow nickich w walce nosi datę 10 VIII 1402, kiedy to rep u ­ blika dubrow nicka odpierała ataki Bośniaków na tw ierdzę Ston. W cza­ sie tych w alk Mała Rada użyła przeciwko nim dwóch b o m b a rd 9.

W Bośni pierw sze działa pojaw iły się za króla S tefana Tw ertko I w e w rześniu 1378 r.10. Pięć la t wcześniej, w roku 1373, serbski książę Lazar stosował broń palną w walce z w ojskam i M ikołaja A łtom anow icza11.. W roku 1378 w czasie oblężenia K otoru przez W iktora P iranię miesz­ kańcy bronili się za pomocą trzech b o m b a rd 12. W Zecie dokum enty w spom inają o działach już 18 IV 1379, gdy Rada D ubrow nicka propo­ now ała księciu Baoszi Baosziczowi sprzedaż jednej b o m b a rd y 13.

W Czechach pierw sze wiadomości o nowej broni pojaw iają się w źród­ łach, o dziwo, dopiero w XV w., jednakże ich charakter pozwala przy­ puszczać, że broń palna była tu znana dużo wcześniej. W latach 1417— 1418 bom bardę posiadało już ta k niew ielkie miasteczko jak Biała, a w 1419 r. spotykam y działa i w innych m iastach Czech 14.

W Polsce do niedaw na uważano, że pierw szą w zm iankę o broni pal­ nej zaw iera sta tu t K azim ierza Wielkiego z połowy XIV w .15. Tego zda­ nia byli np. polscy historycy artylerii, K. Górski i A. K iersn ow sk i18~ Najnowsze badania ustaliły jednak, że w statucie ty m chodzi nie o broń

7 Należy zaznaczyć, że historycy zachodnioeuropejscy z reguły nie wspominając w ogóle o broni palnej w krajach słowiańskich lub też ograniczają się do krótkich, nieścisłych danych na ten temat, zaczerpniętych z przestarzałych prac o charakte­ rze ogólnym. Por. np.: B. R a t h g e n , op. cit.;, J. R. P a r t i n g t o n , A H istory o f Greek Fire and Gunpowder, Cambridge 1960.

8 K. J i r e c z e k , J. R a d o n i ć , Jstorija Srba, t. II, Beograd 1952, s. 108.

• M. L D i n i ć, Priłozi za istoriju watrenog oruzija u Dubrowniku i susiednim ziem iam , „Głos Srpska Krajewskie Akademije“, t. CLXI, oddział II, nr 83, Beograd 1934, s. 58 i 87.

14 M. O r b i n i , II regno degli Slavi, Pesaro 1601, s. 284. 11 M. I. D i n i ć, op. cit., s. 83.

12 F. -S i ś i Ć, Kako se K otor predao Veneciji 1378, „Głasnik DubrovaCkogo Ućenogo Drustva“, t. I, Dubrovnik 1929, s. 45—46.

13 M. I. D i n i Ć, op. cit., s. 85.

M K a u l o u s e k , Listiny a zapisy belske, Praha. 1889, s. 21—22 i 34; H. T o ­ m a n , Husitske vdle&nictvy za doby Zizkowy a Prokopovy, Praha 1898, s. 182—183; Z. W i n t e r , DSjiny remesel a obchodu v Cechach v XV a XVI stol., Praha 1906, s. 151—152.

15 S tatu ty Kazim ierza Wielkiego. Opracowanie O. B a l z e r a , Poznań 1947, s. 28. 18 K. G ó r s k i , Historia artylerii polskiej, Warszawa 1902, s. 13; A. K i e r s ­ n o w s k i , Historia rozwoju artylerii, Toruń 1925, s. 36.

Początkow y okres rozwoju broni palnej ₂₁₇

palnąć ©> m achiny m iota jąće p e w n a w z m ia n k a

0 broni palnej w Polsce pochodzi z ro k u 1383, kiedy tó, w edług re la c ji Jan k a z Czarnkowa, zastosowano działa przy oblężeniu P yzdr w czasie w alk pomiędzy księciem mazowieckim Ziem ow item i starostą w ielko­ polskim D om aratem 18.

Na Rusi po raz pierw szy zastosowano broń palną w 80-tych latach XIV w. W oparciu o wiadomości zaw arte w latopisach, G ołicyńskim 1 Tw erskim , przez długi czas sądzono, że działa pojaw iły się tu dopiero w ro ku 1389 19. To tw ierdzenie p ok utuje jeszcze do dziś w podstaw o­ w ych dziełach n a tem at historii a r ty le r ii20, chociaż już dawno ustalono, że działa zastosowano na Rusi po raz pierw szy w 1382 r., o czym św iad­ czy większość latop isó w 21.

N iektórzy uczeni usiłowali wykazać, że w ojska fuskie jeszcze wcze­ śniej, bo już w 1376 r., zapoznały się z bronią palną podczas w y p raw ^ przeciwko Bułgarom nadw ołżańskim 22, przy czym opierali się na tym , że Bułgarzy ” 3 ropowa rpoM nym axy CTpamame pyccKne n o jn at”23. Jed ­ nakże wiadomość ta dotyczy praw dopodobnie nie broni palnej, lecz bro­ ni „ogniowej“ 24. Znacznie bardziej interesująca je st wiadomość o za­ poznaniu się w ojsk ruskich z bronią palną zaw arta w inflanckiej k ro n ice H erm ana W artberga. Ze w zm ianki te j w ynika jasno, że w ro k u 1377 w ojska inflanckie podczas oblężenia zam ku w D rui w ziemi połockiej obok m achin oblężniczych posługiw ały się rów nież dwoma działam i 25.

17 T. N o w a k, Na marginesie artykułu płk. Kam ieniewa, „Myśl Wojskowa“,, nr 3/1953, s. 70; tenże, recenzja pracy K. G i e r d z i e j e w s k i e g o , Zarys dziejom odlew nictw a polskiego, „Studia i M ateriały do H istorii S ztu ki W ojennej“, t. I, War­ szawa 1955, s. 633; tenże, Przegląd polskiego piśm iennictwa z dziedziny a rtylerii do połow y XVII w., „Studia i Materiały do Historii Wojskowości“, t. IV, Warszawa 1958, s. 247; B. Z i e n t a r a , J. P a z d u r , recenzja wymienionej prący K. G i e r ­ d z i e j e w s k i e g o , „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej“, n r '4/1954.

18 Monumenta Poloniae Histórica, t. II, Lwów 1872, s. 726. *

lł Nf M. K a r a m z i n , Istorija gosudarstwa Rossijskogo, t. V, Sankt-Pietier- burg 1819, przyp. 136.

“ Por. np.: J. R. P a r t i n g t o n , op. cit., s. 124.

21 Por. np.: Połnoje sobranije russkich letopisiej (PSRL), t. VIII, Sankt-Pie- tierburg 1850, s. 44.

22 W. W. M a w r o d i n, O pojawlenii ogniestrielnogo orużija na Rusi, „Wiest -nik Leningradskogo Gosudarstwiennogo Uniwiersitieta“, nr 3/1946, s. 72 i nast.; tenże, O pojawlenii ogniestrielnogo orużija na Rusi, „Woprosy Istorii“, nr 8—

9/1949, s. 199. ' - ' ^

23 „Z miasta grom puszczali, strasząc ruskie pułki“, PSRL, t. VIII, s. 24—25. 24 W. B. W i 1 i n b a c h o w, A. N. K i r p i c z n i k o w , K woprosu o poja- w lenii ognestrielnogo orużija na Rusi, „Sbomik issledowattii i mątieriałow A rtille- rijskogo istoriczeskogo muzieja“, t. III, Leningrad 1958, s. 245.

25 Hermanni de W artberge Chronicon Livoniae. Herausgegeben von E. S t r e h l - ke , Leipzig 1863, s. 105. W. B. W i l i n b a c h o w , M. F. M u r i a j io w , N o w y j fa k t znakom stwa Rusi s ogniestrielnym orużijem , „Woprosy Istorii“, nr 8/1960,

218 Wadim Wilinbachow

W literaturze naukow ej często spotyka się zdanie, że broń palna zo­ stała przez narody europejskie przejęta ze Wschodu. Za ogniwo po­ średnie uważa się najczęściej Arabów, choć czasami tw ierdzi się, że broń palną przejęto bezpośrednio od Chińczyków lub Hindusów. Po­ dobne przypuszczenia w ysuwano i w stosunku do pierwszego pojaw ie­ n ia się broni palnej w k rajach słow iańskich26. Mówiąc o drogach, ja­ kim i broń' palna dotarła do krajów słowiańskich, należy zwrócić uwagę przede w szystkim na daw ną Ruś, któ ra znajdow ała się z nich w szystkich najdalej od k u lturaln y ch ośrodków Zachodu, a równocześnie najbliżej państw wschodnich.

Ja k już jednak wspomniano, Ruś zetknęła się z bronią palną po raz pierw szy podczas w alk z K aw aleram i Mieczowymi w 1377 r. i nie ma żadnych danych świadczących o tym , ażeby broń palna przedostała się n a Ruś ze Wschodu. Najeźdźcy mongolscy nie przynieśli ze sobą żadnej broni palnej, ponieważ na początku X III w. Chińczycy posiadali jedynie „ogniowe“ środki bojowe w ykorzystujące zapalające i wybuchowe w łas­ ności prochu, pierw sze zaś m etalow e działa pojaw iły się w Chinach później niż w krajach Europy zachodniej 27. W Japonii broń palna po­ jaw iła się jeszcze później, jako naśladownictwo wzorów portugalskich, pochodzących z początku XVI w.28. T atarzy zastosowali działa po raz pierw szy w roku 1400 29.

Wszystko, co w iem y o działaniach w ojennych na teren ie środkowej Ażji w pierw szej połowie XIV w., a naw et i później, aż do objęcia w ła­ dzy przez Tam erlana, przeczy stosowaniu tu wówczas broni palnej. Azja środkowa zaś jest terenem interesującym przede w szystkim dlatego, że krzyżow ały się tu ta j drogi handlow e łączące Wschód z Zachodem, sk u t­ kiem czego istniała możność przenikania w pływ ów z obu stron. Otóż pierw sze egzemplarze broni palnej pojaw iły się w tym rejonie z koń­ cem XIV w.30 Na razie bardzo tru d n o byłoby powiedzieć, skąd Tam erlan uzyskał wiadomości dotyczące składu prochu strzelniczego i rzem ieślni­ ków, którzy sporządzili dla niego działa; można tylko stwierdzić, że nie m a żadnych danych o ich pochodzeniu z Chin lub Indii. Istnieją natom iast

28 W. G. Fi e d o r o w, K woprosu o datie pojaw lenija artillerii na Rusi, Mo­ skwa 1949, s. 5; N. N. R u b c o w , Istorija litiejnogo proizw odstw a w SSSR, t. I, Moskwa—Leningrad 1947, s. 101; J. A. R a z i n , Istorija wojennogo iskusstw a, t. II, Moskwa 1957, s. 309—310.

27 W. B. W i l i n b a c h o w , T, N. C h o l m o w s k a j a , „Ogniewoje orużije“ sredniewiekowogo K ita ja. „Iz istorii nauki i tiechniki w stranach Wostoka“, zesz. I, Moskwa 1960, s. 70 i 72.

28 R. E. K i n b r o u g h , The Gun, „Collector“, wrzesień 1950, s. 445—465. 29 M. M a j e r , Istoriczeskije swiedienija ob ogniestrielnom orużije, t. I, Sankt- Pietierburg 1841, s. 23.

50 A. M. B i e l e n i c k i j , O pojaw lenii i rasprostranienii ogniestrielnogo oru- żija w Sriedniej Azii i Iranie, „Izwiestija Tadżikskogo Filiała AN SSSR“, nr 15, Stalinabad 1949, s. 23.

Początkowy okres rozw oju broni palnej ₂₁₉

inform acje, odnoszące się co praw da do trochę późniejszego okresu, po­ zw alające jednak n a przypuszczenie, że w rozw oju środkow oazjatyckiej broni palnej w XV i XVI w. decydujące były w pływ y bizantyjskie i euro­ pejskie.

Wiadomo, że już w XV w. W enecjanie w ysyłali do Iran u broń palną i specjalistów um iejących ją obsługiw aćS1. Przez Iran europejskie dzia­ ła docierały i do Azji środkowej. W ro ku 1519 podczas oblężenia przez B abura afgańskiej tw ierdzy Badżaur w ojska jego posiadały „fran k o ń ­ skie działo“ 32. W XVI w. w ielu bizantyjskich chrześcijan zaciągało się w charakterze strzelców z ręcznej broni palnej do służby w w ojskach władców środkow oazjatyckichS3. O europejskim w pływ ie na rozwój a r­ ty le rii środkow oazjatyckiej świadczy rów nież w ielokrotne powoływanie się B abura na to, że w jego w ojskach łoża działowe sporządzane są w edług „rum skich“ wzorów. Bardzo szczegółowo opisane przez niego działo 34, odlane przez m istrza U stad A li-K uli w latach 1526— 1527, było według wszelkiego praw dopodobieństw a typow ą europejską bom bardą, złożoną z lu fy i oddzielnie sporządzonej k o m o ry 35.

O europejskim w pływ ie świadczy rów nież jedna z nazw broni palnej używ anych w Azji środkowej, a mianowicie dieg (kocioł), w ielokrotnie w zm iankowana w Babur-nam e i Abdułła-nam e. Wiadomo, że jeden z pierw szych typów bom bard nosił we Włoszech nazwę vasa (waza), a w Niemczech — K rug (dzban, k u fe l)36. Trudno zaprzeczyć, że nazw y waza, dzban i kocioł m ają ze sobą w iele wspólnego.

Wszystko to może popierać tezę, że k ra je słowiańskie, a w szczegól­ ności Ruś, nie m ogły przejąć broni palnej ze Wschodu. Rocznikarska wiadomość o przyw iezieniu w 1389 r. dział „z N iem iec“ odzw ierciedla rzeczyw isty stan rzeczy, polegający na tym , że Ruś otrzym yw ała część dział z Zachodu. Wiadomość tę uzupełniają św iadectw a przytoczone przez W. N. Tatiszczewa, mówiące o tym , że w 1393 r. w ielki książę moskiewski otrzym ał z zagranicy kilka dzieł jako p o d a ru n e k 37.

D rugim krajem słowiańskim, który mógłby przejąć broń palną bez­ pośrednio ze Wschodu, była obecna Jugosław ia, tj. te poszczególne księ­ stw a i republiki m iejskie, które istniały wówczas na jej tery to riu m . 31 V. M i n o r s k y , La Perse au X V Ï-e siècle entre la Turquie et Venise, Pa­ ris 1933, s. 13; A Survey of Persian A rt, wyd. A. V. P o p e , t. III, London 1939, s. 2584—2585.

32 Babur-name, Taszkent 1958, s. 235.

33 H a f i z - i - T a n y s z , Abdułła-Name. Instytut Narodów Azji, oddział rę­ kopisów, nr 84, k. 73a i k. 94.

34 Babur-name, s. 356, 348 i 355.

35 w . W. A r e n d t, K istorii sredniewiekowej artillerii, „Archiw istorii nauki i tiechniki“, zesz. VII, Moskwa 1935, s. 321.

36 P. S i x l , Entwicklung und Gebrauch der Handfeuerwaffen, „Zeitschrift für historische Waffen- und Kostümkunde“, rok I, nr 8, s. 115.

220 Wadim Wilinbachow

Pierw sze wiadomości o broni palnej w ty m rejonie dotyczą D ubrow ni­ ka, które było w ażnym ośrodkiem handlowym , pośredniczącym pomię­ dzy Europą zachodnią a Półw yspem B ałk ańsk im 38. D ubrow nik był por­ tem morskim , z którego korzystały Bośnia i Serbia. Nie bez powodu je ­ go praw a handlowe były potw ierdzane specjalnym i przyw ilejam i carów, S tefana (1349 r.) i Urosza (1357 r.). Najczęściej przybyw ali do D ubrow ­ nika oczywiście kupcy włoscy, a w ielu z nifch posiadało tu domy han­ dlowe 39.

Broń palna m iała w D ubrow niku wiele nazw, ale każda z nich była związana z Italią. Najczęściej działa nazywano tu sćhiopetti, sclopeti. W dokum entach spotyka się także nazw y spingarde i serpantina. Łoża, na których ustaw iano działa, określano również często włoską nazwą cavaletti 40.

Świadczy to najw yraźniej o tym , że do D ubrow nika broń palna prze­ niknęła od jego włoskich sąsiadów, którzy prawdopodobnie pierw si w Europie zachodniej posługiwali się tą bronią. Przem aw ia za ty m i to, że księstw a leżące na wschód od D ubrow nika przejęły broń palną z tego m iasta, które było przez długi czas głównym ośrodkiem produkcji dział n a Półw yspie Bałkańskim i dostarczało ich sąsiednim władcom.

W roku 1378 w D ubrow niku odlano działa dla Trogironim ą. W 1379 r. — jak o ty m była mowa — zastanaw iano się nad odstąpie­ niem jednej bom bardy księciu Baoszi Baosziczowi41. W 1381 r. republi­ ka wypożyczyła księciu Turczo Stracimirowiczowi trzy bom bardy, omó­ wiwszy w arunki ich zw rotu. W 1384 r. Rada Dubrownicka podjęła uchwałę, ażeby nie dawać księciu Baosziczowi bom bard i prochu, a w 1386 r. republika dała Stonowi sześć dział z prochem i sprzętem pomocniczym 42.

D zieje więc pojaw ienia się broni palnej na Rusi i na Półw yspie Bał­ kańskim upraw niają d° przypuszczenia, że proces rozw oju arty lerii w e w szystkich krajach słowiańskich b y ł bezpośrednio związany z jej roz­ w ojem w Europie zachodniej, a nie m iał nic wspólnego z rozw ojem bro­ ni palnej w krajach Wschodu.

O związkach istniejących pomiędzy poszczególnymi k rajam i słow iań­ skim i w początkowym okresie rozw oju arty lerii świadczy przede w szyst­ kim jednakow e brzm ienie term inologii arty lery jsk iej w tych krajach. W yraz „puszka“ je st wspólny u Słowian. W XIV i XV w. był on uży­

“ K. J i r e c z e k i J. R a d o n i e , op. cit., t. II, s. 180 i 245.

“ N o w a k o w i e , Zakonski spomienici, s. 169—172 i 178—182; C. J i r e ć e k , Ragusa in der Handelsgeschichte des M ittelalters (odbitka z „Almanachu Carskie Akademije u Beogradü“, 1889), s. 42.

40 G. A. S z k r i w a n i f r , Oruzije u sriedniowiekowoj Srbiji, Bośni i Dubrow­ niku, Beograd 1957, s. 161; M. I. D i n i ć , op. cit., s. 70 i 72—73.

41 G. A. S z k r i w a n i ć, op. cit., s. 162.

Początkowy okres rozwoju broni palnej ₂₂₁

w any w Serbii, Polsce, Czechach i na Rusi. S tąd przejęło go w iele in ­ nych języków: litewski, łotewski, albański i ru m u ń s k i43. Pochodzenie tego term in u nie jest dotąd dokładnie z n a n e 44. Niezależnie jednak od tego, gdzie będziemy szukać rdzenia tego w yrazu, pew ne jest, że jego pochodzenie jest związane z rozw ojem europejskiej, a nie azjatyckiej a r ty l e r ii45. W spólny był rów nież term in „tiu fiak “ spotykany w źródłach staroruskich i jego południowosłowiańska tran sk ry p cja tup. W serbskiej i czeskiej term inologii arty lery jsk ie j spotyka się w spólną nazwę jed n e­ go z rodzajów broni palnej tarasnica.

Wiadomości o najdaw niejszych rodzajach broni palnej używ anych w krajach słowiańskich są bardzo skąpe, ponieważ zachowane z tego czasu zabytki można policzyć na palcach, a dane, których dostarczają

źródła pisane, są fragm entaryczne i zupełnie ogólnikowe.

Na terenie obecnej Jugosław ii najdaw niejsze lufy broni palnej od­ k ry to w Bośni. W śród nich na pierw szym m iejscu należy w ym ienić lu fy .znalezione w K upresu i Kłuczu-Gacko, pochodzą one bowiem z X IV w.4#. Lufa z K upresu m a długość 61 cm, średnicę p rzekroju 8 cm, kaliber przew odu lufy 3,2 cm. Na całej długości lu fy znajdują się obręcze słu­ żące do połączenia sztab, z których jest złożona lufa m etodą skuw ania. L ufa z Kłuczu-Gacko posiada konstrukcję identyczną. Została ona skuta z trzech sztab żelaznych i wzmocniona sześcioma obręczami. P ry m ity w ­ na obróbka żelaza w skazuje na miejscową produkcję lufy,. Podobna jest również lufa znaleziona w Tepczicz, a pochodząca z XV w. Długość jej w ynosi około 50 cm, a średnica przekroju 9 c m 47.

W szystkie te działa są, ogólnie biorąc, bardzo podobne do angielskiej arm aty użytej w bitw ie pod Crecy (1346 r.), a należącej do znanego w zachodniej Europie ty p u dział żelaznych, k u tych i wzmocnionych m e­ talow ym i obręczami 48. Są one ta k niewielkie, że rozm iaram i przypom i­ nają raczej ręczną broń palną. Z dokum entów dubrow nickich wiadomo, że nazywano je często bómbarda cum crochis, lub bom bardka (bom - bardetta). N abijano tego rodzaju działa kulam i ważącym i 5—20 fu n ­ tów 49.

Obok tych niewielkich arm at w yrabiano w księstw ach południowo- słowiańskich również i działa znacznie większych rozmiarów. W roku

43 N. W. G o r i a j e w , O pyt srawnitielno-etim ołogiczeskogo slowaria litiera- turnogo russkogo jazyka, Tiflis 1892, s. 144.

44 W. B. W i 1 i n b a c h o w, op. cit., s. 412—413.

48 W. B. W i l i n b a c h o w i A. N. K i r p i c z n i k o w , op. cit., s. 249. 46 G. A. S z k r i w a n i ć , op. cit., s. 166.

47 Wszystkie trzy lufy są przechowywane w muzeum w Sarajewie; nr inw. 178, bez numeru, nr inw. 177.

48 A. Demmin, Kriegswaffen in ihrer geschichtlichen Entwicklung, Leipzig 1893, s. 923.

49 1 funt = 358,1 grama, por.: M. R e s z e t a r , Dubrowaczka num izm atika, t. I, Beograd 1924, s. 71 i nast.

222 Wadim. Wilinbachow

1450 Bośniacy zbudowali bombardę, która strzelała kulam i o ciężarze 400 funtów . Jeszcze wcześniej, w 1393 r., m istrz M arcin zbudował dwie bom bardy, z których jedna strzelała kulą 300-funtową, a druga — 200- funtow ą. W roku 1452 na polecenie M ałej Rady D ubrow nickiej została rozbita „wielka bom barda“, a m ateriał, z którego była zrobiona, prze­ znaczono na odlanie nowego działa, strzelającego kulą o ciężarze 250 funtów .

Rys. 1. Działo znalezione pod Nemile (Bośnia)

KaMopHan nyiiiKa, HaüfleHHaH nofl He~ MMjie (Bochmh)

Chamber cannon, finded near Nem ile (Bosnia)

Tego rodzaju działa były bardzo ciężkie i przez to niewygodne w uży­ ciu. Tak na przykład arm ata zwana A rm ete Bene w ażyła ok. 2500 fu n ­ tów, a jednorazowe jej naładowanie wymagało 12— 13 funtów prochu. Jeszcze cięższa była bom barda Selva G itta, a bom barda Furiosa ważyła praw ie 5000 funtów i zużywała na jeden w ystrzał 20—25 funtów pro­ chu. Bombarda Victoriosa w ażyła 7500 funtów i nabijano ją 30—40 fu n ­ tam i prochu, a wreszcie arm ata Św. Włacho strzelała kulą 300-funtową i zużywała na jeden w ystrzał 50— 60 funtów p ro c h u 50.

Z dział południowosłowiańskich najm niejszy kaliber m iały spingar- dy, tara sy (taras, tarassius) i puszki. Spingardy w ażyły w zasadzie 150— 300 funtów , ale były wśród nich i takie, które w ażyły 30—50 funtów i strzelały kulam i ołowianymi o wadze 2—3 uncji. W niektórych doku­ m entach spingardy nazywano ta ra s a m i51. Ten sam rodzaj broni p aln ej nazyw ano również puszka, puszaka i puszkona 52.

W Czechach, choć pierwsze w zm ianki źródłowe o działach odnoszą się do początku XV w., broń palna pojaw iła się praw dopodobnie wcześniej niż w innych krajach słowiańskich. Świadczy o ty m przede w szystkim jej znaczne rozpowszechnienie w ty m k ra ju już na początku XV w. N ależy również zwrócić uwagę i na to, że pierw sfą w zmiankę o prochu spotyka się w roku 1408, a nie budzące wątpliwości zabytki broni pal­ nej istniejące w m uzeach pochodzą z XIV w.53. W roku 1420 liczne m ia­ sta czeskie mogły w ysłać na pomoc husytom „wielkie puszki“ 54.

50 M. I. D i n i ć, op. cit., s. 68—69.

51 Acta Minoris Consilii, t. 15 (1459—1469), fol 166; examinari spingardam lon— gam sive tarrassium longum.

52 M. I. D i n i ć, op. cit., s. 71—72.

63 J. D u r d i k, Znojemské pu skafstvi v prvni tíetin ie 15 stoleti, „Historie a vojenstvi“, nr 1/1955, s. 55; tenże, Sztuka wojenna husytów, Warszawa 1955, s. 86.

54 N e u m a n n, N ové pram eny k déjinam husistvi na Morave, Olomouc 1930, s. 51.

Początkow y Okres rozwoju broni palnej 223 W jednej z kronik je st m ow a o tym , że w ro k u 1428 husyci mieli w obozie w iele a rm a t“, A lb ert z Kolonii zaś pisze, że 19 I V 1428 pod W rocławiem Czesi m ieli dużo „wielkich dział“ i 'ru s z n ic 55.

W Czechach broń palną w yrabiali m iejscow i m ajstrzy . W 1421 r. m istrz S tefan w ykonał dla mieszkańców m iasta Znojmo trz y taraśnice. W P radze w roku 1426 wykonano trzy puszki, a w Igławie w 1430 r. p ra -Rys. 2. Rusznica z początków XV w.

z muzeum w Znojmie (dług. 440 mm, kaliber 26 mm)

P y ^ H M ija H3 H a n a jia XV b . Myseii b Shom m o, (fljuraa 440 mm, K a rfn 6 p 26 mm) Ruchnitza of the beginning of the XV century (Museum in Znojmo), its length

is 440 mm, caliber — 26 mm

cowano przy w yrobie sześciu arm at „zw anych hufnicam i“ 50. O roz­ pow szechnieniu broni palnej w Czechach świadczy i to, że w edług r e ­ gulam inu z 1429 r. w w ojsku husyckim na pięć wozów pow inna b y ła być „jedna puszka do w yrzucania kam ieni zw ana h ufń icą“ 57.

N ajdaw niejszym zachowanym zabytkiem czeskiej broni palnej je st rusznica z XIV w., znajdująca się w m uzeum w M orawskiej Trzebow ej. Je j bardzo k rótk a lufa (376 mm ) z kutego żelaza m a kaliber 32 mm. Z tego samego czasu pochodzi rusznica znajdująca się w M uzeum N a­ rodow ym w P radze. Długość jej w ynosi 295 mm, kaliber 33 mm. Egzem­ plarz identyczny z dwoma poprzednim i znajd uje się w m uzeum w P il- źnie. Długość lu fy tej rusznicy wynosi 315 mm, a kaliber 26 m m 58.

Jednym z najbardziej rozpowszechnionych w Czechach w XV w„ ro ­ dzajów broni palnej były hakownice. N ajm niejsza Z nich m iała długość lu fy 643 m m i kaliber 15,5 mm, a ważyła 4,8 k g 59. Zazwyczaj h akow

ni-Rys. 3. Taraśnica (rekonstrukcja) Tapacnnua (peKOHCTpyKijjiH)

Tarasnitza (reconstruction)

ce m iały trochę większe rozm iary niż ten egzemplarz, a ich kalib er w a­ hał się od 20 do 30 mm. W szystkie one m iały przy lufie specjalny zaczep (hak), k tó ry dla zm niejszenia odrzutu zahaczano przed oddaniem strza­ łu o brzeg m u ru lub wozu bojowego.

55 Scriptores rerum Silesiacarum, t. VI, Breslau 1871, s. 39; t. XII, 1889, s. 6. 56 J. D u r d i k , Znojemske puskarstvi..., s. 63; Z. W i n t e r , K ulturni obraz ćeskych m ist, t. I, s. 267.

57 H. T o m a n , op. cit., s. 404.

58 J. D u r d i k , Sztuka wojenna..., s. 85—86. 59 P. S i x 1, op. cit., s. 264—265.

2 2 4 Wadim Wilinbachow

Rodzajem broni palnej o większych rozm iarach była taraśnica. N aj­ daw niejszy egzem plarz tego rodzaju broni jest przechow yw any w m u­ zeum w Pilźnie. Długość lufy te j taraśnicy wynosi 1080 mm, a kaliber

Rys. 4. Taraśnica (rekonstrukcja) TapacHraja (peKOHCTpyKqMH)

Taragnitza (reconstruction) 46 mm. Inna taraśnica w tym że m uzeum m a długość 1240 mm, a kali­ ber 44 mm. Wiadomo jednak, że kaliber tego rodzaju dział byw ał i znacz­ nie większy. Tak np. w roku 1431 istniała taraśnica o kalibrze 100 mm.

Początkowo strzelano z taraśnic pociskami kam iennym i, a później na­ bijano je kutym i kulam i żelaznymi. Przypuszcza się, że działa te mogły strzelać na odległość 250—300 m 60.

Nazwę taraśnicy w łacińskiej tran sk ry p cji (tarraspixid.es) spotyka się w Czechach po raz pierw szy w aktach m iasta Znojmo w roku 1421, kiedy m iasto to zakupiło u m istrza Stefana trzy takie działa. N ajpraw ­ dopodobniej term in te n pochodzi od nazw y m iejsca (taras), na którym umieszczano działa w obrębie fortyfikacji.

Używane w Czechach hufnice m iały kaliber 160—230 mm. Ich lufy b y ły znacznie krótsze od luf taraśnic, wynosiły bowiem 3,5— 4 kalibrów, a ich przewody m iały kształt stożkowy. Działa te nabijano zazwyczaj

Rys. 5. Hufnica (rekonstrukcja) ray<J)HMi;a (peKOHCTpyKiiMH)

Howitzer (reconstruction)

kilkom a niewielkim i pociskami kam iennym i, co przypominało później­ sze k a rta c z e 61. H ufnice ustaw iano na dwukołowych łożach, co zapew­ niało im w ystarczającą zdolność m anewrową.

“ B. R a t h g e n , op. cit., s. 334; E. A. G e s s l e r , Die Entwicklung des Ge­

schützwesens in der Schweiz, „Mitteilungen der Antiquarischen Gesellschaft in

Zürich“, t. XXVIII, zesz. 1, s. 251.

Początkow y okres rozwoju broni palnej ₂₂₅

Pierw sze poświadczone źródłowo wiadomości o poszczególnych ro ­ dzajach dział polskich dotyczą roku 1410, kiedy w ojska króla Jagiełły ostrzeliw ały zam ek krzyżacki z dział w yrzucających kule o ciężarze ok. 10 kG. W 1431 r. w walce o przepraw ę przez S ty r Polacy użyli dwóch ta ra ś n ic 62. Dalsze wiadomości o broni palnej pojaw iają się w źródłach polskich stosunkowo późno, bo dopiero z końcem XV w., a mianowicie w inw entarzach zamków: w K am ieńcu i Sm otryczu z roku 1494 oraz w e Lwowie i w G linianach z 1495 r. W zam ku kam ienieckim było 11 dział, które dzieliły się na następujące rodzaje: 1 taraśnica „w ielka“, 4 półtaraśnice, 4 puszki średniej wielkości i 2 półhufnice. W in w en ta­ rzach zamków lwowskiego i gliniańskiego spotyka się ponadto działa o nazwie „foglerze“ 63. Można stąd przypuszczać, że w XV w. istniały w Polsce cztery rodzaje broni palnej,, a mianowicie taraśnice, hufnice, puszki i foglerze. N iestety do naszych czasów nie dochował się ani je ­ den egzem plarz żadnego z tych rodzajów broni.

Należy przypuszczać, że poszczególne rodzaje polskiej broni palnej byty, jeśli chodzi o ich cechy taktyczno-techniczne, zbliżone do czes­ kich typów broni o tych samych nazwach. D latego też w ydaje się, że K arol Górski niesłusznie uważa taraśnicę za działo krótkolufow e, ty p u h u fn ic y 64. Należy raczej sądzić, że polskie taraśnice, tak samo jak czes­ kie, były m ałokalibrow ym i działami o długiej lufie.

Za dalsze stadium rozwojowe polskich tara śn ic można uważać kute, żelazne hakownice znajdujące się w M uzeum im. Czartoryskich w K ra­ kowie. Oto ich zestaw ien ie65:

1. Lufa hakownicy, ośmiościenna, otw ór zapałowy z p raw ej strony;' długość 2470 mm, kaliber 28 mm.

2. Lufa hakownicy, część komorowa ośmiościenna; posiada m uszkę celowniczą, niewielki hak, zam iast czopów — otwory, zapewne później­ szego pochodzenia; długość 2260 mm, kaliber 30 mm.

3. Lufa hakownicy, część komorowa i w ylotow a ośmiościenna, część środkow a okrągła; posiada muszkę i celownik, hak odłam any, długość

1985 mm, kaliber 30 mm.

4. Lufa hakownicy, część komorowa ośmiościenna, hak i czopy od­ łam ane; w dolnej części dwa pierścienie do przym ocowania do łoża, otw ór zapałowy z praw ej strony; posiada m uszkę celowniczą; długość 1580 mm, kaliber 33 mm.

" K. G ó r s k i , op. cit., s. 15; J. D ł u g o s z , Historia Polski, wyd. Przeździec- kiego, t. V. Cracoviae 1879, s. 410.

65 K. G ó r s k i , op. cit.. s. 16. 64 Tamże, s. 17—18 i rys. 2.

85 W. B. W i l i n b a c h o w , K woprosu o datirow kie ustiużno-żelezopolskich piszczalej, „Sbornik issledowanij i matieriałow AIM“, zesz. IV, Leningrad 1959, s. 241.

226 W adim Wilinbachow

5. Lufa hakownicy, część komorowa ośmiościenna, otw ór zapałowy z praw ej strony, hak odłam any; długość 1570 mm, kaliber 33 mm.

6. Lufa hakownicy, do 2/s długości ośmiościenna, .otwór zapałowy z praw ej strony, hak odłam any; długość 920 mm, kaliber 35 mm.

7. Lufa hakownicy, w 2/a długości niewielkie, przyspaw ane czopy (widocznie późniejszego pochodzenia), u dołu żelazny pierścień; długości 1110 mm, kaliber 30 m m 66.

Dla luf tych z końcem ubiegłego w ieku, bez głębszej analizy, stw o­ rzono dokum entację, w edług k tó rej pochodzą one z XV w. Nie jest to, naszym zdaniem, zupełnie ścisłe, ponieważ cztery z nich posiadają otwo­ ry zapałowe z praw ej strony, co świadczy o tym , że czas ich produkcji należy odnieść raczej do XVI w. Za takim przypuszczeniem przem a­ wia i to, że część luf posiada czopy, celownik i m u szk ę67.

Do naszych czasów nie dochował się żaden datow any egzemplarz ro ­ syjskiej broni palnej z XIV lub początku XV w., skutkiem czego o n aj­ daw niejszych rodzajach tej broni można nabrać w yobrażenia jedynie na podstaw ie analogii z Europą zachodnią68.

Na podstaw ie wiadomości kronikarskich można sądzić, że w tym czasie istniały na Rusi dwa zasadniczo różniące się od siebie rodzaje broni palnej: puszki (piszczale) i tiufiaki.

N ajwiększe -wątpliwości budzi u badaczy term in tiufiak. W długo­ trw ałych sporach dochodzono naw et do tw ierdzenia, że tiufiaków nie należy uważać za broń palną. O statecznie ustalono, że chodzi tu o broń palną, a na podstaw ie cech, któ re ten rodzaj broni posiadał w czasach późniejszych (XVII w.), przyjęto, że były to krótkolufow e działa prze­ znaczone do strzelania „drobnicą“, czyli kartaczam i. Ten p un k t widze­ nia jest reprezentow any do dziś w większości p r a c 69.

Jednakże takie zaklasyfikow anie tiufiaków z XIV—XV w. jest błęd­ ne, są bowiem podstaw y do przypuszczania, że term in te n oznaczał wów­ czas co innego niż w XVII w. Term in tiufiak (tu fa k ) oznacza broń pal­ ną. niew ątpliw ie wschodniego pochodzenia, na Wschodzie bowiem już bardzo wcześnie nazwą tą określano jeden z rodzajów „broni ogniowej“. Tak więc w Indii już w V III w. sułtan M ahm und Szach Bachm ani (759— 776) m iał „broń ogniową“, zwaną tufang, którą tra k ta t Farhangi-i-A datul- Fuzala (początek XI w.) opisuje jako ru rę (nai), z k tó rej w y latuje kula 70.

66 Materiały dotyczące tych luf otrzymał autor od wicedyrektora Muzeum Na­ rodowego w Krakowie, prof. Z. Bocheńskiego. Lufy noszą numery inwentarzowe: KNM/XN/635—638 i KM/XN/640—642.

67 K. K o z a k , Madyar nyelbeütós szakallas puskak. „Folia Archaeologica“, . t. IX, s. 176; W. B. W i l i n b a c h o w , K woprosu o d a t i r o w k i e s. 239.

*8 N. J.' B r a n d e n b u r g , A rtillerijskoje iskusstwo na Rusi w pieriod do- pietrow skij, „Wojennyj sbornik“, nr 7—8/1874, s. 19.

48 Tamże, s. 33; Istorija ogniestrielnoj artillera, t I, zesz. I, Moskwa 1959, s. 99. ™ Gulsahni-i-Ibrahimi-Firishta, t. I, s. 26; M a k h d o o m ć e M - A k r a m ,

Początkow y okres rozwoju broni palnej ₂₂₇

Nieco później (XII w), w jednym z nielicznych średniow iecznych za­ bytków literatu ry , napisanych w języku tureckim w okresie podboju Azji M niejszej przez Seldżuków, a m ianowicie w Opowieści o M eliku D anyszm endzie (Kyssa- i M elik D anyszm end). przy opisie bizantyjskiej „broni ogniowej" jeden z jej rodzajów nosi nazwę tu fe n k 71. Sądząc z opisu, można przypuszczać, że chodzi tu o przyrząd podobny do znanych b i­ zantyjskich miotaczy ognia. W XV w. przy oblężeniu K onstantynopola (1452 r.) zarówno w wojskach bizantyjskich, jak i u Turków , term in em tiu fa k określano m ałokalibrow e d z ia ła 72.

W kronikach ruskich pierw szą w zmiankę o tiufiakach spotyka się pod 1382 r. W roku 1409 chan Edygej żądał, ażeby kniaź Iw an przybył do niego z Tw eru do Moskwy „c nyinnaMM m c tkkJwikh, h c nwmajin, m c ca- MOCTpejiBi” 73, w roku 1427 w czasie w ypraw y na Porchow książę litew ­ ski W itold m iał ze sobą „u nynncw u tkkJjhkm h nmu;ajiM” 74, w roku 1450 podczas obrony Halicza D ym itr Szem iaka na rów ni z puszkam i i samo­ strzałam i używ ał tiu fia k ó w 75, w 1472 r. m iasto A leksin nie mogło się obronić przed T ataram i chana Achmeda, nie m ając „hh nymeK, hm tio- 4>hkob, hm rrwmajreił” 7®, a w 1480 r. podczas oblężenia m iasta W iliandy wojewodowie pskowscy stosowali puszki, triu fiak i i piszczale, podobnie jak w 1485 r. wojska moskiewskie oblegające Tw er 77.

Z tego przeglądu wiadomości kronikarskich w ynika, że w XIV—XV w. tiufiak nie mógł oznaczać broni strzelającej w yłącznie kartaczam i, wów­ czas bowiem bezsensowne byłoby stosowanie go p rzy oblężeniach tw ierdz, jak to miało m iejsce pod Moskwą (1409 r.), Porchow em (1427 r.), W iliandą (1480 r.) i Tw erem (1485 r.) K roniki znacznie częściej w spom i­ n ają o tiufiakach jako o broni służącej do atakow ania niż do obrony i stosowanie ich podczas oblążeń było niew ątpliw ie związane z tym , że strzelały one, podobnie jak i puszki, kulam i, jedynie bowiem kule sta­ now iły skuteczne pociski przeciwko umocnieniom tw ierdz.

Zresztą dokum enty z X VII w. świadczą o tym , że i w późniejszych czasach tiufiaki strzelały nie tylko „drobnicą“, ale i kulam i. Tak więc

Gunpowder A rtillery in the Reign of Sultán EItutmisch o í Delhi, „Journal of Indian History“, t. XV, sierpień 1936, s. 186.

71 W. S. G a r b u z o w a, Skazanije o M ielikie Danyszmiendie, Moskwa 1959, s. 135.

72 R. S c h n e i d e r , Eine byzantinische Feuerwaffe, „Zeitschrift für histori- sche Waffenkunde“, t. V, zesz. 3; Fragmenta historicorum Graecorum, wyd. C. M ii 11 er, t. V, Paris 1883 (C r i t a b u 1 i s, De rebus gestis Mechmetis, ks. I, s. 54, s. 92—93, s. 157.

7* „Z puszkami i z tiufiakami i z piszczalami i z samostrzałami“, PSRL, t. VIII, s. 44.

74 ,,1 puszki, i tiufiaki, i piszczale“, PSRL, t. XIII, s. 209. 75 PSRL, t. VIII, s. 94.

78 „Ani puszek, ani tiufiaków, ani piszczali“, tamże, s. 122.

77 Nowgorodskaja pierw aja letopiś, Moskwa 1950, s. 151; Joasafowskaja letopif,

228 Wadim, Wilinbachow

w A ktach historycznych czytam y: ,yB Toił Sannie tk>4)hk 2 nąąeii c t o - pejiŁK», k H6My H^ep KaMeiHHBrx 300” ; „3 TiocbiiKa jKejiesHBnc BesoM no 4

ny.ua, k hmm ąąep n e r ” ; „8 tkkJdhkob MOflpBix h b to m t o c j k 6 tioc^hkob no 3 nyfla flpo6y JKejie3Horo a a no 5 fmep KąMeH!HBtx” ; „4 TK>d>Hxa — k 4 TK>c|)»KaiM: 486 ftpn&p, BecoM b nojirpuBeHKH H^po” 78.

Inw entarz p uszek i piszczali z połowy XVII w. stwierdza, że w Torop- cu b yły trzy miedziane tiufiaki i 1200 kam iennych kul do nich; w Sta- ricy am unicję do dwóch tiufiaków stanow iły również kule kam ienne; w Sapożce były dwa m iedziane tiufiaki, strzelające kulami, które ważyły pół grzyw ny, a do nich 80 kul ołowianych; w Rylsku był miedziany tiufiak i 239 kul do niego; w W ieniewie wśród broni palnej znajdow ał się tiufiak strzelający kulą o ciężarze pół grzyw ny; w M ceńsku był tiufiak z 335 żelaznymi kulam i do niego; w M ichajłowie znajdował się miedziany tiu fiak strzelający kulam i o cieżarze dwie i ćwierć grzyw ny; w Grem ia- czewie tiufiak m iedziany z 95 m ałym i kulam i; w Sierpuchow ie tiufiak m ający 6 piędzi, strzelający ołowianymi kulam i; w Oleksinie dwa tiu ­ fiaki, jeden na kule półgrzywnowe, drugi ćwierćgrzywnowe; w Kałudze stary, m iedziany tiufiak dwupiędziowy, a do niego pięć kul kam ien­ nych 79.

W ty m sam ym źródle zw raca uwagę fakt, że wśród w ielkiej liczby opisanych kul (150 tysięcy) jest mowa jedynie o 1420 kulach kam ien­ nych, zachowanych widocznie z dużo wcześniejszych czasów. Z nich tylko 1205 stanowiło am unicję tiufiaków, 75 należało do jakiejś m ałej „puszecz- k i“, a 140 nie było związane z żadnym konkretnym rodzajem dział. W jed­ nym przypadku specjalnie zaznaczono, że w tw ierdzy Kaługa znajduje się sta ry tiufiak, do którego było 5 k ul kam iennych. Obok kul kam ien­ nych jako am unicja tiufiaków w ym ieniane są kule ołowiane, również już nie używ ane w X VII w. ®°. W szystko to dowodzi, że tiufiaki pierw ot­ nie, tj. w XIV—XV w., były bronią palną strzelającą kulam i i tym w łaśnie można w ytłum aczyć ich stosowanie przy oblężeniach, o czym w spom inają kroniki.

O pierając się na tym , że w późniejszych czasach (XVII w.) tiufiakam i nazyw ano w większości przypadków krótkolufow e działa stosunkowo du­

78 „A w tej baszcie tiufiak długości wraz z komorą 2 stóp, kul do niego ka­ miennych 300“. „3 tiufiaki żelazne, ciężaru po 4 pudy, kul do nich nie ma“, „8 tiu­ fiaków miedzianych, w tym 6 tiufiaków po 3 pudy, drobnica żelazna i po 5 kul kamiennych“. „4 tiufiaki — do 4 tiufiaków 486 kul, ciężaru po pół grzywny“. A kty istoriczeskije, t. II, nr 311, i t. IV, nr 205; Dopolniénije k aktam istoriczeskim, t. IX, nr 106.

79 A. N. K i r p i c z n i k o w , Opisnaja kniga puszek i piszczalej kak istocznik po istorii russkoj sredniewiekowoj artillera. „Sbornik issledowanij i matieriałow A.I.M.“, zesz. IV, Leningrad 1959, s. 290, s. 292, s. 301, s. 304, s. 308—310, s. 312 i s. 314.

80 Tamże, s. 314, s. 292 i s. 310. Kul ołowianych zaczęto używać na początku drugiej połowy XIV w., wyszły zaś one z użycia w zasadzie już w XV w.

Początkowy okres rozwoju broni palnej ₂₂₉

żego kalibru, można przypuszczać, że tiufiaki XIV—XV w. były dzia­ łam i typ u zachodnioeuropejskich bom bard lub ząchodniosłowiańskich hufnic, odróżniających się od m ałokalibrow ych dział długolufowych. Dla poparęia tego przypuszczenia można przytoczyć następujące fakty. W cy­ tow anym wyżej fragm encie zaczerpniętym z A k tó w historycznych jest

Rys. 6. Najstarsze okazy broni palnej znalezione na teryto­ rium ZSRR (szkice schematyczne);

1 — M o rtira spod K rym u (Artyleryjskie M uzeum H istoryczne); 2 — „Twerska“ m o rtira (M uzeum R egionalne w K alininie)

.QpeBHemirae o6pa3M orHscipsJibHbix opfemnft, HaSfleHHbie Ha TepoHTopHH CCCP (cxeMaTH^ecKaa 3apHCOBKa)

1 " M o p T H p a H 3 K p b l M a ” ( x p a H H T C J I B f l p T H J I J ie p H f f C K O M H c T o p H H e c -k o m M y3 e e ) ; 2 — " T s e p c K a a M o p T H p a ” ( x p a H H T C H b K a j i h h h h c k o m

K p a e B e f l n e c K O M M y3 e e )

The ancient spscim^n of ths cannos, found on th3 territory of the URSS (schema);

1 — „M ortire“ from K rym (conserved in th e M useum n f the H istory o f A rtillery); 2 — „Tver's m o rtire“ (conserved a t the M useum o f K alin in ‘s

region)

mowa o tiufiaku „c Topejibio” Wiadomo, że nazwą tą określa się komo- row ą część działa odprzodowego. Jedn ak w rosyjskich dokum entach XVI—XVII w. ta ogólnoeuropejska nazw a oznacza praw dopodobnie trochę inne pojęcie. Tak więc cytow any Inw entarz, opisując w yposa­ żenie m iasta Jarosław ia, mówi o „Topejra nymenHoił 3Kejie3Hoił” 81. A utorzy tego źródła m ieli niew ątpliw ie na m yśli ruchom ą komorę, tak ch ara k tery ­ styczną dla dział najdawniejszego okresu, m.in. dla w ielu europejskich b o m b a rd 82. We wczesnych egzemplarzach bom bard ruchom ą kom orę łączono z lufą za pomocą sworznia. Uważa się przy tym , że tego rodzaju bombardy, których najdaw niejszy egzem plarz znajduje się w m uzeum w Turynie, były wyposażone w ruchom ą kom orę ze względu na tech ­ niczne trudności przy produkcji jednolitej lu fy działowej 83.

Rosyjskie dokum enty w w ielu przypadkach nazyw ają tiufiakam i rów ­ nież i działa zdobyczne np. „KasenHOM norpeSe— tkkJjhk HeMemmń jice- Jie3HBifł cyflOBOH” 84. Mogło tu chodzić tylko o bom bardy, ponieważ w arty lerii europejskiej żadne specjalne działa strzelające „drobnicą“ nie istniały.

Za najdaw niejszy rosyjski tiufiak można uważać m ortirę znajdującą 81 „Komora działa żelazna“. Tamże, s. 287.

82 W. W. A r e n d t, op. cit., s. 320.

83 C. v. N i d a , Die Steinbüchsen, „Zeitschrift für historische Waffen- und Kostümkunde“, t. I, nr 5, s. 118.

84 „W zamkowym lochu — niemiecki tiufiak żelazny, okrętowy“, Dopołnienje k aktom istoriczeskim, t. IX, 1678, nr 106.

230 W adim Wilinbachow

się w tw erskim m uzeum (kuta z żelaza, składa się z lufy i ruchom ej ko­ m ory; długość 41 cm, kaliber 14 cm; pochodzi z XV w .)85. P raw ie iden­ tyczne działo znaleziono w roku 1885 koło miejscowości S tary j K rym . Mogło ono, sądząc z m iejsca znalezienia, należeć do genueńczyków, któ­ rzy w XV w. mocno uzbrajali swoje krym skie kolonie w broń palną 86. Tw erska m ortira konstrukcją bardzo przypom ina europejskie bom bardy XV w. N ajbardziej do niej zbliżony ty p posiadają: bom barda turyńska, w łoska bom barda z XV w., czeska bom barda XIV—XV w. opisana przez Tom ana i wiele innych podobnych d z ia ł87. Tego rodzaju działa, roz­ powszechnione w zachodniej Europie, były równocześnie używane i w k rajach zachodniosłowiańskich, gdzie nazyw ano je hufnicam i. W k ra­ jach tych niektóre egzemplarze tego rodzaju dział osiągały pokaźne roz­ m iary, przy' czym kaliber ich dochodził do 230 mm. N atom iast długość hufnic była niew ielka i zazwyczaj nie przekraczała 3,5—4 kalibrów, a w większości przypadków wynosiła trzy kalibry 88. Takie właśnie pro­ porcje m a tw erska mortira. Bom bardy (hufnice) nabijano kulami, a w nie­ których przypadkach m ałym i kulkam i lub kam ieniam i. Umieszczano je na łożach różnego kształtu, a początkowo były to zwykłe kloce drew na 89. Opis takiego kloca znajduje się również i w rosyjskich źródłach. W ro ku 1463 podczas oblężenia niemieckiego Nowego M iasta oddziały pskowskie posiadały działo, w którym przy w ystrzale ,Koaio«a bch M 3 J i a -

MajiactH h JKejieaa okojio po3opBajnacH, a nyim m a bch uejia” 90. Później zaczęto w yrabiać bardziej skomplikowane łoża, w których za pomocą specjalnego urządzenia można było łatw o zmieniać k ąt nachylenia lufy. Czasami ustaw iano je na m ałych kółkach, ażeby móc działa przesuwać n a niew ielką odległość. Bardzo wcześnie, prawdopodobnie od roku 1400, zaczęto bom bardy umieszczać na łożach kołowych. Na Rusi tiufiaki rów ­ nież umieszczano na łożach kołowych 91.

88 M. M. D i e n i s o w, Russkoje orużije, Moskwa 1953, s. 87, tabl. XV, rys. 109. 88 Por. np.. M. W o l k o w , Czetyrie goda goroda K afy, „Zapiski Odeskogo Obszczestwa istorii i driewnostiej“, t. VIII, 1872, s. 112.

87 „Zeitschrift für historische Waffenkunde“, t. I, s. 222, rys. 12 oraz 1923— 1925, s. 119, rys. 7; H. T o m a n , op. cit., s. 152, rys. la.

88 J. D u r d i k , Sztuka wojenna..., s. 90; H. T o m a n , op. cit., s. 165—166. 89 D o l e t s c h e k , Geschichte der österreichischen Artillerie, W ien. 1887, s. 41; E. W a g n e r , J. D u r d i k , Kroje, zbroja, zbranś doby pfedhusitskS a husitske, Praha 1956, tabl. 25, s. VII.

90 „Kloc cały się połamał i żelaza naokoło rozerwały się,'a działo całe“. PSRL, t. IV, s. 224; por. także miniaturę w golicyńskim tomie w Publicznej Bibliotece im. Sałtykowa-Szczedrina, dział rękopisów F. IV, 225, k. 395.

91 W. H e r m a n , Das Feuerwerkerbuch von 1420, s. 139, rys. 42—43; A. E s s e n ­ w e i n , Quellen zur Geschichte der Feuerwaffen, Leipzig 1872, tabl. A. VII; „Mitteilungen des Vereins für Geschichte der Deutschen in Böhmen“, t. XIV, 1876, s. 70; N. A. K i r p i c z n i k o w , Opisnaja kniga..., s. 298; Dopolnienije k aktam istoriczeskim, t. IX, nr 106 i t. VII, s. 166.

Początkow y okres rozwoju broni palnej 231 Do naszych czasów dochowało się w yobrażenie jednego z rodzajów daw nej ruskiej broni palnej, co pozwala na zdanie sobie w znacznym stop­ n iu spraw y z tego, jaki ch arak ter m iała broń palna stosowana na Rusi w XIV—XV w.

W opisie h erb u m iasta Smoleńska jest mowa o tym , że Sm oleńsk posiada sta ry herb: na srebrnym polu czarne działo na złotym łożu, a na dziale rajski p t a k 92. Po raz pierw sży tego rodzaju herb pojaw ia się n a pieczęci wojewody smoleńskiego kniazia F. I. K urakina, w yciśniętej n a liście w ysłanym do kniazia N. I. Odojewskiego 28 VI 1664. W dwa lata później takie samo w yobrażenie h erb u Sm oleńska można znaleźć n a chorągwi cara Aleksego M ichajłowicza 93. N ajdaw niejsze zaś w yobra­

żenie działa z siedzącym na nim ptakiem znajduje się na m onetach (t.zw. pułach) smoleńskich, co do których zresztą istnieją w specjalnej lite ra ­ tu rz e sprzeczne poglądy. Część badaczy w yraża w ątpliw ość co do ich autentyczności, uważając, że stanow ią one późniejsze falsyfikaty, inni zaś odw rotnie, widzą możliwość uznania ich za au tentyki. Obecnie jed ­ n ak większość uczonych skłonna jest uznać, że m onety te były istotnie bite w XV w. 94.

Działo, naw et bez siedzącego na nim ptaka, bardzo rzadko w y stępuje jako elem ent heraldyczny, i to w dużo późniejszych czasach.' Tak np. w heradycznym dziele M arka du Vulson z XVII w. działo nie w ystę­ p u je ani razu, a w innych dziełach tego okresu przytaczane jest jako p rzy kład elem entu w ystępującego na nowych herbach 95. Skłania to do ty m większego zainteresow ania się m onetam i smoleńskimi.

W. K. Łukom ski przypuszcza, że działo jako elem ent heraldyczny za­ stosował już kniaź smoleński Gleb Swiatosławicz, zm arły w 1399 r., k tó ry po upadku Sm oleńska w 1386 r. przeszedł na służbę wielkiego księcia litew skiego W itolda. Kniaź ten m iał w herbie znajdującym się rta pieczęci książąt smoleńskich „raMaioHa” — ptaka „«a rpaMO^e” — na arm acie 96.

" PSRL, t. XX, nr 15072.

9* Snim ki russkich pieczatiej, Moskwa 1880, tabl. 66; Opis M oskowskoj oru- żejn o j palaty, t. III, Moskwa 1884, nr 4071.

M E. K. G u t t e n - C z a p s k i j , XJdielnyje i w ielikokniażeskije dieńgi drew - ■niej Rusi, Sankt-Pietierburg 1875, s. 15; A. A. 1 1 i n, Kłassifikacija russkich udiel- -nych monet, zesz. I, Leningrad 1940, s. 21; S. N. T r o j n f c k i j, O gierbie Sm o­

leńskom, „Izwiestija Akademii istorii matierialnoj kultury“, t. I, Pietrograd 1931, s. 353.

95 M a r c d u V u l s o n , La science heroïque, Paris 1644 (II wyd. 1669); ■G u i 11 i m e, Display of Heraldry, London 1679; R. P. M e n e s t r i e r, La nouvelle méthode raisonnée du blason (wydania w Lyonie, Paryżu, Amsterdamie w drugiej połowie XVII i początkach XVIII w.).

96 W. K. Ł u k o m s k i j , K woprosu o proischożdienii Smolenskogo gierba, „Trudy istoriko-archiwnogo instituta“, t. II, Moskwa 1946, s. 75; por też: Ch. Ł o- p a r i e w , Opisani je rukopisiej O bszczestwa lubitielej driew niej pismiennosti, t. I, Sankt-Pietierburg 1892, s. 284—285, gdzie przytoczono przekład wierszowanego

232 Wadim Wilinbachow

Tego samego herb u używał praw dopodobnie i kniaź J u rij Swiato- sławicz, zm arły w 1409 r., k tóry był w ielkim księciem sm oleńskim w la­ tach 1386—1391 i 1401— 1404, po czym na skutek ponownego zajęcia Sm oleńska przez Litw inów uciekł do Moskwy 97.

W yobrażenie działa na m onetach smoleńskich jest zupełnie schem a­ tyczne, brak w nim jakichkolw iek szczegółów, um ożliwiających dokład­ niejsze zorientow anie się w jego cechach konstrukcyjnych. Je st to łoże na kołach, na którym znajduje się lufa posiadająca zgrubienie w części

wylotowej. Zgrubienie takie, będące w ynikiem osadzenia lufy w uchw y­ cie podczas spawania, spotyka się u w ielu arm at już od połowy XV w., kiedy w ygląd zew nętrzny dział zaczął się szybko zmieniać w zw iązku z przechodzeniem od stosowania mączki prochowej do prochu ziarni­ stego98. Łoża na kołach pojaw iają się również stosunkowo wcześnie. J a k w yżej wspomniano istnieją dane, ze już w 1400 r. bom bardy um iesz­ czano na łożach kołowych. Na Zachodzie szerokie zastosowanie znalazły tego rodzaju łoża w burgundzkiej arm ii K arola Ś m iałego99. Z dokum en­ tów wiadomo też, że na Rusi w 1483 r. została w yprodukow ana „m t- njajib Me^Han b CTanicy Ha KOJiecax, pyccKoro jimtłh” 100.

Tak więc konstrukcja działa wyobrażonego na m onetach smoleńskich nie stoi w sprzeczności ze stanem techniki artyleryjskiej w XV w., co

tekstu z polskiej książki Złote gniazdo, stanowiącej panegiryk dla rodu wywodzą­ cego się od książąt smoleńskich.

97 20 V i 17 IX 1386 r. zostały zawarte pomiędzy królem polskim Władysławem Jagiełłą i wielkim księciem smoleńskim Jurijem Swiatosławiczem dwa traktaty, które dochowały się w dwóch redakcjach; por.: J. D a n i ł o w i c z , Skarbiec d y ­ plom atów, t. I, Wilno 1862, s. 261, nr 525; Archiwum ks. Lubartowiczów Sangusz­ ków, t. I, 1887, s. 3—4, nr 14; Monumenta m edii aevi histórica res gestas Poloniae illustrantia, t. II (Codex epistolaris saeculi decimi ąuinti), Kraków 1876, nr VII, s. 7—8. Według P. W. G o ł u b o w s k i e g o (Istorija Smolenskoj ziem li do na- czała XV st., Kijew 1895, s. 327—328) na każdym z tych dokumentów znajduje się po 10 pieczęci, a wśród nich i pieczęć Jurija Swiatosławicza.

“ P. D. L w o w s k i j , K woprosu o tipach driewnierusskoj artillerii. „Sbor- nik issledowanij i matieriałow A.I.M.“, zesz. III, Leningrad 1958, s. 219; A. N i ł u s, Istorija matierialnoj czasti artillerii, t. I, Sankt-Pietierburg 1904, s. 75 i s. 102.

99 Por. artykuł A f f u s t o w Enciclopedia Italiana, t. I, .Roma 1929, s. 705. 100 „Piszczał miedziana na łożach z kołami, ruskiego odlewu“. Dopolnienije k aktam istoriczeskim, t. V, s. 334.

Rys. 7. Smoleński puł (rzadka moneta) CMOJiencKMił nyji

Początkow y okres rozw oju broni palnej ₂₃₃

w znacznym stopniu przem aw ia na korzyść num izm atyków , którzy bro­ nią autentyczności tych m onet. W arto rów nież zaznaczyć, że w yobra­ żenie działa na m onetach smoleńskich zgadza się w ogólnych zarysach z rysunkiem działa z 1400 r., znajdującym się na jednej ze staroniem iec­ kich m iniatu r 101.

W yobrażenie działa na m onetach świadczy przede w szystkim o tym , że w XV w. arty leria rosyjska, jeśli chodzi o w ygląd zew nętrzny dział, ogólnie biorąc, nie odbiegała od znanych system ów zachodnioeuropej­ skich, a rozwój jej — jak można sądzić z zastosowania łóż kołowych — nie pozostawał za nim i w tyle.

R easum ując, można stwierdzić, że rozwój broni palnej w k raja ch słowiańskich był ściśle związany z jej rozw ojem w Europie zachodniej. Dzieje pierwszego okresu rozw oju tej broni w k rajach słowiańskich sta ­ nowią nierozłączną część ogólnoeuropejskiej historii broni palnej, a b a­ dacze, którzy usiłują w sztuczny sposób rozdzielić te procesy lub też w ogóle nie biorą pod uwagę historii broni palnej w krajach słow iań­ skich, popełniają poważny błąd i świadomie lub nieświadom ie w ypa­ czają obraz najstarszych dziejów rozw oju broni palnej w Europie.

H 3 MCTOPMM H A H A JIbH O rO IIEPM O flA 0 r H E C T P E J I h H 0 r 0 O PyjK M H B CJIABHH C K H X C T P A H A X

McTopnH orH ecrpejfŁH oro opy^Kna b cjiaBHHCKMx cT paH ax Hepa3pM BHo C B io a n a c MCTopiieii 3a p a3H O - e B p o n e i ł c K0i ł a p r a j i j i e p n n . H a T e p p n T o p n n c O B p e M e H H O f i l O r o - cjiaBMH o r H e c r p e j i Ł H o e o p y s c i t e B nepB bie Błijio n p M M e H e H O b 1351 r. B H exnM n e p B t ie H3BeCTMH O HOBOM OpyjKMM 0TMeH6HBI B HCTOHHMKaX TOJIbKO B HaHajTe X Y B. HO xapaK T ep M 3 B e c T M ii f l a e r npaBO n p e ^ n o j i a r a T Ł , hto o r H e c r p e j i Ł H o e o p y s c w e itohbm— J t o c b b 3Tofł CTpaHMe 3HaHMTejibHO paH brne. B n o j i b i n e n e p B o e flOCTOBepHoe M3BecTne 06 0rHecTpejibH0M o p y s K i r a c jie fly e r O T H e c T H k 1383 r. , H a T a nepBOro n p M M e H e H M H noflofiH oro opyjKMH Ha P y c w othocmtch k 8 0 -m ro^aM X i y b.

HacTO yTBepjK flaioT, h t o b cJiaBHHCKMx c T p a a a x o rH e c p e jib H o e o p y s c w e iio h b k — Jiocb c BocTOKa, DflHaKO, ^ a a c e Ha P ycw , c y « a n o BceM flaHHbiM, n 0fl0 6 H 0 e o p y a c n e n o a B m io c b c 3 a n a fla . B n o jib 3 y 3Toro B breofla t u k tk g ySeflw reJibH O CBMfleTejibCTByeT u t o , h t o CTpaHbi B o ero K a HecKOJibKO oTCTaBajiii n o B peM eH n o t E B p onbi b" f le n e MCT10JIb30BaHMH OrHeCTpejIbHOrO OpyJKMH.

CBeaeHMH o nepBO «aH ajibH bix TMnax oraecT p ejib H oro op ysciiH b cjiaBHHCKwx CTpaHax «ajieKO HągocTaTOHHbi, raK KaK hkcjio coxpaHM BuiwxcH o 6p a3ijoB o p y l i ł Toro BpeMeHH HCHMCJiaeTCH CHWTaTejibHbiMM e^nHimaMM, a A am iŁ ie nMCbMeHHbix HCTOHHMKOB OTpbIBOHHblX M flO n p e f le jia CXeMaTMHHbI.

H a TeppMToprai COBpeMeHHOfi lOrocjiaBUM H a n 6 o jie e flpeBHwe c tb o jib i o r a e - CTejibHoro opyjKMH o6HapyjKeHbi b Bochm. C pe^w hmx, b n e p B y io o n e p e ^ b , c j ie f ly e r OTMepHTb c tb o jim M3 K y n p e c y m IC jiyn y-rarpco, flaTwpyeM bie XV b. 3 tm o p y a iiH b o 6 m n x n e p r a x noxojKH Ha aH rjm iłcK yio n y u iK y , Sb iB m yio b cpajKeHMM n p ji K p e c - c n k npnHafljiejKaBuiyKi k h ik p o k o n3BecTHOMy b 3 a n . EBporre r u n y KOBaHHbix Jie3Hbix opyflMM, CKpenjieHHbix MeTaJUiwnecKHMM oSpynaMJi.

234 Wadim Wilinbachow

ÆpeBHeftmee neiiiCKoe orHecTpejftHoe opyjKMe — pynHMi;a My3ea b MopaBCKOił TpaceSoBeił. OHa flaTMpyerca TaKsce XIV b. K 3TOMy ace Tuny m BpeMemt othocmtcji h pyHHMija HapoflHaro My3ea b Ilpare, n pynHMija, x p a H a m a a c a b M y3ee IlMjib3eHa. Mcxofla M3 HHBeHTapeił mojkho npe^nojiaraTt, hto b Hanajie XV b . b Ilojibuiè cy- mecTBOBajio omecTpejibHoe opyjKne HSTbipex pa3jiMHHwx tmhob: TapacHMijbi, ray<J>- HMijbi, nyniKM h cJjorjiepqe. K ôoJibmoniy coJKajieHMio Ha^o otm othtł, hto hm o^Horo nofljiMHHoro, flaTwpoBaHHoro o6pa3ija 3tmx opyflMÜ He coxpamuiocb. HawSojiee speB- HHMM nOflJIMHHbIMM nOJIbCKHMH OpyflJiBMM, BMflHMO, MOJKHO CHMTaTb raKOBHMIJbl KOJUieKqiiM HapTopMCKMX xpaHamneca b IKpaKOBCKOM My3ee.

Æo HauiMX flHeił He coxpaHMjrocb hmochoto flaTMpoBaHHoro 3K3eMrrjiapa pyccKOro orHecTpejibHoro opyjKMa XIV — Hanajia XV bb. m n03T0My o nepBwx T M n a x TaKoro •opyjKwa Ha Pycu mojkho cy^HTb J iM iii b Ha ochobeihjdi 3anaSHO-eéponeôcKMx aHaJio- t m m . M3 J i e r o n M C H b i x M3 B e c T M ił MOJKHO n p e , m i o J i a r a T b , hto b to BpeMa H a PycM c y -

nęecTBOBajiM flBa BHfla orHecrpeJibHOFo opyjKMa: „nyuiKu” m „tkxJihkm”.

HaMÔojibiiiMe coMHeHMa y MCCJie^oBaTejieił BU3MBaji TepMMH „tkhIjhk”. OflHaKO, Mcxo«a M3 MMeiomMxca «aHHbix MOJKHO npeflnojiaraTb, hto flpeBHeftmwe pyccKMe ,,tk>4jhkm” BbijiM opyflwHMM noflo6HbiMM 3anaflHQ-eBponeiiCKMM 6oM6ap«aM. ÆpeBHeü- LUMM M3 M3BeCTHbIX pyCCKMX „TKxJiHKOb”, BMflHO, MOJKHO CHMTaTb „MOpTMpy” TBep- CKoro My3ea, ^aTMpyeMyro X y b.

Eonbmoń MHTepec npeflCTaBjiaer M3o6paaceHMe .npeBHe-pyccKoro OTHecrpejibHO- ro opyacMa Ha MOHere C m ojichckoto KHascecTBa — nyjie. M3o6pa>Kenne nyuiKM BecbMa CXeMaTMHHO, B HeM OTCyTCTByiOT KaKMe-JIMpO flerajÏM. IIpMBJieKaiOT BHMMàHMe JIMIIIfa flBe KOHKpeTHbie OCOÓeHHOCTH. 3 t o KOJieCHblM JiacJieT, Ha KOTOpOM yCTaHOBJieH ctboji, m yTOJimeHwe flyjibHOił nacTH CTBOJia. 3 t o ii3o6pajKeHMe b o6ii^mx n e p r a x aHajio- tm hho pMcyHKy nyuiKM 1400 r. Ha o^hom «peBHe-HeMeijKOH MMHManope.

üpMBe^BHHbie b craTbe s a m a ie jimihhmm pa3 yKa3biBaioT, h t o pa3BMTne orHe- CTpejibHoro opyjKMa b cjiaBHHCKMX crpaH ax 6 łijio c a M b i M T e c H b i M 00pa30M CBa3aHO c nofloÔHWM ace npoqeccoM b 3arraflHOił EBpone.

NOTE ON THE HISTORY OF THE INITIAL PERIOD OF THE USE OF FIREARMS IN SLAVONIC COUNTRIES

The history of firearms in Slavonic countries is intimately associated with the development of artillery in west European countries. The first known fact of the use of firearms on the territory of contemporary Yugoslavia refers to 1351. The first notices on the use of firearms in Bohemia are met in historical sources not earlier than in the course of the first years of 15th century. However, thé caracter of those communications makes plausible the supposition that arms of such kind were in use in that country considerable earlier. The first reliable information about the use of firearms in Poland refers to 1383. The firearms were used in Russia first in 80th of 14th cent.

It was frequently asserted that the firearms in Slavonic countries originate from the East. However, even in Russia — as may be inferred from, all the data available — this kind of arms was brought in from the West. This conclusion is, moreover, corroborated by the fact that, at that time, th e eastern countries were somewhat lagging behind the western states as regards the use of firearms.

Informations on initial types of firearms in Slavonic countries are extremely scarce, as the number of preserved samples of such arms reduces to but few Items, and the documental data are only fragmentary and almost schematic.