A C T A UN1VERSITAT1S LODZ1ENSIS
FOLIA SO ZO LOG ICA 3 47— 55 1986
(A cta Univ. Lodz., Folia sozol.)
Ja d w ig a G AW ŁOW SK A
O R G A N IZ A C JA O C H R O N Y SZATY R O Ś L IN N E J W R EZER W A TA C H FLO R Y STY C ZN Y C H
O R G A N IZ A T IO N O F PLA N T C O V ER C O N S E R V A T IO N IN FLOR I STIC RESERVES
ABSTRACT: In P oland, th e re a rc 115 ilo ristic re s e rv e s, th e ta s k of w hich is to p ro tect n a tu ra l h a b ita ts of th e ra re s t sp ecies belonging to th e n a tiv e flora. T he au th o re ss d iscu sses th e ty p e s of th e se re s e rv e s, m ore im p o rtan t species being an o b je c t of p ro tectio n w ith in re s e rv e s, e x p e rie n c e an d failures in c o n se rv a tio n attem p ts, an d puts fo rw ard p ro p o sitio n s c o n cern in g im prove m ents in o rg an izalio n of c o n se rv a tio n a c tiv itie s (sum m ary see p age 54—55).
T r e ś ć
1. R odzaje re z e rw a tó w flo ry sty c z n y c h i ich liczba 2. O sobliw ości flo ry sty czn e ch ro n io n e w re z e rw a ta c h 3. T ru d n o ści w w y k o n y w an iu o ch ro n y re z e rw a to w e j 4. O rg a n iz a c ja sk u te c z n e j o ch ro n y
5. Piśm iennictw o 6. Sum m ary
1 RODZAJE REZERW ATÓW FLORYSTYCZNYCH 1 ICH LICZBA
D la o c h ro n y o sto i g a tu n k ó w ro ś lin rz a d k o w y s tę p u ją c y c h w k ra ju (m. in. ta k ż e dla o b ję ty c h o c h ro n ą g a tu n k o w ą ) u tw o rz o n o d o 1980 r. 115 re z e rw a tó w flo ry s ty c z n y c h o łą c z n e j p o w ie rz c h n i 1721 ha*. S p o śró d w s z y s tk ic h g ru p re z e r w a tó w w y ró ż n ia ją się o n e tym , że n a jc z ę ś c ie j są m ałe, n a jm n ie js z e z n ich z a jm u ją p o w ie rz c h n ię 0,1 do 5 ha.
* Dnia 1 sty czn ia 1986 r. liczba re z e rw a tó w flo ry sty c z n y c h w y n o siła 120, a ich łączna p o w ierzch n ia — 3342,5 ha.
J e s z c z e m n ie jsz e s ta n o w is k a g in ą c y c h g a tu n k ó w , o p o w ie rz c h n i do 0,1 ha, c h ro n io n e są z a z w y c z a j ja k o pom n ik i p rz y ro d y , np. p ła ty zim oziołu p ó łn o c n e g o w n a d le ś n ic tw ie L u b a rtó w (leśn ictw o J a w id z w w oj. lu b elsk im ), c ie s z y n ia n k i w io se n n e j w n a d le ś n ic tw ie Ś w idn ik (le śn ic tw o K rzczonów ) i in n e. S to su n k o w o d u żą p o w ie rz c h n ię m a ją te re z e r w a ty flo ry sty c z n e , k tó re o b e jm u ją c a łe je z io ro lu b in n y b io to p z in te re su ją c y m i ze sp o ła m i ro ślin n y m i. R e z e rw a ty flo ry s ty c z n e m o że m y p o d zielić n a g ru p y w z a le ż n o śc i od p rz y n a le ż n o śc i sy s te m a ty c z n e j i z n a c z e n ia c h ro n io n y c h g a tu n k ó w . R o z ró ż n ia m y w śró d n ic h n a s tę p u ją c e g ru p y :
1) re z e r w a ty u tw o rz o n e d la o c h ro n y ro ś lin n a s ie n n y c h (je st ich 84); 2) re z e r w a ty u tw o rz o n e dla o c h ro n y p a p ro tn ik ó w (12);
3) re z e r w a ty dla o c h ro n y innyc h ro ślin z a ro d n ik o w y c h (4);
4) re z e r w a ty dla o c h r o n y re lik to w y c h sta n o w is k ro ślin g ó rs k ic h n a ndżu (2);
5) re z e r w a ty d la o c h ro n y n ie k tó ry c h z e sp o łó w ro ś lin n y c h (13). P e z e rw a ty flo ry s ty c z n e o b e jm u ją b o w iem o c h ro n ą n ie ty lk o r z a d k o w y s tę p u ją c e g a tu n k i ro ślin , lecz tak że te c h a ra k te r y s ty c z n a z b io ro w isk a ro ślin n e, k tó re p o w in n y z a c h o w a ć dla n a u k i g a tu n k i lu b ich g ru p y n a ich p ie rw o tn y c h s ta n o w is k a c h i w łą c z n o śc i z o ta c z a ją cy m je śro d o w isk ie m . Do ta k ic h g a tu n k ó w n a le ż ą e n d e m ity ro ślin n e , e k o ty p y n a k r a ń c a c h z a się g ó w lu b n a s ta n o w is k a c h w y s p o w y c h , o d e r w a n y c h od g łó w n e g o z a się g u itp. N a le ż y je d n a k z a z n a c z y ć , że jeżeli re z e r w a t flo ry s ty c z n y z o sta ł u tw o rz o n y d la o c h ro n y o k re ś lo n e g o g a tu n k u lu b g r u p y g a tu n k ó w cz y też d la o c h ro n y c a łe g o z e s p o łu b ą d ź k ilk u z e sp o łó w ro ślin n o śc i, to p rz y o k re ś la n iu ty p u ta k ie g o re z e r w a tu p o w in n o się u ż y w a ć n a z w y zło żo n ej, np. r e z e r w a t flo ry s ty c z n o -to rfo w is k o w y , flo ry s ty c z n o -s te p o w y , flo ry s ty c z n o -le ś n y , flo ry sty c z n o -w o d n y , flo ry s ty - c z n o -k ra jo b ra z o w y itd. D o ty c h c z a s p rz y ję te o k re ś la n ie ty p u re z e rw a tu n a z w ą je d n o w y ra z o w ą je s t p o w o d e m w ie lu n ie śc isło śc i p rz y p o d a w a n iu lic z b y re z e r w a tó w k a ż d e g o ty p u . D la te g o też p rz y p rz e d s ta w ia n iu o r g a n izac ji o c h ro n y s z a ty ro ś lin n e j w r e z e r w a ta c h flo ry s ty c z n y c h s p o rz ą d z e n ie z e sta w ie n ia lic z b o w e g o n a p o ty k a d u że tru d n o śc i.
2. OSOBLIW OŚCI FLORYSTYCZNE C H R O N IO N E W REZERWATACH W ś ró d n a jc e n n ie js z y c h o so b liw o ści n a sz e j flo ry c ie p ło lu b n e j c h r o n io n y c h w re z e r w a ta c h flo ry s ty c z n y c h z n a jd u ją się ta k ie g a tu n k i, ja k C arlina o n o p o rdilolia — z n a n a w P o lsc e z a le d w ie z 4 s ta n o w isk , z k tó ry c h 3 są o b ję te o c h r o n ą re z e rw a to w ą ; D ic ta n m u s a lbus — c h ro n io n y w 2 re z e rw a ta c h ; Stipa jo a n n is — c h ro n io n a w r e z e r w a c ie „ K w id z y ń sk ie O s tn ic e " ; Stipa capillata —- c h ro n io n a w k ilk u re z e r w a ta c h s tę p o
w y c h ; A d o n i s v e r n a lis — je g o re z e r w a t w L ubczy z a ró s ł lasem , a le g a tu n e k te n je s t c h ro n io n y w r e z e r w a ta c h ste p o w y c h ; L a th y r u s pisilor- m is — 3 re z e rw a ty ; C e ra su s Iruticosa — 3 re z e r w a ty ; S t a p h y l e a pinna- la — c h ro n io n a w re z e r w a c ie k r a jo b r a z o w y m n a C e rg o w e j G ó rze; R h o d o d e n d r o n i l a v u m — re z e r w a t „K o ła c z n ia " k o ło L eż ajsk a.
D o b rze w y o d rę b n io n ą g r u p ę ro ś lin c h ro n io n y c h w r e z e r w a ta c h flo- ry s ty c z n y c h p rz e d s ta w ia ją r e lik ty g la c ja ln e . W w ię k sz e j części k r a ju s ta n o w is k a ro ślin p ó łn o c n y c h (tu n d ry i ta jg i) m a ją c h a r a k te r re lik to w y i d la te g o w p e łn i z a s łu g u ją na o c h ro n ę . N a le ż ą tu ta j: C h a m a e d a p h n e c a l y c n l a ta — c h r o n io n a w K a m p in o sk im P a rk u N a ro d o w y m i w 1 r e z e rw a c ie na M a z u ra c h ; S a lix l a p p o n u m — 2 re z e r w a ty ; SaJix m y rtillo i- d e s — 2 re z e rw a ty ; Betula nana — 2 re z e rw a ty , B etula h u m ilis — 4 r e
z e rw a ty (p o n a d to w s z y s tk ie te g a tu n k i ro ś lin c h ro n io n e są w n ie k tó ry c h re z e r w a ta c h z a lic z o n y c h do to rfo w isk o w y c h ); R u b u s c h a m a e m o r u s — 5 re z e rw a tó w ; O x y c o c c u s m ic ro c a r p u s — re z e r w a t „ O k o n e k " n a P o je z ie rz u B ro dnickim ; n a jb a rd z ie j p o łu d n io w e s ta n o w is k a L innaea b orealis są
c h r o n io n e w 2 r e z e r w a ta c h i w 2 m ie js c a c h ja k o p o m n ik i p rz y ro d y . Z ro ślin w o d n y c h w ła ś c iw y c h p o lo d o w c o w y m je z io ro m P o m o rza p o d le g a ją o c h ro n ie re z e r w a to w e j b o r e a ln o -a tla n ty c k ie g a tu n k i: Lobelia D o r tm a n n a — w 5 re z e r w a ta c h je z io rn y c h i Is o ë te s lacustris — w 2 r e z e r w a ta c h je z io rn y c h . D la Elistna n a ła n s n ie u tw o rz o n o ż a d n e g o r e z e rw a tu . Z. C zu b iń sk i p ro p o n o w a ł re z e r w a t „ J e z io ro W a rliń s k ie " k o ło K a rtu z ( C z u b i ń s k i i in. 1977).
N a jrz a d z ie j s p o ty k a n y m i ro ślin a m i w o d n y m i w n a s z y m k r a ju są: H y d rilla ve rtic illa la , d la k tó r e j p ro je k to w a ł prof. C z u b iń sk i re z e r w a t „ Je z io ro B iałe P a rc ia ń s k ie ” k o ło S u w a łk i A l d r o v a n d a v e sic u lo sa , c h r o n io n a już w 3 re z e r w a ta c h („ J e z io ro B rzeziczn o " k o ło Ł ęcznej, „T o rfo w isk o p rz y J e z io r z e C z a rn y m " k o ło P a rc z e w a , „ J e z io ro S w ie rsz c z ó w " k o ło U rsz u lin a ), a p r o je k tu je się d la n ie j je s z c z e 2 r e z e r w a ty : „ J e z io ro U śc iw ie rz " w w oj. b ia lsk o p o d la sk im i „ K a n ia " k o ło S łu p c y w w oj. k o n iń sk im ; W o l lf ia arrhiza c h ro n io n a je s t w re z e rw a c ie „ Je z io ro J a s n e ” w w oj. szc zec iń sk im .
Z in n y c h ro ś lin o b ję ty c h o c h ro n ą re z e r w a to w ą w y m ie n ić n a le ż y : T ia p a na ta n s — 5 re z e r w a tó w (w je d n y m z n ich k o te w k a w y g in ę ła , je s t to re z e r w a t „B rzoza S ta d n ic k a " , w d ru g im w y m ie ra — re z e r w a t ,,P niów "); C la d iu m m ariscu s, d la k tó re j u tw o rz o n o 8 re z e rw a tó w ; Fri- tillaria m e le a g r is — r e z e r w a t w K ró w n ik a c h ; H a c q u e tia ep ip a ctis — 3 re z e rw a ty ; D ia n th u s c a e s iu s — re z e r w a t w G rz y b n ie w w o j. p o z n a ń skim ; T r o lliu s e u r o p a e u s c h ro n io n y je s t w re z e r w a c ie „ G o g o le w o ” (w oi. szc zec iń sk ie) i w r e z e r w a c ie „D o lin k a" (w oj. le sz c z y ń sk ie ); L e u c o iu m ve rr n im c h ro n io n a je s t w re z e rw a c ie „ S n ie ż y c o w y J a r " w w oj. p o z n a ń skim ; A n t h e r i c u m liliago — w re z e rw a c ie „ B o ra ty ń " w w oj. z ie lo n o
g ó rsk im ; Erica t e tr a lix — w re z e r w a c ie „B rzeźn ik " w B o rac h D o ln o ślą sk ic h ; L onicera p e r i c l y m e n u m — w re z e rw a c ie ,,B iele C h o jn o w s k ie "
S zcz eg ó ln ie w a ż n a je s t o c h ro n a sto rc z y k ó w , k tó r e s ta ją się co raz rz a d sz e p om im o o c h ro n y g a tu n k o w e j. R e z e rw a t „G ó ra T u ł" c h ro n i s k u p ie n ie w ie lu g a tu n k ó w sto rc z y k ó w . D la o c h ro n y C y p r i p e d i u m ca lce o lu s u tw o rz o n o 5 re z e rw a tó w .
W o sta tn im o k re s ie d zięk i p ro w a d z o n y m o b s e rw a c jo m p rz y ro d n i czym lu b szc zeg ó ło w y m b a d a n io m z e sp o ło w y m je s te ś m y św ia d k a m i g w a łto w n e g o z a n ik a n ia w ie lu re lik to w y c h s ta n o w is k p a p ro tn ik ó w , g łó w n ie g a tu n k ó w g ó rs k ic h lu b s e rp e n ty n o w y c h , a ta k ż e in n y c h ro ślin z a ro d n ik o w y c h . S zy b k o p o s tę p u ją c e z m ia n y b io to p ó w i ich n iszczen ie, z m ian a w a ru n k ó w m ik ro k lim a ty c z n y c h , re g u la c ja c ie k ó w lu b c h e m i z a c ja s ie d lisk a p o c ią g a ją za so b ą z a g ła d ę w ie lu ro ś lin z a ro d n ik o w y c h . O p o s tę p u ją c y m g w a łto w n y m u b o ż e n iu flo ry p o ro stó w św ia d c z y m. in. sz y b k i z a n ik o k a z a łe g o i p ię k n e g o p o ro stu , ja k im je s t Lobaria p u l m o naria.
S p o śró d 12 re z e r w a tó w u tw o rz o n y c h d la o c h ro n y p a p ro tn ik ó w 5 z a b e z p ie c z a O s m u n d a regalis; 3 — M a tte u c ia stru th io p teris; 1 — Ph yllitis s c o lo p e n d r iu m („ W ąw ó z M y ślib o rsk i" ); 1 — p a p ro c ie se rp e n ty n o w e , m. in. A s p l e n i u m a d ia n tu m n ig r u m (G óra R ad u n ia); 2 — E q u is e tu m m á x im u m . In n e ro ś lin y z a ro d n ik o w e są c h ro n io n e w 4 re z e rw a ta c h : „P rz eło m S o lin k i" w B ieszcz ad ac h c h ro n i m ch y g ó rsk ie ; „ B ielań sk ie S k a łk i” i „ S k a łk i P rz e g o rz a ls k ie " k o ło K ra k o w a c h ro n ią m. in. rz a d k ie g a tu n k i w ą tro b o w c ó w s u b m e rid io n a ln o -k o n ty n e n ta ln y c h ; w re z e rw a c ie „ T c h ó rz y n o " w w oj. g o rz o w sk im w z a ra s ta ją c y m je z io rz e c h ro n io n e są ra m ie n ic e C harales, tw o rz ą c e p o d w o d n e łąki.
3. TRUDNOŚCI W W Y K O N Y W A N IU O CH RON Y REZERW ATOW EJ
O c h ro n a ro ś lin p rz ez tw o rz e n ie re z e r w a tó w w y d a w a ła się s p ra w ą b a rd z o p ro stą . S ądzo no, że w y s ta r c z y w y łą c z y ć d a n y te re n z u ż y tk o
w a n ia , n ie d o p u ś c ić do in g e re n c ji ze s tro n y c z ło w ie k a i z o s ta w ić p r z y ro d ę sa m ą sobie. D o k o n a n e o b s e rw a c je re z e rw a tó w flo ry sty c z n y c h , p ro w a d z o n e już p rz e z ok. 60 lat, w y k a z a ły , że s p ra w a ta n ie ty lk o n ie je s t p ro sta , a le że b y w a b a rd z o tru d n a . W iad o m o , iż w w o ln e j p r z y ro d z ie w ró ż n y c h w a ru n k a c h e k o lo g ic z n y c h w y tw o rz y ły się w sk u te k s e le k c ji n a tu r a ln e j trw a ją c e j s e tk i i ty s ią c e la t ró ż n e ra s y te g o sam eg o g a tu n k u , n a jle p ie j p rz y s to s o w a n e d o lo k a ln e g o śro d o w is k a i c h a r a k te r y z u ją c e się m. in. sw o isty m i w ła śc iw o śc ia m i m o rfo lo a ic z n y m i o ra z w y m a g a n ia m i w .stosunku do sie d lisk a . T e lo k a ln e ra sy , czy li e k o ty p y , n a jle p ie j z h a rm o n iz o w a n e z b io to p em , c e c h u je w ie lk a d y n a m ik a ż y
cio w a i o d p o rn o ść na n ie k o rz y s tn e w p ły w y . B y ło b y n a jb a rd z ie j celo w e, a b y w o b rę b ie n a tu ra ln e g o z a się g u k a ż d e g o g a tu n k u te w ła ś n ie e k o ty p y b y ły o b ję te o c h ro n ą re z e rw a to w ą , b y b y ły p rz e d m io te m ś c isły c h o b s e r w a c ji n a u k o w y c h w m ie js c a c h ich w y s tę p o w a n ia . D ą żen iem n a sz y m p o w in n o być, a b y z b io ro w isk a , k tó r e s k u p ia ją rz a d k ie g a tu n k i w n a j w ię k sz e j liczb ie e g z e m p la rz y i o s z c z e g ó ln ie k o rz y s tn y c h c e c h a c h d z ie d zicz n y ch , z o s ta ły w p e łn i z a c h o w a n e i s łu ż y ły d o b a d a ń n a u k o w y c h n a d ich w a rto ś c ią g e n e ty c z n ą i w ła śc iw o śc ia m i h o d o w la n y m i.
P o d sta w o w y m w a ru n k ie m te j o c h ro n y je s t in w e n ta r y z a c ja w r e z e r w a ta c h flo ry s ty c z n y c h p o sz c z e g ó ln y c h e g z e m p la rz y , k lo n ó w lu b g ru p (p o p u lacji) g a tu n k ó w c h ro n io n y c h lu b za g ro ż o n y c h , re p re z e n tu ją c y c h n a jc e n n ie js z e e k o ty p y , ze szc z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m c e c h d o d atn ich , i o b s e rw a c ja ich p o to m stw a . D alszą a k c ją b ę d z ie z a b e z p ie c z e n ie ty c h e g z e m p la rz y tak im i m eto d am i, a b y z a g w a ra n to w a ć ich u trz y m a n ie i ro zw ó j. In g e re n c ja c z ło w ie k a w ty c h re z e r w a ta c h m usi b y ć o p a rta n a w n ik liw y c h o b s e rw a c ja c h n a u k o w y c h i u z g o d n io n a z p ra k ty k a m i.
P rz y k ła d e m k o n ie c z n o śc i in g e re n c ji c z ło w ie k a w re z e r w a ta c h m oże b y ć re lik to w a flo ra ste p o w a . R e z e rw a t w L ubczy w y łą c z o n o z u ż y tk o w a n ia , a b y z a c h o w a ć A d o n i s ve rn a lis, p ię k n ą ro ś lin ę w io s e n n ą i w a ż n y su ro w ie c fa rm a k o p e a ln y . C h o d ziło g łó w n ie o to, a b y n ie d o p u śc ić do s p a s a n ia p rz e z b y d ło i k o s z e n ia re lik to w e g o k a w a łk a ste p u . S k u tk i z a p rz e s ta n ia w y p a s u n ie d a ły d łu g o n a sie b ie czek ać . N a s te p ie w y ró s ł m ło d y las. W p ra w d z ie ro ś lin n o ś ć s te p o w a n ie w y g in ę ła jeszc ze, a le liczb a e g z e m p la rz y m iłk a w io se n n e g o , dla k tó re g o re z e r w a t z o sta ł u tw o rz o n y , z m n ie js z y ła się do k ilk u n a s tu . W g ru b y m k o ż u c h u tra w g a tu n e k te n n ie p o tra fi się ro z m n a żać , je g o k ę p y n ie m o g ą się ro z ra s ta ć . N ie u s u w a n e sie w k i d rz e w ro s n ą i z a c ie n ia ją sied lisk o . P ra k ty c z n ie w ięc b r a k ro z u m n e j in g e re n c ji c z ło w ie k a w te g o ty p u re z e r w a c ie flo ry sty c z - n y m s ta ł się p rz y c z y n ą fa k tu , że p rz e d m io t o c h ro n y p rz e s ta ł istn ieć. I n n y re z e r w a t flo ry s ty c z n y , ,,W a ły '\ u tw o rz o n y d la Carlinci onopordi- folia w ra m a c h a k c ji z a le sie n io w e j, z o s ta ł p rz e z m ło d zież o b sa d z o n y s a d z o n k a m i d rz e w ja k o n ib y n ie u ż y te k i d użo trz e b a b y ło tru d u , b y w y ja ś n ić , że ta k a in g e re n c ja cz ło w ie k a je s t n ie w ła śc iw a .
P rz y k ła d e m n ie d o p a trz e n ia ze s tro n y w y k o n a w c z y c h w ła d z o c h ro n y p rz y ro d y m oże b y ć b ra k re z e rw a tó w lu b b a rd z o d łu g ie o c z e k iw a n ie na u tw o rz e n ie re z e rw a tó w , np. d la u trz y m a n ia ta k rz a d k ic h ro ślin , jak C ochlearia p o lonica czy E r y n g i u m m a ritim u m . N a tu r a ln e s ta n o w isk o C o ch lea ria p o lonica już w ła ś c iw ie n ie is tn ie je . Z a n ik ły zim n e ź ró d ła rz e k i B iałej o p ia sz c z y sty m p odłożu. S ie d lisk o w a rz u c h y p o lsk ie j, p ię k n e g o i in te re s u ją c e g o e n d e m itu , g in ie n a n a s z y c h o c z a c h w w y n ik u p ra c g ó rn ic z y c h k o ło O lk u sz a i in n e j d z ia ła ln o ś c i cz ło w ie k a, p ro w a d z o n e j n a s k ra ju P u s ty n i B łęd o w sk iej.
S p o śró d 220 g a tu n k ó w ro d z a ju E r y n g iu m ro s n ą c y c h n a k u li z ie m sk iej, w ty m 26 g a tu n k ó w ro s n ą c y c h w E uropie, w P o lsc e w y s tę p u ją ty lk o 3 g a tu n k i: E r y n g i u m c a m p e s tr e , E. p la n u m i E. m a r itim u m . O c h ro n ą p ra w n ą je s t o b ję ty te n o sta tn i. P o trz e b a o c h ro n y re z e rw a to w e j E. m a r i t im u m w y n ik a dziś z d z ia ła ln o śc i g o s p o d a rc z e j cz ło w ie k a , m ia n o w ic ie z a k c ji z a le s ia n ia w y d m n a d m o rsk ic h . P ro w a d z i się s p e c ja ln e sz k ó łk i d o b ra n y c h o d m ia n d rz e w do z a le s ie n ia , s to s u je się u p ra w y g w a r a n tu ją c e u trz y m a n ie s ię sad z o n ek , aż do n a w o ż e n ia w y d m k o m p o stem w łą c z n ie , i z a p e w n ia się d a lsz ą p ie lę g n a c ję n a sa d z e ń . T a słu szn a i k o n ie c z n a d z ia ła ln o ść , z m ie rz a ją c a do z a b e z p ie c z e n ia i u trw a le n ia w y d m n a d m o rsk ic h , z a g ra ż a istn ie n iu E. m a r itim u m n a w y b rz eżu . J e s t to r o ś lin a ś w ia tło ż ą d n a i w m ie js c a c h z a c ie n io n y c h g in ie. P rz y k ła d e m w p ły w u z a le sie ń na lic z e b n o ść E. m a r i t i m u m je s t M ie rz e ja W iśla n a , g d zie p o w ie rz c h n ie z a le sio n e d o c h o d z ą p ra w ie d o sa m e j p la ż y i z a le d w ie n ie lic z n e e g z e m p la rz e m ik o ła jk a n a d m o rs k ie g o u trz y m u ją się jeszc ze na b rz e g a c h la só w b ą d ź n a s k ra w k a c h w y d m d o ty c h c z a s n ie z a le sio n y c h . D la te g o p o w in n o s ię p rz y n a jm n ie j w k ilk u m ie js c a c h , je sz c z e n ie z a le s io n y c h w y łą c z y ć n ie w ie lk ie p o w ie rz c h n ie z p la n u z a le sie ń i u tw o rz y ć re z e r w a ty d la teg o g a tu n k u . Z a się g w y s tę p o w a n ia E. m a r itim u m , o g r a n ic z o n y do w y b rz e ż y i w y d m n a d m o rs k ic h E u ro p y i M a łe j Az ii, w s k a z u je n a p o trz e b ę ra c jo n a ln e j je g o o c h ro n y p ra w n e j i re z e rw a to w e j.
4 O RG A N IZA C JA SKUTECZNEJ O CH RON Y
P o trz e b y o rg a n iz a c ji o c h ro n y s z a ty ro ś lin n e j w re z e r w a ta c h flo ry - s ty c z n y c h są złożone. O p ra c o w a n ie s k u te c z n y c h sp o so b ó w z a c h o w a n ia p rz e d m io tu o ch ro n y , dla k tó re g o p o d ję ta z o sta ła d e c y z ja u tw o rz e n ia re z e rw a tu , n ie m oże o g ra n ic z a ć się je d y n ie do u z y sk a n ia p o d s ta w y p r a w n e j. R o zp o rz ąd ze n ie , o g ło sz o n e w „ M o n ito rz e P o lsk im ", p o w in n o p o c ią g n ą ć za so b ą o p ra c o w a n ie w y ty c z n y c h i z a le c e ń d la w ła d z te r e n o w y c h n a jn iż sz e g o szczeb la, d la szk ó ł o ra z słu ż b y s p o łe c z n e j. P o p rze z o d c z y ty , p o g a d a n k i n a le ż y w y ja ś n ia ć i u z a s a d n ia ć k o n ie c z n o ś ć p rz e s trz e g a n ia za sad , k tó r e p o w in n y z a p e w n ić z a c h o w a n ie g a tu n k u . R ola n a u c z y c ie li b io lo g ii i g eo g rafii, a ta k ż e o só b p ro w a d z ą c y c h z a ję c ia t e re n o w e i w y c ie c z k i o ra z ich w ie d z a w ty m z a k re s ie jest b a rd z o w a żn a. K o n ie c z n a je st w s p ó łp ra c a ze szk o ln y m i k o ła m i Ligi O c h ro n y P rz y ro d y . P o w in n y o n e b y ć u tw o rz o n e w e w sz y s tk ic h szk o łac h , a w szc z e g ó ln o śc i w ty c h , g d z ie w po b liżu is tn ie ją re z e r w a ty p rz y ro d y i ro s n ą n a tu n k i, k tó ry m g ro z i n ie b e z p ie c z e ń s tw o zn iszc zen ia . N a k a z y i z a k a z y są ty lk o p ó łśro d k a m i, ta b lic e w z b u d z a ją c z ę sto c h ę ć p e n e tr o w a n ia te re n u i s z u
k a n ia o so b liw o ści. R y g o ry s ty c z n ie ś c ią g a n e k a r y cz y k o le g ia b u d zą sp rz e c iw .
W o rg a n iz o w a n iu o c h ro n y s z a ty ro ś lin n e j w re z e r w a ta c h w ogóle, a w re z e r w a ta c h flo ry s ty c z n y c h w sz c z e g ó ln o śc i g łó w n ą ro lę o d e g ra ć p o w in n i p ra c o w n ic y n a u k i, k tó r y c h o b o w ią z k ie m j e s t p rz e k a z a ć s w o ją w ied zą i w y n ik i sw y c h b a d a ń do re a liz a c ji w te re n ie . P o w in n iśm y p rz e k a z y w a ć sw e w n io sk i w sp o só b z ro z u m ia ły i p rz e k o n y w a ją cy . N ie w y s ta rc z y ty lk o w sk a z a ć i o k re ś la ć p rz e d m io t o c h ro n y , d o m a g a ć się p o d s ta w y p ra w n e j i re a liz a c ji z a rz ą d z e n ia , a le ta k ż e p ro w a d z ą c b a d a n ia p o w in n iśm y u c z y ć o to c z e n ie , d la c z e g o te n te re n , te n z e sp ó ł cz y te n g a tu n e k m a z o sta ć z a c h o w a n y , d la c z e g o ta k ie , a n ie in n e w a ru n k i m u szą z o sta ć sp e łn io n e , a b y o c h ro n ić i z a c h o w a ć d a n y e le m e n t p rz y ro d y . O rg a n iz a c ja o c h ro n y s z a ty ro ś lin n e j w r e z e r w a ta c h tlo ry s ty c z n y c ń , p o za z a k a z a m i z e s ta w io n y m i w p a r a g ra fa c h z a rz ą d z e n ia p ra w n e g o , k tó re są o g ó ln e i o d n o sz ą s ię d o w s z y s tk ic h r e z e r w a tó w ro ś lin n y c h , w y m ag a o p ra c o w a n ia sz c z e g ó ło w y c h w s k a z ó w e k d o ty c z ą c y c h p o s z c z e g ó l n y c h g ru p re z e rw a tó w , n ie je d n o k r o tn ie d la k a ż d e g o g a tu n k u s ta n o w ią c e g o g łó w n y p rz e d m io t o c h ro n y n a d a n e j p o w ie rz c h n i.
O c h ro n a s z a ty ro ś lin n e j w re z e r w a ta c h flo ry s ty c z n y c h p o w in n a w ięc o p ie ra ć się n a n a s tę p u ją c y c h z a s a d a c h :
1) n ie p o p rz e s ta w a ć n a w y łą c z e n iu d a n e g o o b sz a ru z u ż y tk o w a n ia i p o z o s ta w ie n iu g o p o te m w ła s n e m u lo so w i, le c z z a p e w n ić w a ru n k i e k o lo g ic z n e k o n ie c z n e d la u trz y m a n ia p rz e d m io tu o c h ro n y ;
2) w k a ż d y m re z e rw a c ie flo ry s ty c z n y m m u szą b y ć z a c h o w a n e te c z y n n ik i, k tó r e s p o w o d o w a ły u trz y m a n ie się d o ty c h c z a s ro ś lin n o śc i czy g a tu n k u p o d le g a ją c e g o o c h ro n ie ;
3) n a le ż y u trz y m a ć c h a r a k te r ś ro d o w isk a , k tó r e dziś o ta c z a o b ie k t ch ro n io n y , o ra z z a p e w n ić n ie z m ie n io n e w a ru n k i n a p o w ie rz c h n i s a m eg o re z e rw a tu .
C h a ra k te r c a ły c h o b s z a ró w k r a ju zm ien ia się dziś zasad n iczo . Z m ia nie u le g a p rz y ty m c a łe śro d o w isk o , a z nim b io cen o z y u ż y tk o w a n y c h te re n ó w . W ty c h z m ie n io n y c h b io c e n o z a c h m a łe s k ra w k i p o w ie rz c h n i, n a k tó r y c h ch c e m y u trz y m a ć p ie rw o tn ą ro ślin n o ść , s ta ją się czym ś obcym . D la te g o też n ie m a m o w y o u trz y m a n iu d a n e g o g a tu n k u czy z e sp o łu bez ra c jo n a ln e j n a d nim i o p ie k i n a u k o w e j. M u sim y się w łąc zy c do re a liz a c ji ty c h z a d a ń n ie ty lk o te o re ty c z n ie , a le i p ra k ty c z n ie . C zę sto d a n y re z e r w a t flo ry s ty c z n y trz e b a o to c z y ć s tre fą o c h ro n n ą , np. d la z a c h o w a n ia ro ślin n o ś c i z rz a d k o w y s tę p u ją c y m i g a tu n k a m i to rfo w isk o w y m i czy sło n o ro ślo w y m i lu b w o d n y m i i in.
W a ż n e je s t o d p o w ie d n ie z a p la n o w a n ie n o w o tw o rz o n y c h re z e r w a tów . W a r ty k u le C i e ś l a k a i L u b e l s k i e j (1981) w y su w :.n e są w te j s p ra w ie n a s tę p u ją c e z a sa d y :
1) p la n o w a n ie re z e r w a tó w c h r o n ią c y c h z a g ro ż o n e g a tu n k i lu b r z a d k ie z b io ro w isk a p o w in n o o b e jm o w a ć ta k d u ż ą p o w ie rz c h n ią , b y w je j g r a n ic a c h z n a jd o w a ł się o b s z a r tzw . s tre fy o c h ro n n e j;
2) p rz y p la n o w a n iu re z e r w a tó w n a le ż y m ieć n a u w a d z e z w a rte k s z ta łty i m o żliw ie n a jk ró ts z ą lin ię g ra n ic y p rz y p a d a ją c e j n a je d n o s tk ę p o w ie rz c h n i re z e rw a tu ; 3) o b e jm o w a n ie o c h ro n ą re z e r w a to w ą je d n o s te k o rg a n iz a c ji e k o lo g ic z n e j w y ż sz e g o rz ę d u niż o b ie k t c h r o n io n y lu b z e s p o łu a n a lo g ic z n y c h je d n o s te k s ą s ie d n ic h (np. z a g łę b ie n ie z je z io ra m i, a n ie sam e je z io ra , b io c e n o z a c h ro n io n a w ra z z b io c e n o z a m i sąsied n im i). U w z g lę d n ie n ie ty c h z a s a d p rz y p la n o w a n iu re z e rw a tó w p rz y ro d y p o d n io sło b y o d p o rn o ś ć c h ro n io n y c h o b ie k tó w i z w ię k s z y ło s k u te c z n o ś ć o c h ro n y re z e rw a to w e j.
N a z a k o ń c z e n ie n a le ż y p o d k re ślić , że o rg a n iz a c ja o c h ro n y sz a ty ro ś lin n e j w re z e r w a ta c h flo ry s ty c z n y c h m usi b y ć ze sp o ło w a, n a u k a m usi w n ie j w sp ó łd z ia ła ć z p ra k ty k ą , je ż e li n ie c h c e m y u tra c ić b e z p o w ro tn ie lic z n y c h c e n n y c h d la n a u k i d o k u m e n tó w p rz y ro d y ż y w e j.
5. PIŚM IEN N IC TW O
C i e ś l a k , M. , L u b e l s k a , T. 1981. O p la n o w a n iu rezerw a tó w p r z y r o d y na p rz y
k ła d z ie jezior: U ściw iesz, N a d ry b ie i B ikcze. C hrońm y P rzyr. ojcz., 37, 1: 21—32.
C z u b i ń s k i , Z., G a w ł o w s k a , J., Z a b i e r o w s k i , K. 1977. R e ze rw a ty p r z y
ro d y w Polsce. PW N , W a rs z a w a —K raków : 1—528 + m apy.
6. SUMMARY
Till 1980, th e to ta l n um ber of H oristic re s e rv e s in P o lan d a m o u n ted to 115. T hey occu p y a to ta l a re a of 1,721 hectares*. A m ong them,, 84 re s e rv e s p ro te c t n a tu ra l h a b ita ts and ra r e an d e n d a n g e re d sp ecies of seed p lan ts, 12 re s e rv e s of p terid o p h y te s, 3 re s e rv e s of o th e r c ry p to g am o u s p la n ts 2 — of re lic h a b ita ts of m o u n ta in p lan ts on lo w lan d s a n d 13 re s e rv e s for p ro te c tio n of p la n t com m unities c o n ta in in g p recio u s elem en ts of th e flora. In C h a p te r Tw o, th e au th o re ss lists m ore im p o rtan t sp ecies an d q u o tes th e n um ber of re s e rv e s e sta b lish e d for th e ir co n se rv a tio n . M an y o th e r p la n t species find p ro te c tio n in o th e r ty p es of re s e rv e s (e.g. fo rest p eat, steppe) an d n a tio n a l p ark s. O v er 60-year lo n g ex p e rie n c e in co n se rv a tio n of p la n ts w ith in re s e rv e s te a c h e s th a t e x clu d in g a n a re a from its form er w a y of u tiliz a tio n an d rem o v al of m a n 's in te rfe re n c e in biocoenosis m ay be an e q u a lly se rio u s th r e a t to a g iv e n sp ecies, w h ic h w e w ish to p ro te c t, as u tiliz a tio n of th is a re a an d ch an g e in liv in g co n d itio n s often c o n n e c te d w ith it. It is n e c e ss a ry to p ro v id e ac tiv e
pro-* O n J a n u a r y 1, 1986 th e n um ber of floral re s e rv e s a m o u n ted to 120; th e y co v er an a re a of 3,342.5 ha.
te c tio n of p lan ts w ith in tlo ristic re s e rv e s b ased on c o n sta n t o b se rv a tio n s of th e w ay a g iv en p lan t b eh av es and effects of h um an in te rv e n tio n o r its a b an d o n in g . The a u th o re ss p oints to special o b lig atio n s of sch o lars in stu d y in g an d o rg an izin g c o n se rv a tio n program m es, as w ell as in ac q u a in tin g lo cal com m unities, a n d e sp ecially th e y o u th , w ith the im p o rtan t ro le p la y e d by re s e rv e s, th e ir aim s an d co n d itio n s of a tta in in g them .
D oc. d r h a b . in ż. J a d w ig a G a w ło w s k a W p ły n ę ło d o R e d a k c ji F o lia lo z o lo g ic a Z a k ła d O c h ro n y P r z y r o d y i Z a s o b ó w N a tu r a ln y c h 1980.09.30 P o ls k ie ] A k a d e m ii N a u k
