Współzależność gospodarcza a narodowe państwo dobrobytu

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 791. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Aleksander Surdej Katedra Studiów Europejskich. Współzależność gospodarcza a narodowe państwo dobrobytu 1. Wstęp Wzrost współzależności gospodarczej, który określany jest niekiedy mianem globalizacji gospodarczej, znajduje się w centrum uwagi polityków, intelektualistów i opinii publicznej całego świata. Wynika to nie tylko z bezinteresownej ciekawości, lecz również z tego, że postawy wobec globalizacji zdają się ujawniać sedno współczesnych sporów politycznych, a w szczególności sporów wokół kwestii równości społecznej i międzynarodowej oraz wewnątrzkrajowej i międzynarodowej redystrybucji dochodów. Postawy wobec globalizacji gospodarczej mogą przybierać różne formy. Dokonując pewnego uproszczenia, można wyodrębnić trzy postawy. Pierwszą jest postawa globalizacyjnego optymizmu, cechująca tych, którzy w globalizacji rynków widzą zapowiedź nowej, wspaniałej ery w dziejach ludzkości. Zdaniem entuzjastów, globalizacja we wszystkich wymiarach przyniesie wyłącznie pozytywne efekty. W wymiarze kulturowym doprowadzi do wzajemnego ubogacenia kultur, w wymiarze politycznym zmniejszy znaczenie państwa, a wyeksponuje rolę obywatelskich, w tym także transnarodowych, inicjatyw, a w wymiarze ekonomicznym przyczyni się do wzrostu światowego bogactwa, zmniejszając przez to obszary biedy i niedorozwoju. Drugą postawą jest postawa krytyki procesów globalizacyjnych z pozycji tradycyjnie lewicowych. Szczególne miejsce przypada tutaj krytyce globalizacji gospodarczej, która jest uznawana za przyczynę osłabienia bezpieczeństwa socjalnego pracowników, pozycji związków zawodowych i ogólnego osłabienia państwa dobrobytu. Trzecią jest postawa krytyki procesów globalizacyjnych z pozycji „prawicowej” troski o spójność wspólnot narodowych. Wiąże się ona z zagrożeniem napływu imigrantów, obawą o miejsca pracy w przedsiębiorstwach przemysłowych przenoszących się za granicę w poszukiwa-.

(2) Aleksander Surdej. 32. niu tańszych pracowników i chęcią zachowania pozycji państwa narodowego jako podstawowego aktora polityki międzynarodowej. Jak można zauważyć, postawy wobec globalizacji są w dużej mierze uwarunkowane przez idee dotyczące roli państwa w gospodarce i społeczeństwie oraz przez ocenę wpływu globalizacji gospodarczej na zdolność państwa do osiągania celów, które są przed nim stawiane. Przedmiotem analizy w niniejszym artykule jest właśnie kwestia wpływu globalizacji gospodarczej na zdolność państwa do osiągania autonomicznie stanowionych celów (tj. na samodzielność polityki gospodarczej). Analiza ta zostanie przeprowadzona w trzech etapach. W pierwszym z nich autor podejmie próbę zdefiniowania pojęcia samodzielności w polityce gospodarczej, w drugim przedstawi stan współczesnej gospodarczej globalizacji, natomiast w trzecim przedstawi mechanizmy, za pomocą których zewnętrzne otoczenie, inne państwa i zagraniczne podmioty (instytucje i przedsiębiorstwa), mogą wpływać na decyzje danego państwa i jego wewnętrzne procesy gospodarcze i polityczne. W zakończeniu autor postara się pokazać, które z mechanizmów zewnętrznego wpływu są wzmacniane przez globalizację gospodarczą, i odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu i w jaki sposób globalizacja gospodarcza wpływa na samodzielność polityki gospodarczej państw. 2. Samodzielność polityki gospodarczej: próba zdefiniowania i operacjonalizacji pojęcia Zdolność do realizowania samodzielnej polityki gospodarczej bywa niekiedy nazywana suwerennością w wymiarze gospodarczym. Jak przypomina R.O. Keohane1, suwerenność jest jednym z tych pojęć, które podlegają redefinicji i reinterpretacji wraz ze zmianą sytuacji historycznej. Analiza tego pojęcia jest więc analizą sposobów, w jakie różne społeczeństwa konstruują cele i pola swoich politycznych działań. Zmienność i historyczność pojęcia suwerenności nie oznacza, że dla celów analitycznych nie można wyodrębnić jego głównych wymiarów i spróbować zidentyfikować niejasności, napięć i konfliktów, które wynikają z posługiwania się tym pojęciem w dobie otwartych, współzależnych gospodarek. Przed przystąpieniem do identyfikowania wymiarów suwerenności i analizy znaczenia suwerenności gospodarczej warto przypomnieć, że pojęcie suwerenności pojawiło się w europejskiej myśli politycznej w XVI w., a za głównego jej teoretyka uznawany jest francuski myśliciel polityczny J. Bodin (1530–1596). R.O. Keohane, Ironies of Sovereignty: The European Union and the United States, „Journal of Common Market Studies” 2002, nr 4, s. 743–765. 1.

(3) Współzależność gospodarcza.... 33. Tradycyjnie suwerenność była rozumiana jako zewnętrzna suwerenność państwa, była zatem doktryną, w myśl której państwo jest uważane za suwerenne, jeśli nie podlega żadnemu innemu państwu oraz posiada pełne i wyłączne uprawnienia do określania wewnętrznego porządku prawnego. Niezależność od żadnego zewnętrznego ośrodka władzy jest więc uzupełniana o wewnętrzną supremację, która – według J. Bodina – ma polegać na tym, że suwerenny władca wydaje prawa obowiązujące jego poddanych bez ich zgody. Rozwój demokratycznych form życia politycznego zmienił znaczenie wewnętrznego wymiaru suwerenności: podmiotem stanowiącym prawo stała się zbiorowość, a w szczególności jej polityczna reprezentacja. Nie zmienił się jednak zewnętrzny aspekt pojęcia suwerenności – aby dane państwo mogło być uznane za suwerenne, nie może podlegać innemu państwu. Pierwsza fundamentalna kwestia, która wymaga rozstrzygnięcia, dotyczy tego, czy suwerenność pojmujemy jako pojęcie stopniowalne, tj. czy dane państwo może być bardziej lub mniej suwerenne. Ściśle z tym związana jest kwestia rozróżnienia pomiędzy formalną a rzeczywistą suwerennością, przy czym podstawowym wskaźnikiem formalnej suwerenności jest międzynarodowa suwerenność prawna (określenie S.D. Krasnera2), czyli fakt prawnego uznawania danego państwa przez międzynarodową wspólnotę państw. Rzeczywista suwerenność byłaby z kolei w terminologii S.D. Krasnera suwerennością wewnętrzną, czyli zdolnością danego kraju do wyboru i wdrażania samodzielnie określanej polityki. Nie oznacza ona braku prób ingerencji w wewnętrzne sprawy danego państwa przez inne suwerenne państwa, lecz posiadanie przez dane państwo wystarczająco silnych narzędzi do skutecznej minimalizacji takiej ingerencji. Pojęcie suwerenności odnosiło się tradycyjnie do dziedzin wysokiej polityki: dyplomacji i spraw wojskowych. Podstawowym zadaniem państwa było bowiem zapewnienie niepodległości, a dyplomacja i siły zbrojne były najważniejszym narzędziem służącym do osiągania tego celu. Gdy cele państwa są przeformułowane, tak aby uwzględniać rolę państwa w zapewnieniu dobrobytu swoich obywateli – celu, który współcześnie nie jest osiągany przez wojny i towarzyszącą im grabież dóbr należących do wrogów – konieczne staje się tworzenie narzędzi osiągania nowych celów. Wydaje się, że nie tylko wśród ekonomistów akademickich, ale i przywódców politycznych większości państw świata dominuje obecnie przekonanie, że suwerenność gospodarcza nie jest narzędziem bezpośrednio służącym wzrostowi dobrobytu obywateli (dobrobyt obywateli zależy głównie od efektywności działalności gospodarczej przedsiębiorstw i przedsiębiorczości samych obywateli), lecz narzędziem służącym dobrobytowi pośrednio – przez tworzenie warunków S.D. Krasner, Abiding Sovereignty, „International Political Science Review” 2001, vol. 22, nr 3, s. 229–251. 2.

(4) 34. Aleksander Surdej. minimalizujących negatywny wpływ zewnętrznych czynników na funkcjonowanie danej gospodarki. Suwerenność gospodarcza jest więc pojęciem odnoszącym się do zdolności danego państwa do kształtowania korzystnych zjawisk zewnętrznych (i przeciwdziałania niekorzystnym), mogących wpływać na poziom życia obywateli danego państwa. We współczesnych otwartych gospodarkach zewnętrzne zjawiska mogą wpływać na wewnętrzne procesy gospodarcze w stopniu większym niż kiedykolwiek w przeszłości. Ponieważ kwestia ta wiąże się z problemem globalizacji gospodarczej, poświęcono jej więcej miejsca w następnych częściach artykułu. Sednem suwerenności gospodarczej jest odpowiedzialność państwa za przeciwdziałanie przenoszeniu do gospodarki danego kraju negatywnych skutków zewnętrznych procesów gospodarczych. Przykładami potencjalnie zakłócających zdarzeń zewnętrznych są: – niestabilność kursów walutowych i towarzyszące jej (często ją wywołujące) spekulacyjne ataki na daną walutę; – pogarszanie się terms of trade3 w handlu dobrami produkowanymi w danym kraju; – wzrost protekcjonizmu w innych krajach, który pogarsza dostęp produktów danego kraju do rynków tych krajów; – kumulacja długów zagranicznych prywatnych przedsiębiorstw, która może zagrozić falą bankructw i pogorszeniem się koniunktury gospodarczej. Warto zauważyć, że odpowiedzialność państwa za ochronę wewnętrznych warunków gospodarowania (jest to podstawa proponowanego przez autora rozumienia pojęcia suwerenności gospodarczej) może oznaczać podjęcie działań, które w pewnym sensie oznaczają zmniejszenie międzynarodowej suwerenności prawnej. Przykładowo stabilność kursów walutowych może być zwiększana przez interwencje na rynku walutowym (jest to kosztowna, choć niewątpliwie dająca największą samodzielność metoda osiągania tego celu), przez wprowadzenie sztywnego kursu walutowego (metoda dająca samodzielność, lecz także kosztowna, gdyż wymaga posiadania rezerw gwarantujących wymianę waluty własnego kraju na inne waluty po stałym kursie) lub przez przystąpienie do unii walutowej, czyli zastąpienie waluty własnego kraju walutą ugrupowania gospodarczego. Ostatnia z wymienionych metod oznacza jednak oddanie znacznych uprawnień w ręce ponadnarodowych instytucji – jest więc ograniczeniem formalnej suwerenności. Inne z zadań związanych z dbałością o suwerenność ekonomiczną, a mianowicie przeciwdziałanie protekcjonizmowi w polityce handlowej i gospodarczej 3 Termin terms of trade oznacza stosunek cen dóbr eksportowanych przez dany kraj do dóbr przez ten kraj importowanych. Terms of trade jest miarą handlowej pozycji danego kraju, która ulega poprawie, gdy ceny dóbr eksportowanych rosną szybciej lub spadają wolniej niż ceny dóbr importowanych..

(5) Współzależność gospodarcza.... 35. innych krajów, jest realizowane współcześnie w zupełnie inny sposób niż 100, czy jeszcze 70 lat temu. O ile kiedyś wielkie imperia europejskie wymuszały siłą otwarcie rynków innych krajów, czy też strzegły korzystnych dla siebie warunków tego otwarcia przez obecność swoich wojsk w danym kraju, to obecnie najskuteczniejszym sposobem przeciwdziałania pokusie protekcjonizmu jest związanie obecnych i potencjalnych partnerów handlowych międzynarodowymi wielostronnymi porozumieniami w ramach Światowej Organizacji Handlu (WTO). Stronami takich porozumień są wszyscy ich sygnatariusze, ośrodkami nadzorowania wypełniania porozumień są kraje-sygnatariusze i sama organizacja wyposażona w uprawnienia i zasoby do nadzorowania stopnia i sposobu wypełniania porozumień, a stabilność porozumień wynika z korzyści płynących z istnienia otwartego systemu handlu międzynarodowego (wolny handel jako globalne dobro publiczne). Szczegóły takich wielostronnych porozumień, np. moment i zakres liberalizacji, mogą ukrywać i ukrywają realny rozkład sił pomiędzy stronami porozumienia. A.H. Amsden i T. Hikino zwracają uwagę, że obecnie porozumienia WTO zabraniają subsydiów eksportowych jako niedozwolonej formy pomocy państwa, nie zabraniają zaś subsydiowania badań naukowych i rozwoju nowych technologii, które są akceptowalną formą pomocy państwa – formą sprzyjającą tworzeniu i utrzymywaniu przewagi konkurencyjnej najwyżej rozwiniętych państw4. Zadaniem państwa, które stara się realizować politykę wzmacniania ekonomicznej suwerenności, jest rozpoznanie interesów rozwojowych własnej gospodarki i ochrona ich w trakcie negocjacji wielostronnych. 3. Wskaźniki współzależności gospodarczej 3.1. Uwagi ogólne. W medialnych przekazach pojęcie globalizacji odnosi się do zjawisk, których wspólną cechą zdaje się kompresja czasu i przestrzeni. Odbiorcy przekazów medialnych dowiadują się, że odległe geograficznie zdarzenia wpływają na ich życie tak, jakby zdarzyły się w sąsiedztwie, a wpływ ten jest wywierany w czasie realnym. Przyczyny tej niezwykłej medialnej atrakcyjności tematu globalizacji są same w sobie przedmiotem dociekań naukowych. W związku z tematem tego artykułu warto zauważyć, że z naukowego punktu widzenia globalizacja gospodarcza jest zjawiskiem trudnym do systematycznej analizy.. A.H. Amsden, T. Hikino, The Bark Is Worse Than the Bite: New WTO Law and Late Industrialization, Annals AAPSS 2000, July, s. 105. 4.

(6) 36. Aleksander Surdej. 3.2. Globalizm gospodarczy jako punkt odniesienia w analizie wzrostu współzależności gospodarczej. Problemem podstawowym w badaniach nad globalizacją gospodarczą jest określenie kryteriów, które czyniłyby pojęcie globalizacji gospodarczej bardziej użytecznym niż pojęcia umiędzynarodowienia działalności gospodarczej czy otwartości gospodarczej. Posługiwanie się pojęciem globalizacji gospodarczej zdaje się sugerować tendencję do stałego wzrostu otwartości gospodarczej, którego punktem docelowym jest osiągnięcie stanu globalizmu gospodarczego. Uznanie globalizmu gospodarczego za punkt odniesienia pociąga jednak za sobą konieczność jego zdefiniowania. Logicznie poprawną byłaby definicja, zgodnie z którą globalizm jest stanem charakteryzującym się tym, że w lokalnej (narodowej) gospodarce w pełni reprezentowane są zjawiska i podmioty gospodarcze obecne w innych, także geograficznie odległych, gospodarkach. Przykładowo gospodarkę Stanów Zjednoczonych można byłoby uznać za w pełni zglobalizowaną, gdyby na amerykańskim rynku obecne były przedsiębiorstwa oraz towary i usługi pochodzące z innych krajów w proporcjach, które odzwierciedlają udziały tych przedsiębiorstw i krajów w światowej produkcji dóbr i usług. Ponieważ gospodarka Stanów Zjednoczonych stanowi 1/4 gospodarki światowej, mogłaby zostać uznana za w pełni zglobalizowaną, gdyby 75% dóbr i usług sprzedawanych na rynku amerykańskim pochodziło z innych krajów, a kraje te były reprezentowane w proporcjach uwzględniających ich znaczenie w gospodarce świata. Dane z końca lat 90. pokazują, że tak jednak nie jest. Łączna wartość eksportu i importu Stanów Zjednoczowych stanowi zaledwie 12–14% amerykańskiego produktu krajowego brutto. Unia Europejska nie jest wcale zglobalizowana w większym stopniu. Kraje członkowskie UE mają bardzo otwarte gospodarki, ale jest to swoiste otwarcie „do wewnątrz” – w obrębie tego ugrupowania. Jeśli kraje UE potraktować jako jeden podmiot, okaże się, że gospodarka UE jest w równie małym stopniu zglobalizowana jak gospodarka Stanów Zjednoczonych. Kontynuując to rozumowanie, można ustalić docelowy, maksymalny poziom otwartości gospodarek dla każdego z ok. 180 państw członkowskich Międzynarodowego Funduszu Walutowego (IMF). Przeciętny kraj członkowski IMF wytwarza ok. 0,5% światowego dochodu. Pełna globalizacja oznaczałaby w takim wypadku wymianę z zagranicą 99,5% dochodu narodowego. Żaden kraj świata, z wyjątkiem Singapuru i Hongkongu, nie zbliżył się nawet do takiego poziomu otwartości gospodarczej. Powyższy przykład pokazuje, jak odległe od stanu globalizmu gospodarczego są gospodarki najbardziej rozwiniętych krajów świata. Posługiwanie się tym pojęciem w odniesieniu do najbiedniejszych, nisko rozwiniętych pod względem gospodarczym obszarów świata jest jeszcze mniej trafne. Globalizacja gospodarcza nie powinna być zatem rozumiana jako zjaiwsko prowadzące do stanu globalizmu gospodarczego. Jako precyzyjniejszego można.

(7) Współzależność gospodarcza.... 37. by używać określenia „wzrost otwartości gospodarczej i stopnia umiędzynarodowienia gospodarek”5. Co więcej, określenia te nie implikują, w przeciwieństwie do pojęcia globalizacji gospodarczej, nieodwracalności procesu wzrostu otwartości gospodarczej – historia gospodarcza świata pokazuje przecież, że stopień otwartości gospodarek znacznie się zmieniał. Przekonanie o nieodwracalności procesu wzrostu otwartości gospodarczej wynika z postrzegania globalizacji gospodarczej jako skutku zmian technologicznych – rewolucji w transporcie i komunikacji. Globalizacja gospodarcza jest jednak w rzeczywistości wynikiem łącznego działania dwóch czynników: wspomnianych już zmian technologicznych oraz zmian politycznych polegających na regulacyjnym otwarciu gospodarek. Rewolucja technologiczna w transporcie i komunikacji przyniosła imponujące rezultaty w postaci potanienia kosztów przewożenia i przesyłania dóbr, usług i osób. Pomiędzy 1920 a 1990 r. koszty transportu towarów drogą morską zmalały o 70%, a koszt lotniczych przewozów pasażerskich zmniejszył się pięciokrotnie. Pomiędzy 1960 a 2000 r. koszt trzyminutowej rozmowy telefonicznej z Nowego Jorku do Londynu zmalał z 60 dolarów do 40 centów, natomiast cena tej samej mocy obliczeniowej komputerów zmalała prawie 2 tys. razy6. Postęp technologiczny nie wymusza jednak otwartości gospodarczej. Konieczna jest równoczesna zmiana polityki, decyzja o otwarciu gospodarki i budowaniu regulacyjnych i instytucjonalnych podstaw do podtrzymywania i/lub zwiększania jej otwartości. Najlepszym przykładem znaczenia czynników politycznych jest porównanie stopnia otwartości gospodarek pomiędzy okresem 1870–1914 a okresem lat międzywojennych 1918–1939. Okres pierwszy uznawany jest za złoty wiek globalizacji gospodarczej, gdyż niektóre wskaźniki otwartości gospodarczej (jak np. inwestycje zagraniczne w Wielkiej Brytanii w stosunku do jej produktu krajowego) były wyższe niż współcześnie7. Okres międzywojenny to typowy przykład powrotu do gospodarczego protekcjonizmu z konfliktami handlowymi i konfliktami związanymi z poziomem kursów walut. Jest oczywiste, że między tymi okresami nie zdarzyła się żadna katastrofa, która cofnęła rozwój technologiczny. To, co się zdarzyło, to szereg zmian politycznych: od niepowodzenia ustanowienia nowych ram dla współpracy międzynarodowej (słabość Ligi Narodów i pokrewnych instytucji) do przejęcia władzy na znacznych obszarach przez totalitarne reżimy faszystowskie i komunistyczne. Założenie, że otwartość gospodarcza może tylko wzrastać, jest więc założeniem co najmniej ryzykownym. 5 W tym artykule będę się posługiwał pojęciem globalizacji gospodarczej ze względu na jego rozpowszechnienie.. 6 Dane te pochodzą z pracy P. Massona, Globalization: Facts and Figures, IMF Policy Discussion Paper 2001, October.. Zob. B. Eichengreen, Is Globalization Today Really Different than Globalization a Hundred Years Ago?, „Brookings Trade Policy Forum” 1999. 7.

(8) Aleksander Surdej. 38. 3.3. Pomiar globalizacji. Krytyka pojęcia globalizacji gospodarczej i nadużyć propagandowych dokonywanych przy jego użyciu nie może jednak przesłaniać faktu, że większość gospodarek świata (autor niniejszego artykułu ma na myśli głównie kraje OECD) jest obecnie bardziej otwarta niż 20, 30 czy 40 lat temu. W tabeli 1 przedstawiono wskaźniki otwartości gospodarczej dla poszczególnych typów rynków. Podstawowym wskaźnikiem służącym do diagnozowania stopnia integracji rynku jest rozpiętość cen dóbr tego samego typu. Im mniejsza jest rozpiętość, tym większy stopień integracji (jednolitości) rynku. Obserwacja różnic cenowych pozwala dostrzec zdolność mechanizmu arbitrażu międzynarodowego do wyrównywania cen. Nawet jeśli na danym rynku krajowym dobra importowane stanowią małą część dóbr konsumowanych, to ceny krajowe pozostają pod wpływem cen dóbr podobnych sprzedawanych za granicą, gdyż nadmierna rozpiętość cen stanowi zachętę do zwiększenia importu i zastąpienia produkcji krajowej importem. Mechanizm arbitrażu bywa explicite brany pod uwagę przez duże, dominujące na rynku, przedsiębiorstwa w celu ustanowienia poziomu cen zmniejszających konkurencję przez import. Przykładowo PKN Orlen ustanawia ceny sprzedawanych benzyn i olejów na poziomie tzw. parytetu importowego, czyli w relacji do cen na najbliższym rynku zagranicznym skorygowanych o koszty transportu produktów naftowych. W pewnym sensie więzi arbitrażu są ważniejsze niż sama wielkość strumieni handlowych, gdyż – jak pisze J.A. Frankel – to „właśnie brak barier i możliwość dokonywania znacznych transakcji handlowych, a nie sama wielkość wymiany zmniejsza rozpiętość cen i sprawia, że rynki są zintegrowane”8. 3.4. Granice globalizacji wymiany handlowej. Wielkość wymiany handlowej jest istotnym, lecz nie głównym kryterium oceny stopnia integracji gospodarczej. Biorąc pod uwagę udział wartości eksportu dóbr w światowym PKB, nie dostrzeżemy znacznego zwiększania się otwartości gospodarek, gdyż wskaźnik ten w 1913 r. wynosił 8,7%, a w 1990 r. osiągnął poziom 13,5%. Istotną jakościową różnicą jest wzrost geograficznego zasięgu strumieni handlowych i redukcja barier w handlu międzynarodowym. Z danych zaprezentowanych w tabeli 2 wynika (co może zaskakiwać), że kierunki handlu są stosunkowo stabilne w czasie. Kraje europejskie, z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, handlują głównie z pozostałymi krajami kontynentu europejskiego, a wskutek pogłębienia integracji w ramach Unii Europejskiej wskaźnik regionalizacji handlu wzrósł z ok. 2/3 do ok. 3/4. J.A. Frankel, Globalization of the Economy, NBER Working Paper 2000, nr 7858.. 8.

(9) Prawo jednolitej ceny PPP (parytet siły nabywczej). Międzynarodowe różnice cen. 0. +. Międzynarodowy handel patentami i licencjami. Przepływy migracyjne w relacji do liczby ludności. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w stosunku do PKB. Wielkość inwestycji portfelowych. Handel międzynarodowy jako % PKB. Korelacja pomiędzy poziomem stopy +++ oszczędzania a stopą + inwestycji Relacja przepływów finansowych do PKB. + +. Strumienie handlu. +. +. +. +. +++. +. ++. Liczba patentów międzynarodowych. Udział populacji imigrantów wśród pracujących. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w całkowitym zasobie kapitałowym kraju. Stopień dywersyfikacji portfela. Nie dotyczy. Rozkład zasobów. Źródło: opracowanie własne.. Uwagi: 0 – brak globalizacji; +, ++, +++ – odpowiednio: mała, pewna, znaczna globalizacja.. Nie dotyczy. Międzynarodowe różnice w wysokości płac. Rynek pracy. Rynek wiedzy i informacji. Realny parytet stopy procentowej. Rynek kapitałów inwestycyjnych. Niepokryty. Pokryty. Rynek finansowy Parytet stopy procentowej. Rynek dóbr. Rodzaj rynku. Tabela 1. Wskaźniki otwartości gospodarczej. +. +. ++. +. Koszty przesyłu informacji. Prawa patentowe. Prawo i regulacje dotyczące imigrantów. Kontrola obrotów kapitałowych. Koszty transakcji międzynarodowych. Kontrola obrotów kapitałowych. Koszty transportu. Bariery pozataryfowe. Taryfy celne. +++. 0. ++. +++. ++. +++. +. +++. Istniejące ograniczenia. Współzależność gospodarcza... 39.

(10) Aleksander Surdej. 40. Tabela 2. Kierunki handlu Wielkiej Brytanii i pozostałych krajów UE w 1910 i 1996 r. Rok. Kraj lub ugrupowanie. Europa. Ameryka Południowa. Ameryka Północna. Azja. Afryka. Inne. 7,4. 8,6. Eksport (w %). 1910 Wielka Brytania. 46,7. 11,6. 12,6. 24,5. 1996 Wielka Brytania. 9,8. 4,8. 2,4. 59,7. 13,3. 1,8. 11,2 10,7. 2,6. 2,5. 11,4. 9,1. 10,3 10,0. 4,8. 4,5. 6,9. 16,9. 1,9. 8,1. Europa. Europa. 1910 Wielka Brytania Europa. 1996 Wielka Brytania Europa. 67,5. 76,2. 7,6. 7,2. 4,2. 2,1. Import (w %). 45,1. 23,8 14,0. 8,2. 57,2. 14,0. 1,9. 60,0. 70,7. 8,5. 2,9. 10,5. 2,7. 1,3. 3,4. 4,7. Źródło: opracowanie własne na podstawie: R.E. Baldwin, P. Martin, Two Waves of Globalization: Superficial Similarities, Fundamental Differences, NBER Working Paper 1999, nr 6904.. Natomiast w przypadku Wielkiej Brytanii zmiany w kierunkach przepływów handlowych związane były z procesem dekolonizacji, który szczególnie przyczynił się do zmniejszenia siły więzi handlowych z Azją. Dzięki istnieniu międzynarodowych instytucji, takich jak WTO czy Unia Europejska, w ostatnim ćwierćwieczu XX w. znacznie zmniejszyły się bariery w handlu międzynarodowym. Proces ich redukcji zaowocował znaczącym zwiększeniem wolumenu handlu międzynarodowego, którego stopa wzrostu dwukrotnie przewyższała w ostatnich dekadach XX w. stopę wzrostu dochodu narodowego świata. Porozumienia WTO obejmują obecnie 70% handlu światowego, a wraz ze stopniowym włączaniem Chin w obowiązujące porozumienia wskaźnik ten wzrośnie jeszcze bardziej. Dane przedstwione w tabeli 3 wskazują, że problemem handlu międzynarodowego przestały być bariery celne (czy szerzej – bariery taryfowe, do których zalicza się także ograniczenia ilościowe); w grupie krajów rozwiniętych wynoszą one średnio 4–7% (z wyjątkiem grup towarów wrażliwych, takich jak żywność, tekstylia i wyroby ze skóry). Liberalizacja handlu produktami przemysłowymi dokonała się przez eliminację lub radykalne zmniejszenie ceł importowych. Liberalizacja handlu żywnością,.

(11) Współzależność gospodarcza.... 41. usług czy dóbr o znaczącej zawartości wiedzy nie polega jedynie na zniesieniu opłat celnych, lecz wymaga wprowadzenia znacznych dostosowań prawnych i instytucjonalnych, w tym m.in. zmian standardów technicznych, regulacji bezpieczeństwa żywności i ochrony własności intelektualnej. Duże problemy wiążą się również z liberlizacją rynku pracy. W tych wypadkach liberalizacja przepływów międzynarodowych zależy od zmian wewnętrznych w państwach będących stronami umów liberalizujących. Tabela 3. Średnia ceł ad valorem w wybranych krajach w 1998 r. (w %) Grupa towarów. Ogółem. Żywność przetworzona. Japonia. USA. 18,6. 15,3. 07,3. UE. Indie. Wenezuela. 13,9. 61,1. 18,7. 04,5. 04,7. 29,8. 12,4. Skóra i wyroby ze skóry. 20,9. 03,5. 02,6. 15,6. 13,3. Obuwie. 28,5. 08,9. 07,9. 40,0. 19,0. Tekstylia i wyroby tekstylne. 09,2. 10,2. 09,0. 37,6. 18,7. Źródło: La mesure des protections commerciales nationales, CEPII Working Paper 2000, nr 15, November.. Zależność międzynarodowych przepływów gospodarczych od wewnętrznych rozwiązań legislacyjnych i instytucjonalnych staje się widoczna, jeśli zwrócimy uwagę na wymianę produktów, które powinny mieć szczególne charakterystyki ze względu na konieczność ochrony konsumentów, ochrony środowiska lub zachowania zdrowia publicznego. Każde państwo ma prawo ustanawiać specyficzne standardy, które powinny spełniać produkty potencjalnie zagrażające zdrowiu i życiu konsumentów. Zróżnicowanie tych standardów może być istotną przeszkodą w handlu międzynarodowym, gdyż zwiększa koszty eksporterów, którzy muszą przeprowadzać dodatkowe testy lub modyfikować produkt, aby spełnić wymagania kraju importera. Z czasem więc głównym utrudnieniem w międzynarodowej wymianie gospodarczej stały się bariery pozataryfowe, tzw. techniczne przeszkody w handlu, których zmniejszenie nie polega na wprowadzaniu zmian „na granicy”, lecz na wprowadzeniu wewnętrznych zmian regulacyjnych. Dostrzegając wpływ otwartości gospodarczej na wewnętrzne rozwiązania stosowane w danym kraju, formułuje się niekiedy prognozę, że wpływ ten zaowocuje konwergencją rozwiązań wewnętrznych – konwergencją polityki, rozwiązań instytucjonalnych i regulacji. Wydaje się, że jest to prognoza błędna, gdyż nadmiernie upraszcza zagadnienie wewnętrznych uwarunkowań międzynarodowej współpracy gospodarczej. Pełna konwergencja rozwiązań wewnętrznych.

(12) Aleksander Surdej. 42. nie wydaje się ani możliwa, ani konieczna do intensywnej międzynarodowej współpracy gospodarczej9. Ekspansja międzynarodowego handlu ma swoje granice, które sprawiają, że nawet gdyby nie istniały żadne bariery handlu międzynarodowego (taryfowe i nietaryfowe), udział handlu w PKB nie zbliży się do swojego teoretycznego maksimum. Poniżej przedstawiono i krótko omówiono najważniejsze z nich. Pierwszym czynnikiem ograniczającym wielkość handlu międzynarodowego jest dystans i związane z nim koszty transportu, które dzięki postępowi technicznemu znacznie zmalały, lecz wciąż stanowią istotną przeszkodę w handlu. Szacuje się, że koszty transportu wynoszą średnio 4% wartości wymienianych dóbr, lecz średnia ta ukrywa znaczne rozpiętości w udziale kosztów transportu w kosztach sprzedawanych dóbr, które wynoszą od 0,7% w wypadku handlu perłami do 25% w wypadku handlu siarką. Istnienie tych kosztów sprawia, że wzrost odległości o 1% zmniejsza wielkość handlu o 0,7–1%. Inną zmienną wpływającą na intensywność międzynarodowych więzi handlowych jest geograficzne położenie kraju. Jeśli kraj nie ma dostępu do morza, to jest prawdopodobne, że jego wymiana handlowa z zagranicą będzie o 1/3 mniejsza niż w krajach nadmorskich. Trzecim czynnikiem ograniczającym wielkość handlu międzynarodowego są różnice językowe. Jeśli w dwóch krajach (np. w Niemczech i Austrii) używa się tego samego języka, to jest bardzo prawdopodobne, że będą one ze sobą częściej handlowały niż dwa sąsiednie kraje, w których używa się dwóch różnych języków. Bariery językowe zwiększają koszty integracji gospodarczej w ramach UE. Przykładowo ocenia się, że zwiększenie liczby krajów członkowskich UE z 15 do 25 sprawi, że roczne koszty tłumaczeń wyniosą 1 mld euro10. Czwarty czynnik to istnienie wspólnego państwa. Ocenia się, że granice państw modyfikują wpływ samego dystansu geograficznego. Handel pomiędzy dwoma miastami położonymi po przeciwnych stronach granicy amerykańsko-kanadyjskiej jest mniejszy niż handel pomiędzy dwoma leżącymi w takiej samej odległości miastami kanadyjskimi, a rozpad Czechosłowacji wpłynął na zerwanie i zmniejszenie więzi handlowych pomiędzy tradycyjnymi partnerami handlowymi w Czechach i w Słowacji. Piątym czynnikiem jest wspólna waluta, która zmniejsza zakłócenia w handlu wynikające z wahań kursowych. Szacuje się, że zmniejszenie wahań kursowych. 9 Zob. Fair Trade and Harmonization: Prerequisites for Free Trade?, red. J. Bhagwati, R.E. Hudec, MIT, Cambridge 1996.. Koszty tłumaczeń stanowią istotną pozycję w budżetach wielu instytucji międzynarodowych. Parlament Europejski wydaje 1/3 swojego budżetu na koszty tłumaczeń. 10.

(13) Współzależność gospodarcza.... 43. ze średniego poziomu zmienności wynoszącego 7% do 0 zwiększa handel między dwoma państwami o 13%11. 3.5. Globalizacja przepływów kapitałowych. Teoretyczne argumenty na rzecz liberalizacji przepływów kapitałowych były znane od dawna. Pamięć o problemach gospodarczych okresu międzywojennego sprawiła jednak, że twórcy międzynarodowego systemu finansowego na konferencji w Bretton Woods w 1944 r. zdecydowali się na wprowadzenie kontroli międzynarodowych przepływów kapitałowych oraz przyjęcie systemu sztywnych, choć okresowo dostosowywalnych kursów walutowych. Pierwszym krajem, który w okresie powojennym zniósł kontrolę przepływów kapitałowych, były Stany Zjednoczone. Uczyniły to w 1973 r., po tym jak wycofały się z gwarantowania wymienialności dolara na złoto. Prawie równocześnie ze Stanami Zjednoczonymi kontrole przepływów kapitałowych zniosły Niemcy, a Wielka Brytania i Japonia uczyniły to pod koniec lat 70. Pozostałe (poza wspomnianymi już Niemcami i Wielką Brytanią) kraje UE zliberalizowały obroty kapitałowe pod koniec lat 80. W latach 90., podążając za krajami wysokorozwiniętymi (a także pod wpływem rad i nacisków międzynarodowych instytucji finansowych, w tym głównie MFW), kontrolę obrotów kapitałowych zniosło wiele krajów rozwijających się, w tym wszystkie kraje postkomunistyczne Europy Środkowej. Decyzje polityczne o zniesieniu kontroli nie wystarczyłyby do przyspieszenia przepływów kapitału, gdyby nie rozwój technologii komputerowych i komunikacyjnych ułatwiających zbieranie i przetwarzanie informacji, ich przesyłanie na odległość oraz konstruowanie i wykorzystywanie złożonych narzędzi finansowych. Dzięki rozwojowi nowych technologii globalne przepływy kapitałowe brutto wzrosły w latach 90. czterokrotnie, a ich łączna wartość wynosiła w 2000 r. 7,5 tryliona dolarów12. O ile w przeszłości transfery finansowe podążały za przepływami dóbr, o tyle współcześnie wielkość międzynarodowych przepływów kapitałowych wielokrotnie przewyższa roczną wartość globalnego eksportu dóbr i usług. W 2001 r. wyniosła ona 7,6 biliona dolarów13. Na międzynarodowe przepływy kapitałowe składają się transakcje różnego typu: od walutowych, przez transakcje instrumentami pochodnymi, inwestycje giełdowe, do bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Przepływy te charakte Zob. A. Rose, One Money, One Market: Estimating the Effect of Common Currencies on Trade, „Economic Policy” 2000, vol. 30, April, s. 7–46. 11. 12 Zob. G. Hausler, The Globalization of Finance, „Finance&Development” 2002, vol. 39, nr 1, March. 13. Ibidem..

(14) 2,7. 0,8. 2,6. 1989–1996. 1,5. 1,2. 1,4. 0,5. 0,6. 0,4. 0,7. 1,7. 1,0. 0,7. USA. 2,0. 1,9. 1,0. 2,3. 1,6. 3,7. 4,9. 6,2. 18,7. Argentyna. 4,5. 3,6. 2,3. 3,4. 1,7. 5,9. 4,2. 4,1. 8,2. Australia. 4,0. 1,7. 1,2. 2,3. 2,6. 2,7. 2,5. 7,0. 7,0. Kanada. Przepływy kapitału. 0,7. 0,8. 0,6. 1,5. 1,0. 1,4. 2,8. 1,3. 2,4. Francja. 2,7. 2,1. 1,0. 2,0. 0,6. 2,0. 2,4. 1,5. 1,7. Niemcy. 1,6. 1,3. 2,1. 1,4. 0,7. 1,5. 4,2. 1,8. 1,2. Włochy. 2,1. 1,8. 1,0. 1,3. 1,0. 0,6. 2,1. 2,4. 0,6. Japonia. Zródło: M.A. Taylor, International Capital Mobility in History: The Savings-Investment Relationship, NBER Working Paper 1996, nr 5743.. 1974–1989. 1,2. 1960–1973. 1947–1959. 1,1. 1,9. 1932–1939. 1927–1932. 4,6. 1919–1926. 1890–1913. 4,6. Wielka Brytania. 1870–1889. Lata. Tabela 4. Przepływy kapitału w latach 1870–1996 (średnia wartość bezwzględna rachunku obrotów bieżących jako % PKB). 44. Aleksander Surdej.

(15) Współzależność gospodarcza.... 45. ryzuje różny stopień stabilności: najmniej niestabilny jest napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych, gdyż jest on związany z fizycznymi inwestycjami i/lub rzeczywistym zarządzaniem przedsiębiorstwem. Zaleca się więc, aby państwa zaczynały liberalizację przepływów kapitałowych od liberalizacji napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Teoretycznie przepływy finansowe umożliwiają lepszą alokację kapitału w skali globalnej, potencjalnie zwiększają wielkość inwestycji w krajach o zbyt niskim poziomie oszczędzania, a nawet dyscyplinują politykę rządów, które nie dbają o stabilizację makroekonomiczną. Łatwość, z jaką kapitał może przepływać w skali międzynarodowej, sprawia jednak, że mogą następować gwałtowne zwroty w kierunkach jego przepływu, przynoszące negatywne skutki w postaci kryzysów finansowych14. Właśnie szybkość i zmienność przepływów, a nie ich relatywna wielkość (zob. tabela 4) jest cechą wyróżniającą współczesne rynki finansowe, na których transakcje trwają całą dobę i – dzięki rozwojowi technologii komputerowych – odbywają się w czasie rzeczywistym. Niektóre kraje mają uzasadnione powody do ograniczania przepływów kapitałowych: chcą zredukowac zmienność krótkookresowych przepływów finansowych, próbują utrzymać oszczędności krajowe w obrębie narodowej gospodarki lub zachować (ewentualnie rozszerzyć) bazę podatkową. Czyniąc tak, kraje te pozbawiają się jednak korzyści wynikających z przynależności do otwartego systemu gospodarki międzynarodowej. Ponieważ przeciwdziałanie międzynarodowym kryzysom finansowym wykracza poza możliwości poszczególnych państw, konieczne zmiany mogą być tylko wynikiem inicjatyw międzynarodowych – wymagają współpracy międzynarodowej. Wśród proponowanych zmian wymienić można wprowadzenie niskiego podatku od transakcji walutowych (tzw. podatku Tobina), który zmniejszyłby liczbę transakcji spekulacyjnych, i propozycje zmian w architekturze międzynarodowego systemu finansowego, takie jak np. powiększenie środków do dyspozycji MFW, stworzenie instytucji rozwiązującej międzynarodowe kryzysy finansowe, powołanie międzynarodowego trybunału ds. bankructw, czy wreszcie stworzenie globalnego banku centralnego. Każda z wymienionych propozycji reform ma swoje mocne i słabe strony. Czas pokaże, które z nich zostaną wdrożone. 3.6. Przedsiębiorstwa ponadnarodowe i globalizacja produkcji. Jednym z najważniejszych zjawisk charakterystycznych dla współczesnej gospodarki jest rozwój wielkich przedsiębiorstw ponadnarodowych. Ponadnarodowa skala, w której przedsiębiorstwa dokonują operacji, a także ich możliwości 14. Zob. Ch. Kindleberger, Manias, Panics and Crashes, Wiley, New York 1996..

(16) 033,4. Wal-Mart (USA). Philip Morris (USA). Przemysł spożywczy. United Parcel Service (USA). General Electric (USA). Źródło: www.wiwo.de/branchen.htm/Wirtschaftswoche, 16.06.2008.. Konglomeraty. Nike (USA). Transport. Przemysł odzieżowy. Saint Gobain (Francja). Przemysł ceramiczny. Nippon T&T (Japonia). Thyjssen (Niemcy). Telekomunikacja. Przemysł metalowy. Exxon (USA). Handel. Energetyka. Siemens (Niemcy). 089,6. 022,1. 008,5. 017,8. 051,6. 064,6. 022,2. 122,7. 091,9. 060,2. 072,8. 014,8. Procter&Gamble (USA). IBM (USA). Bouygues (Francja). 143,9. Przychody (w mld euro w 1998 r.). General Motors (USA). Przedsiębiorstwo. Przemysł elektrotechniczny. Przemysł komputerowy. Przemysł chemiczny. Przemysł budowlany. Przemysł samochodowy. Branża. Tabela 5. Największe przedsiębiorstwa i PKB wybranych krajów w latach 90.. Węgry. Czechy. Ukraina. Irlandia. Portugalia. Finlandia. Grecja. Polska. Szwecja. Rosja. Hiszpania. Włochy. Niemcy. USA. Państwo. 00,44. 00,49. 00,61. 00,62. 0,101. 0,119. 0,120. 0,125. 0,227. 0,356. 0,563. i1141. i2365. i7434. PKB (w mld dolarów w 1996 r.). 46. Aleksander Surdej.

(17) Współzależność gospodarcza.... 47. kapitałowe, sprawiają, że mają one znaczną moc przetargową w negocjacjach dotyczących skali i miejsca inwestycji. Prasa gospodarcza dostarcza wielu przykładów tego, w jaki sposób przedsiębiorstwa ponadnarodowe manipulują rządami w celu uzyskania od nich dopłat do podejmowanych inwestycji. Przewaga przedsiębiorstw ponadnarodowych jest szczególnie widoczna w stosunku do państw małych i średnich. Dane zamieszczone w tabeli 5 wskazują, że sprzedaż (a w niektórych przypadkach kapitalizacja giełdowa) największych przedsiębiorstw ponadnarodowych przewyższa wartość produktu krajowego brutto małych państw. Tabela 6. Udział firm krajowych i zagranicznych w tworzeniu dochodu narodowego w 1998 r. (w %) Kraj. Dochód narodowy. tworzony przez firmy krajowe. tworzony przez firmy zagraniczne w kraju. tworzony przez firmy krajowe za granicą. USA. 88,4. 07,6. 04,0. Niemcy. 78,7. Świat Japonia. 79,2. 10,5. 93,3. 00,5. Francja. 75,5. 09,9. Hiszpania. 82,4. 03,8. 03,5. 43,8. 81,1. 17,9. Wielka Brytania. 61,4. Meksyk. 82,4. Korea Południowa. 87,4. Holandia. Polska. 06,3. 10,3. 06,2 15,0 14,6. 13,8. 24,8. 15,9. 01,7. 13,8 52,7. 05,1. 07,5 01,0. Rosja. 91,0. 05,9. 03,1. Węgry. 48,7. 39,4. 02,7. Czechy Estonia. 67,2 53,1. 31,0. 42,3. 01,8. 04,6. Źródło: J. Ziemiecki, K. Żukrowska, Samodzielność gospodarcza w erze globalizacji. Kilka przyczynków analitycznych, „Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2002, nr 1.. Kształtowanie międzynarodowego podziału pracy przez ekspansję firm ponadnarodowych prowadzi do tego, że gospodarki niektórych krajów są zdominowane przez firmy zagraniczne. Sytuacja taka w pełni odpowiada prognozom formułowanym na podstawie teorii ekonomicznej: za pośrednictwem firm.

(18) Aleksander Surdej. 48. ponadnarodowych kapitał przepływa z krajów charakteryzujących się jego względną nadwyżką do krajów ubogich w kapitał (sytuację tę ilustrują dane zaprezentowane w tabeli 6). Ta nowa sytuacja sprawia, że zmieniają się sposoby realizacji celów gospodarczych (warunki wypełniania zadań płynących z współczesnego rozumienia suwerenności gospodarczej) przez rządy. W okresie otwartych gospodarek rządy dbające o rozwój gospodarczy kraju muszą tworzyć przyjazne środowisko dla inwestycji zagranicznych, nie posługując się nakazem wobec zagranicznych, prywatnych, zorientowanych na zysk przedsiębiorstw. 4. Mechanizmy wpływu globalizacji na politykę gospodarczą poszczególnych państw Otwartość gospodarek oraz wzrost intensywności przepływów dóbr i kapitału mogą sprawiać wrażenie, że ograniczenia nakładane na politykę gospodarczą współczesnych rządów mają źródło wyłącznie w bezpośredniej i pośredniej presji przedsiębiorstw i innych uczestników globalnego rynku gospodarczego. Tak jednak nie jest, gdyż w rzeczywistości istnieje wiele innych mechanizmów oddziałujących na współczesne państwa i sprawiających, że ich polityka gospodarcza ulega zmianie w stosunku do hipotetycznej polityki, która byłaby prowadzona w warunkach całkowitej niezależności od czynników zewnętrznych. Mechanizmy te zostały poniżej krótko scharakteryzowane15. 1) Przymus militarny – pierwszy, choć coraz rzadziej stosowany, mechanizm polegający na wymuszeniu zmian w polityce innych państw pod wpływem groźby zastosowania siły militarnej. 2) Sankcje ekonomiczne – mogą być wprowadzone, gdy dany kraj podejmuje działania wewnętrzne nieakceptowane przez wspólnotę międzynarodową lub koalicję mocarstw. 3) System nagród – sprawia, że wzrasta oczekiwana wartość zachowań zgodnych z porządkiem globalnym. Oddziaływanie systemu nagród tym właśnie różni się od przymusu, że podnosi atrakcyjność zachowań proglobalistycznych; przymus zmniejsza wartość oczekiwaną zachowań niezgodnych z ładem globalizacyjnym. 4) Modelowanie – modyfikowanie polityki pod wpływem wniosków wynikających z obserwacji działań przynoszących sukcesy innym państwom. Modelowanie jest procesem kognitywnym, tj. zachodzącym w sferze symbolicznej. Nie oznacza imitowania, które jest wiernym przenoszeniem działań w inny kontekst. Modelowanie wykorzystuje podstawowe zasady polityki obserwowanej w innych Lista mechanizmów została stworzona na podstawie pracy: J. Braithwaite, P. Drahos, Global Business Regulations, Cambridge University Press, Cambridge 2000. 15.

(19) Współzależność gospodarcza.... 49. państwach i stwarza możliwość dostosowania sposobu ich wdrażania do lokalnej specyfiki. 5) Wzajemne dostosowanie – jest osiągane w drodze dobrowolnych negocjacji. Strony zgadzają się na dostosowanie reguł, których będą przestrzegać w prowadzonej polityce. Wzajemne dostosowanie jest więc kooperacyjnym dostosowaniem, w którym strony odwzajemniają zobowiązania bez użycia przymusu. 6) Tworzenie zdolności danego kraju do wypełniania międzynarodowych zobowiązań – wiele ze zobowiązań regulacyjnych wymaga właśnie posiadania takich zdolności. Przykładowo przestrzeganie bazylejskich reguł dotyczących bezpieczeństwa banków wymaga stworzenia służb nadzoru finansowego i wyposażenia ich w narzędzia zbierania i przetwarzania informacji. Z kolei przestrzeganie międzynarodowych reguł bezpiecznej żywności (stworzonych przez Komisję Codex Alimentarius) wymaga stworzenia sprawnych służb weterynaryjnych. 7) Konkurencja regulacyjna – u podstaw działania tego mechanizmu tkwi międzynarodowa mobilność czynników produkcji. Konkurencja regulacyjna to świadome działanie danego państwa, które wprowadza zmiany regulacyjne mające zwiększyć względną atrakcyjność danego kraju i przyciągnąć mobilne czynniki produkcji. Przejawem konkurencji regulacyjnej może być np. dumping socjalny, czyli obniżanie standardów ochrony środowiska lub standardów bezpieczenstwa pracy w celu obniżenia kosztów przedsiębiorstw i poprawy ich konkurencyjności. Wiele badań empirycznych pokazuje, że konkurencja regulacyjna jest faktem. Nie istnieją jednak dowody na to, że jest to konkurencja typu „wyścig w dół” (race to bottom), czyli konkurencja przez obniżanie standardów regulacyjnych16. Uogólniając, można stwierdzić, że współcześnie mamy do czynienia z mechanizmami dobrowolnego i/lub wymuszonego ograniczania suwerenności gospodarczej państw. Dobrowolne ograniczanie suwerenności wiąże się najczęściej z przynależnością do organizacji międzynarodowych, które dostarczają międzynarodowych dóbr publicznych w postaci wspólnych standardów (lub norm zachowań) lub są powołane do rozwiązywania globalnych problemów, takich jak np. przeciwdziałanie praniu brudnych pieniędzy (cel, do którego została powołana organizacja Financial Action Task Force on Money Laundering – FATF). Dobrowolne ograniczanie suwerenności gospodarczej, czy jak w przypadku Unii Europejskiej – łączenie suwerenności (pooled sovereignty), wiąże się z postrzeganiem przewagi korzyści nad kosztami takiego rozwiązania. Problemem jest natomiast minimalizowanie wymuszonego ograniczania suwerenności, czyli przyjmowania rozwiązań, które są szkodliwe dla gospodarki danego kraju.. Zob. C. Radaelli, International Regulatory Competition: What does the Evidence Tell Us?, EUI Discussion Paper 2002, October. 16.

(20) 50. Aleksander Surdej. 5. Współzależność gospodarcza a samodzielność polityki gospodarczej państw Powstaje pytanie, czy istnieją efektywne sposoby obrony przed wymuszonym ograniczeniem autonomii gospodarczej. Poszukując metod obrony przed wymuszonym ograniczeniem suwerenności, należy zwrócić uwagę na problemy wynikające z posługiwania się pojęciem konkurencyjności państw, gdyż istotą starań o zachowanie (lub poszerzenie) suwerenności gospodarczej jest zwiększenie konkurencyjności kraju. Posługując się tym pojęciem, trzeba pamiętać, że analogia pomiędzy konkurencyjnością firmy a konkurencyjnością państw jest złudna. Jeśli prywatna firma jest niekonkurencyjna, to nie jest w stanie zaoferować pracownikom konkurencyjnych płac i zapewnić zwrotu zainwestowanego kapitału właścicielom firmy, a w rezultacie traci udziały w rynku i bankrutuje, natomiast głównym skutkiem nieefektywnej polityki rządu nie jest bankructwo kraju, lecz niższe realne płace jego obywateli i niższy realny kurs walutowy. Z dbałości o konkurencyjność kraju wynika konieczność zmniejszania negatywnych skutków zdarzeń zewnętrznych na funkcjonowanie jego gospodarki. Najczęściej skutki takich zdarzeń przenoszone są za pośrednictwem rynków finansowych. Negatywne skutki niestabilności międzynarodowych rynków finansowych mogą zostać zmniejszone – jak już wspomniano – jedynie przez współpracę międzynarodową państw. Jest to zatem sytuacja, w której kraj może zwiększyć swoją konkurencyjność przez przyjęcie dobrowolnych zobowiązań, czyniących jego zachowania bardziej przewidywalnymi, a mniej dyskrecjonalnymi. Skuteczność państwa nie oznacza dowolności i dyskrecjonalności jego działań. Tam, gdzie nie ma możliwości zbiorowego działania (przyjęcia multilateralnych reguł i stworzenia instytucji ich strzegących), dany kraj może dokonywać suwerennych wyborów, lecz musi być świadomy kosztów wynikających z takich działań. Sytuację taką najlepiej wyjaśnić na przykładzie. Otóż wyobraźmy sobie, że rząd przeciwstawia się pospiesznej prywatyzacji jakiegoś sektora gospodarki. Wskutek powolności działań prywatyzacyjnych kraj ten traci rating AAA i otrzymuje od międzynarodowych agencji ratingowych ocenę AA. Pogorszenie notowań ratingowych oznacza, że rząd, pożyczając pieniądze na finansowanie długu publicznego, sięgającego 50% PKB, musi płacić odsetki wyższe o 0,5 punktu procentowego. Rocznie musi więc płacić odsetki większe o 0,25% PKB, co w ciągu 20 lat daje 5% PKB, czyli równowartość krótkiej recesji. Wydaje się, że nie jest to przesadnie wysoka cena dążeń do realizacji samodzielnie określanych celów w polityce gospodarczej. Nie każda groźba ze strony inwestorów zagranicznych powinna być traktowana poważnie: groźny dla danego kraju jest tylko taki odpływ kapitału, który wywołuje panikę wśród pozostałych inwestorów..

(21) Współzależność gospodarcza.... 51. Globalizacja sprzyja ograniczaniu bezpośredniego zaangażowania państwa w gospodarkę, ale nie oznacza zaniku gospodarczej roli państwa. Zmieniają się natomiast jego funkcje. Warto jednak pamiętać również o tym, że nawet na obszarach pogłębionej integracji gospodarczej, takich jak Unia Europejska, wyłącznie w gestii państw narodowych pozostają tak istotne dla długofalowego rozwoju gospodarczego rodzaje polityki publicznej, jak: polityka społeczna, polityka edukacyjna czy polityka rozwoju infrastruktury technicznej, w tym transportu. Otwartość gospodarcza może sprzyjać wzrostowi wydatków publicznych, gdy te sprzyjają wzrostowi długofalowej produktywności pracy, np. przez poprawę stanu zdrowia społeczeństwa, i/lub zmniejszają konflikty przemysłowe w okresie restrukturyzacji przedsiębiorstw. Globalizacja działa przeciwko keynesowskiemu państwu dobrobytu z jego koncentracją na emeryturach, rentach inwalidzkich i ochronie zdrowia, a sprzyja schumpeterowskiemu, konkurencyjnemu (workfare) państwu dzięki wzrostowi wydatków na edukację i programy szkoleniowe. Podstawowe pytanie ekonomii politycznej globalizacji gospodarczej dotyczy zatem tego, czy świat jest optymalnym obszarem do definiowania ekonomicznej efektywności. Globalizacyjni optymiści zakładają, że wolne przepływy dóbr, usług, kapitału i ludzi przynoszą wzrost efektywności gospodarowania w skali globalnej (a więc wzrost łącznego dochodu świata). Z założenia tego wyprowadza się wniosek, że wzrost łącznego dochodu świata jest wystarczającym uzasadnieniem poparcia dla globalizacji gospodarczej. Trzeba jednak pamiętać, że globalizacja gospodarcza może wywołać zaburzenia społeczne, gdyż działalność gospodarcza w skali globu wiąże się z przemieszczaniem inwestycji i przedsiębiorstw, a co się z tym wiąże – z powstawaniem lokalnych ośrodków koncentracji kosztów, w tym kosztów związanych z utraconymi miejscami pracy i wpływami podatkowymi. O ile jednak w wypadku restrukturyzacji gospodarek narodowych koszty i korzyści dotyczą grup społecznych należących do tego samego państwa, to w wypadku wywołanych przez globalizację przesunięć lokalizacji działalności gospodarczej zwycięzcy i przegrani na ogół są obywatelami innych państw. „Standardowym środkiem likwidującym negatywne skutki płynące z rozpowszechnienia się zasad wolnego handlu jest wymóg, aby zwycięzcy podzielili się z przegranymi częścią uzyskanych korzyści przez jakąś formę kompensacji. Powinniśmy potraktować to poważnie, jako polityczny i moralny wymóg” – piszą G. Burtless, R.Z. Lawrence, R.E. Litan i R.J. Shapiro, widząc w takim postępowaniu alternatywę dla antyglobalizacyjnych idei17. Moralnie uzasadnione poglądy muszą zostać jednak przełożone na efektywną politykę kompensacyjną. Każdy, kto dostrzega trudności w stworzeniu akcepto G. Burtless et al., Globaphobia: Confronting Fears about Open Trade, Brookings Institution Press, Washington 1998. 17.

(22) Aleksander Surdej. 52. wanych i efektywnych form kompensacji w skali państw narodowych, wie, że problemy te są zwielokrotnione, gdy postuluje się stworzenie globalnych programów kompensacyjnych. Jedną z form kompensacji jest bezzwrotna pomoc krajów rozwiniętych dla krajów rozwijających się. Organizacja Narodów Zjednoczonych zaleca, aby pomoc ta wynosiła 1% dochodu narodowego krajów rozwiniętych. Średnia wielkość pomocy udzielanej przez kraje należące do Organizacji Współpracy Ekonomicznej i Rozwoju (OECD) rzadko jednak przekraczała 0,35% dochodu narodowego tych krajów. Tabela 7 prezentuje sposoby transferu i wielkość tych środków. Pod koniec lat 90. wielkość pomocy wynosiła ok. 96 mld, a sumę tę trudno uznać za wystarczającą rekompensatę za negatywne konsekwencje globalizacji gospodarczej. Tabela 7. Transfer środków pomocy z krajów OECD do krajów rozwijających się w 1999 r. (w mld dolarów) Typ transferu środków. Oficjalna pomoc na rzecz rozwoju. Inne oficjalne przepływy środków finansowych, w tym bilateralne kredyty eksportowe Oficjalne granty dla organizacji pozarządowych. Prywatne granty z krajów OECD, przekazywane najczęściej przez organizacje pozarządowe krajów OECD Łączna pomoc bezzwrotna. Wielkość przekazanych środków 51. 30 06 09 96. Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Reusse, The Ills of Aid, Chicago University Press, Chicago 2002, s. 19.. Otwartość gospodarcza umożliwia „wyjście” z kraju mobilnym czynnikom produkcji, w tym głównie kapitałowi, może więc wywierać presję na obniżenie podatków nakładanych na najbardziej mobilne czynniki i zmuszać do równoważącego spadek przychodów wzrostu opodatkowania czynników mniej mobilnych, w tym głównie pracy. Rodzi również presję konkurencyjną na producentów w sektorach dóbr wymienialnych. Wysokie podatki, utrudnienia regulacyjne, rozbudowane regulacje rynku pracy i konfliktowe związki zawodowe mogą pogarszać położenie konkurencyjne firm w tych sektorach, dlatego też sektory te są rzecznikami konkurencyjnej deregulacji gospodarek. Przedstawiona w tym artykule argumentacja wydaje się uprawniać do sformułowania następującego wniosku: otwartość gospodarcza nie determinuje w sposób jednoznaczny kształtu wewnętrznej polityki gospodarczej, gdyż – po pierwsze – współczesne państwa są mniej otwarte pod względem gospodarczym, niż się zwykło sądzić, a – po drugie – część swoich funkcji spełniają na poziomie.

(23) Współzależność gospodarcza.... 53. ponadnarodowym, tworząc bloki państw podobnych i połączonych wspólnymi celami. Literatura Amsden A.H., Hikino T., The Bark Is Worse Than the Bite: New WTO Law and Late Industrialization, Annals AAPSS 2000, July. Baldwin R.E., Martin P., Two Waves of Globalization: Superficial Similarities, Fundamental Differences, NBER Working Paper 1999, nr 6904. Braithwaite J., Drahos P., Global Business Regulations, Cambridge University Press, Cambridge 2000. Burtless G., Lawrence R.Z., Litan R.E., Shapiro R.J., Globaphobia: Confronting Fears about Open Trade, Brookings Institution Press, Washington 1998. Eichengreen B., Is Globalization Today Really Different than Globalization a Hundred Years Ago?, „Brookings Trade Policy Forum” 1999. Fair Trade and Harmonization: Prerequisites for Free Trade?, red. J. Bhagwati, R.E. Hudec, MIT, Cambridge 1996. Frankel J.A., Globalization of the Economy, NBER Working Paper 2000, nr 7858. Hausler G., The Globalization of Finance, „Finance&Development” 2002, vol. 39, nr 1, March. Keohane R.O., Ironies of Sovereignty: The European Union and the United States, „Journal of Common Market Studies” 2002, nr 4. Kindleberger Ch., Manias, Panics and Crashes, Wiley, New York 1996. Krasner S.D., Abiding Sovereignty, „International Political Science Review” 2001, vol. 22, nr 3. Masson P., Globalization: Facts and Figures, IMF Policy Discussion Paper 2001, October. Radaelli C., International Regulatory Competition: What does the Evidence Tell Us?, EUI Discussion Paper 2002, October. Reusse E., The Ills of Aid, Chicago University Press, Chicago 2002. Rose A., One Money, One Market: Estimating the Effect of Common Currencies on Trade, „Economic Policy” 2000, vol. 30, April. Taylor M.A., International Capital Mobility in History: The Savings-Investment Relationship, NBER Working Paper 1996, nr 5743. Ziemecki J., Żukrowska K., Samodzielność gospodarcza w erze globalizacji. Kilka przyczynków analitycznych, „Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2002, nr 1. Economic Interdependence and the National Welfare State The author presents empirical indicators that serve to identify changes in the degree of economic interdependence and attempts to indicate the mechanisms by which economic interdependence influences choice in regard to welfare state policies. The analysis seeks to clarify the relative autonomy of social policies in a period of economic openness..

(24)