Ewolucja źródeł finansowania konsumpcji w Polsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 778. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Czesław Bywalec Katedra Finansów. Ewolucja źródeł finansowania konsumpcji w Polsce 1. Wprowadzenie Zapoczątkowany w 1989 r. proces transformacji polskiej gospodarki spowodował znaczną modyfikację modelu konsumpcji naszego społeczeństwa. Wyrazem tego są nie tylko przemiany w poziomie i strukturze konsumpcji, ale również zmiany źródeł jej finansowania. Jeżeli przemiany konsumpcji polskiego społeczeństwa w okresie transformacji ustrojowej są już stosunkowo dobrze opisane w literaturze ekonomicznej, to znacznie mniej uwagi poświęcono źródłom ich finansowania. Ta ostatnia kwestia jest ważna nie tylko z finansowego punktu widzenia. Zmiany źródeł i sposobów finansowania konsumpcji świadczą bowiem o przekształceniach w mechanizmach i strukturze podziału produktu społecznego. W niniejszym artykule podjęto próbę identyfikacji zmian źródeł finansowania konsumpcji w Polsce po 1989 r. i ich skutków dla modelu konsumpcji naszego społeczeństwa. Szczególną uwagę zwrócono na relację pomiędzy prywatnymi a publicznymi źródłami finansowania. Przedstawiono wybrane, ważniejsze zjawiska, a ich egzemplifikacja statystyczna ma zazwyczaj charakter zagregowany dla całego, wyróżnianego w rachunkach narodowych, sektora gospodarstw domowych. 2. Wyjaśnienia terminologiczne Jednym z podstawowych kryteriów klasyfikacyjnych konsumpcji jest źródło jej finansowania. Przyjmując to kryterium, wyróżnia się konsumpcję prywatną oraz konsumpcję publiczną..

(2) Czesław Bywalec. 6. O konsumpcji prywatnej mówimy wówczas, gdy jej przedmiotem są dobra zakupione z dochodów osobistych gospodarstw domowych, dobra wytworzone w gospodarstwie domowym (samozaopatrzenie) oraz dobra uzyskane bezpłatnie w tzw. sektorze instytucji niekomercyjnych. Konsumpcja publiczna obejmuje konsumpcję dóbr w sektorze instytucji rządowych i samorządowych przyjętą na poziomie produkcji globalnej tego sektora i pomniejszoną o odpłatność ludności za świadczone usługi nierynkowe, powiększoną o dotacje do gospodarki mieszkaniowej i o wartość zakupionych usług w niepublicznych zakładach opieki zdrowotnej. W ramach konsumpcji publicznej wyróżnia się: konsumpcję indywidualną, tj. adresowaną bezpośrednio do konkretnego konsumenta (np. usługi z zakresu oświaty, wychowania, kultury, ochrony zdrowia, sportu, turystyki itp.) oraz konsumpcję ogólnospołeczną, której adresatem jest całe społeczeństwo (np. usługi administracji publicznej, obrony narodowej, bezpieczeństwa publicznego czy sektora nauki)1. W klasyfikacji dochodów gospodarstw domowych wyróżnia się, zgodnie z klasyfikacją spożycia indywidualnego według celu do badania budżetów gospodarstw domowych (COICOP/HBS)2, dochody rozporządzalne oraz dochody do dyspozycji. Na dochody rozporządzalne składają się: – dochody z pracy najemnej, – dochody z indywidualnego gospodarstwa rolnego (stanowią one różnicę między wartością produkcji rolniczej a bieżącymi nakładami na nią), – dochody z pracy na własny rachunek (stanowią one część dochodu uzyskanego z działalności na własny rachunek poza rolnictwem), – dochody z tytułu własności (odsetki, udziały w zyskach przedsiębiorstw, dochody z dzierżawy ziemi oraz wynajmu budynków, mieszkań i in.), – dochody ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych (emerytury, renty i zasiłki – chorobowe i rehabilitacyjne), – dochody ze świadczeń pomocy społecznej (np. zasiłki – dla bezrobotnych, wychowawcze, rehabilitacyjne, alimenty, pomoc w postaci usług, stypendia), – pozostałe dochody (np. dary, odszkodowania z instytucji ubezpieczeniowych, wygrane w grach loteryjnych i hazardowych). Dochody rozporządzalne przeznaczane są na wydatki konsumpcyjne oraz przyrost oszczędności lub pozostałe wydatki (wydatki niekonsumpcyjne). Dochody do dyspozycji gospodarstw domowych są to dochody rozporządzalne pomniejszone o pozostałe wydatki, czyli – innymi słowy – są to dochody przeznaczone na bieżące cele konsumpcyjne oraz przyrost oszczędności. Rocznik Statystyczny 2005, GUS, Warszawa 2005, s. 672.. 1. Ibidem, s. 286–287.. 2.

(3) Ewolucja źródeł finansowania konsumpcji w Polsce. 7. Podstawowymi źródłami informacji o dochodach i wydatkach ludności są: – statystyka podziału PKB, czyli rachunki narodowe opracowane zgodnie z zaleceniami „ESA 1995”. Informacje te obejmują cały sektor gospodarstw domowych, na który składają się: osoby fizyczne pracujące na własny rachunek w rolniczych gospodarstwach indywidualnych, osoby pracujące na własny rachunek poza indywidualnymi gospodarstwami rolnymi z liczbą pracujących do 9 osób i prowadzące uproszczoną ewidencję księgową, a także osoby fizyczne uzyskujące dochody z pracy najemnej, osoby fizyczne uzyskujące dochody ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych (emerytury, renty, świadczenia rehabilitacyjne itp.) oraz ze świadczeń z pomocy społecznej (zasiłki rodzinne, pielęgnacyjne, stypendia itp.), – wyniki prowadzonych systematycznie przez GUS reprezentacyjnych badań budżetów gospodarstw domowych, obejmujących wszystkie grupy gospodarstw domowych, z wyjątkiem zamieszkujących obiekty zbiorowego zakwaterowania oraz gospodarstw cudzoziemców. 3. Prywatne a publiczne finansowanie konsumpcji Podstawowym podziałem źródeł finansowania konsumpcji jest ich podział na źródła prywatne (z budżetów gospodarstw domowych) oraz źródła publiczne (budżet państwa oraz budżety samorządów terytorialnych). Wyrazem prywatnego oraz publicznego finansowania konsumpcji jest odpowiednio – konsumpcja prywatna oraz konsumpcja publiczna. W tabelach 1 i 2 przedstawiono kształtowanie się dynamiki oraz struktury obu tych rodzajów konsumpcji. Na podstawie danych w obu tabelach można m.in. wnioskować o zmianach w sposobach finansowania konsumpcji w Polsce po 1989 r. Analiza tabel 1 i 2 pozwala na wyróżnienie trzech faz rozwoju konsumpcji w badanym okresie. Podstawą tej periodyzacji są różnice pomiędzy tempem zmian konsumpcji prywatnej a konsumpcji publicznej. Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 1, w pierwszych trzech latach transformacji gospodarczej (1990–1992) tempo wzrostu konsumpcji publicznej było niemal dwukrotnie wyższe niż konsumpcji prywatnej; ta pierwsza wzrosła o 17,3%, a druga o 8,9% Tłumaczyć to należy przede wszystkim znaczącym obniżeniem się dochodów realnych ludności. Spadek siły nabywczej ludności na początku lat 90. był częściowo kompensowany przez wzrost świadczeń społecznych, w ramach prowadzonej wówczas aktywnej, kompensującej znaczne spadki dochodów realnych, polityki społecznej. Od 1993 r. tempo wzrostu konsumpcji prywatnej znacząco przewyższa tempo konsumpcji publicznej, a największe różnice wystąpiły w latach 1996–1999. Jest to na ogół przesuniętym w czasie efektem szybkiego wzrostu dochodów realnych ludności na skutek dobrej koniunktury gospodarczej w latach 1994–1997, które.

(4) 104,3. 1998. 102,9. 103,9. 2004. 102,5. 179,7. 173,0. 168,8. 164,0. 160,5. 156,1. 148,6. 142,6. 134,4. 103,9. 101,9. 103,3. 102,1. 103,0. 105,7. 105,0. 106,9. 108,6. 103,2. 104,3. 105,0. 102,4. 106,3. 100,0. Rok poprzedni = 100,0. 182,0. 175,2. 171,9. 166,4. 162,9. 158,5. 149,9. 142,8. 133,6. 123,0. 119,2. 114,3. 108,9. 106,3. 100,0. Rok 1990 = 100,0. ogółem w tym:. 104,0. 101,9. 103,3. 102,2. 103,0. 105,4. 105,0. 106,9. 108,7. 103,2. 104,3. 105,2. 102,3. 106,3. 100,0. Rok poprzedni = 100,0. 182,5. 175,5. 172,2. 166,7. 163,2. 158,4. 150,3. 143,1. 133,8. 123,1. 119,3. 114,4. 108,7. 106,3. 100,0. Rok 1990 = 100,0. sektor gospodarstw domowych – konsumpcja indywidualna (z dochodów osobistych). 99,5. 101,8. 103,5. 99,5. 108,1. 106,3. 103,6. 105,7. 104,1. 104,0. 103,0. 102,0. 105,8. 108,2. 100,0. Rok poprzedni = 100,0. 170,8. 171,7. 168,7. 163,0. 163,8. 151,5. 142,6. 137,6. 130,2. 125,1. 120,3. 116,8. 114,5. 108,2. 100,0. Rok 1990 = 100,0. sektor instytucji niekomercyjnych. 104,2. 104,9. 101,3. 102,7. 102,1. 102,5. 101,9. 103,3. 102,0. 103,7. 102,7. 103,7. 106,4. 110,2. 100,0. Rok poprzedni = 100,0. 165,4. 158,7. 151,3. 149,4. 145,5. 142,5. 139,0. 136,4. 132,1. 129,5. 124,9. 121,6. 117,3. 110,2. 100,0. Rok 1990 = 100,0. Konsumpcja publiczna – sektor instytucji rządowych i samorządowych. Źródło: opracowanie i część obliczeń własnych na podstawie: Rocznik Statystyczny 1997, s. 512; Rocznik Statystyczny 2000, s. 549; Rocznik Statystyczny 2005, s. 695.. 2003. 102,2. 2002. 2001. 102,8. 105,0. 106,1. 2000. 1999. 1997. 1995. 125,1. 107,2. 1996. 121,1. 103,3. 103,9. 1994. 116,6. 111,3. 107,5. 100,0. Rok 1990 = 100,0. 104,8. 103,5. 1993. 107,5. 1992. 1991. 100,0. Rok poprzedni = 100,0. 1990. Rok. Konsumpcja ogółem (ceny stałe). Konsumpcja prywatna. Tabela 1. Dynamika konsumpcji prywatnej i publicznej w Polsce 8. Czesław Bywalec.

(5) Ewolucja źródeł finansowania konsumpcji w Polsce. 9. zwiększały się wówczas w tempie ok. 5%3. Ostatnie lata 90. XX w. i pierwsze lata XXI w. charakteryzują się jednak zmniejszeniem tempa wzrostu globalnego woluminu konsumpcji; szczególnie dotyczy to konsumpcji publicznej, która w latach 1998–2002 zwiększała się przeciętnie o ok. 2% rocznie. Na niską dynamikę konsumpcji publicznej wpłynęło również zintensyfikowanie liberalizacji oraz deregulacji gospodarki po 1997 r. Skutkiem tej właśnie liberalnej polityki była m.in. przyspieszona komercjalizacja sfery usług społecznych oraz komunalnych, szczególnie po wdrożeniu w 1999 r. czterech reform sfery społecznej. Znaczące przyrosty konsumpcji publicznej nastąpiły w latach 2003–2004 (na poziomie 4–5% rocznie), co tłumaczyć można przede wszystkim napływem funduszy Unii Europejskiej do naszego kraju, z których znaczna część przeznaczona była na rozwój sektora publicznego. Konsumpcja prywatna zwiększała się w okresie 2000–2004 w tempie 2–4% rocznie, a więc znacznie wolniej niż w latach poprzednich. To zahamowanie dynamiki konsumpcji prywatnej było przede wszystkim rezultatem obniżenia się tempa wzrostu gospodarczego Polski w latach 1997–2002, a więc niskiej dynamiki dochodów ludności oraz znacznego w tym okresie wzrostu bezrobocia (do ok. 20% czynnych zawodowo). Z tabeli 1 wynika, że w latach 1990–2004 globalny wolumin konsumpcji całego sektora polskich gospodarstw domowych zwiększył się o ok. 80%, w tym konsumpcja prywatna wzrosła o niespełna 82%, a publiczna o 65%. Znaczne różnice pomiędzy tempem wzrostu konsumpcji prywatnej a publicznej wpłynęły na zmiany struktury konsumpcji globalnej sektora gospodarstw domowych ( w takim jego rozumieniu jak podano w punkcie 2). Zjawisko to dokładniej przedstawiają wskaźniki w tabeli 2. Analizując tabelę 2 nietrudno dostrzec, że w badanym okresie nastąpił spadek udziału konsumpcji publicznej w globalnej konsumpcji sektora polskich gospodarstw domowych z niespełna 27% w 1991 r. do 21–22% w pierwszych latach bieżącego stulecia. Zwiększał się tym samym udział konsumpcji prywatnej, w 2004 r. 78,2% konsumpcji polskiego społeczeństwa pochodziło ze środków własnych (tj. dochodów oraz tzw. samozaopatrzenia). Udział dóbr dostarczanych przez instytucje (non profit) niekomercyjne miał znaczenie marginesowe i był w zasadzie identyczny w całym badanym okresie (1,0–1,2%). Niewielkie zmiany zachodziły w strukturze konsumpcji publicznej. Udział konsumpcji publicznej indywidualnej, a więc adresowanej do konkretnych konsumentów (edukacja, kultura, ochrona zdrowia, sport, wychowanie itp.) pozostawał właściwie na tym samym poziomie, tj. 10–12%; podobnie było ze wskaźnikami udziału konsumpcji ogólnospołecznej, które utrzymywały się w granicach 9–10% globalnego woluminu konsumpcji. B. Szopa, Zmiany dochodów ludności w Polsce na tle uwarunkowań systemowych, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2005, s. 93. 3.

(6) 78,6. 77,0. 77,1. 1,1. 1,9. 1,3. 1,2. 1,2. 1,2. 1,2. 1,2. 1,2. 1,2. 1,1. 1,1. 1,0. 1,0. w sektorze instytucji niekomercyjnych. 21,8. 21,1. 21,2. 21,7. 21,6. 19,2. 19,5. 20,1. 20,5. 21,5. 21,4. 23,4. 24,9. 26,7. ogółem, z tego:. –. 11,7. 11,5. 11,8. 12,4. 12,4. 10,2. 10,2. 10,8. 11,5. 11,9. –. –. –. konsumpcja indywidualna. 10,1. 9,6. 9,4. 9,3. 9,2. 9,0. 9,3. 9,3. 9,0. 9,6. –. –. –. –. konsumpcja ogólnospołeczna. konsumpcja publiczna (sektor instytucji rządowych i samorządowych). Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 1997, s. 512; Rocznik Statystyczny 2000, s. 548; Rocznik Statystyczny 2005, s. 694.. 2003. 78,9. 78,2. 2004. 77,5. 77,1. 78,8. 77,2. 79,6. 79,3. 78,7. 78,3. 77,3. 77,4. 75,5. 74,1. 72,3. w sektorze gospodarstw domowych – konsumpcja indywidualna (z dochodów osobistych). 78,3. 2002. 2001. 78,4. 80,8. 80,5. 79,9. 79,5. 78,5. 2000. 1999. 1998. 1997. 1996. 1995. 76,6. 1994. 1993. 75,1. 73,3. ogółem z tego:. 1992. 1991. Rok. konsumpcja prywatna. Konsumpcja ogółem (ceny bieżące) = 100,0, w tym:. Tabela 2. Zmiany w strukturze konsumpcji gospodarstw domowych w Polsce. 10. Czesław Bywalec.

(7) Ewolucja źródeł finansowania konsumpcji w Polsce. 11. Podsumowując, w latach 1990–2004 w globalnym woluminie konsumpcji polskiego społeczeństwa znacznie szybciej rosła konsumpcja prywatna niż konsumpcja publiczna i w związku z tym zmieniały się jej wewnętrzne proporcje. Upoważnia to ostatecznie do sformułowania tezy o postępującej komercjalizacji i prywatyzacji konsumpcji w naszym kraju, co jest zgodne z głównym przesłaniem ideowym i praktyką transformacji ustrojowej. 4. Dochody bieżące jako główne źródło finansowania konsumpcji prywatnej Zasoby finansowe gospodarstw domowych rozdysponowane są na dwie części, tj. konsumpcyjny fundusz nabywczy oraz oszczędności. W badaniach konsumpcji interesuje nas przede wszystkim ta pierwsza wielkość, ona bowiem stanowi o poziomie i strukturze bieżących zakupów dóbr konsumpcyjnych. Nie oznacza to jednakże pomijania drugiego elementu, tj. oszczędności, których przecież ostatecznym przeznaczeniem jest również konsumpcja, tylko w bliżej nieoznaczonej przyszłości. Jedną z najważniejszych kwestii w badaniach budżetów gospodarstw domowych jest określenie relacji pomiędzy wydatkami konsumpcyjnymi a oszczędnościami. J.M. Keynes wprowadził do tych badań określenie tzw. skłonności do konsumpcji oraz skłonności do oszczędzania4. Bieżące wydatki konsumpcyjne człowieka (społeczeństwa) zależeć będą nie tylko od poziomu dochodów, ale również od skłonności do konsumpcji. Miarą tej skłonności jest – zgodnie ze wskazaniem J.M. Keynesa – stosunek bieżących wydatków konsumpcyjnych gospodarstwa domowego do jego dochodu. Podobnie przedstawia się sytuacja w odniesieniu do oszczędności. W tabeli 3 przedstawiono, opierając się na rachunkach narodowych, kształtowanie się wskaźników skłonności do konsumpcji i oszczędzania społeczeństwa polskiego. Wskaźniki te wyrażają w ujęciu procentowym stosunek wydatków na konsumpcję oraz oszczędności do dochodów do dyspozycji całego, wyróżnionego w rachunkach narodowych, sektora polskich gospodarstw domowych. W latach 1991–1994 wystąpił w skali całego sektora gospodarstw domowych wzrost skłonności do konsumpcji i, tym samym, obniżenie skłonności do oszczędzania. Były one skumulowanym efektem działania dwóch zespołów przyczyn, z których jeden wiąże się ze stroną popytową polskiego rynku, a drugi ze stroną podażową. Jeżeli idzie o stronę popytową, to wzrost stopy skłonności do konsumpcji spowodowany był znaczącym spadkiem dochodów realnych ludności na J.M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa 1985, s. 55.. 4.

(8) Czesław Bywalec. 12. początku lat dziewięćdziesiątych5. Chęć utrzymania dotychczasowej konsumpcji (wystąpił tzw. efekt rygla) powodowała, że gospodarstwa domowe musiały na nią przeznaczać większą część tych właśnie obniżonych dochodów, czyli ograniczyć oszczędności lub zaciągać pożyczki. Zmiany po stronie podażowej polegały na tym, że po latach 80. – okresie pustych półek sklepowych – nastąpiła wyraźna poprawa zaopatrzenia rynku (w nowoczesne, atrakcyjne towary), co skłoniło wiele gospodarstw do zwiększenia zakupów i uzupełnienia lub powiększenia zasobów trwałych dóbr konsumpcyjnych. Tabela 3. Struktura rozdysponowania dochodów do dyspozycji brutto w sektorze polskich gospodarstw domowych Rok 1991. Dochody do dyspozycji brutto = 100,0, w tym przeznaczone na: konsumpcję indywidualną. oszczędności brutto. 83,7. 16,3. 87,5. 12,5. 1992. 85,0. 1994. 88,2. 1996. 87,2. 12,8. 1998. 86,8. 13,2. 2000. 89,6. 10,4. 91,9. 8,1. 1993. 1995. 1997. 1999. 86,1. 86,9 89,1. 2001. 88,2. 2003. 92,4. 2002 2004. 93,8. 15,0 11,8. 13,9 13,1. 10,9 11,8 7,6. 6,2. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 1997, s. 514; Rocznik Statystyczny 1999, s. 552; Rocznik Statystyczny 2005, s. 701.. W połowie lat 90. relacja wydatków na konsumpcję do dochodów polskich gospodarstw nieznacznie się obniżyła, a wzrosła stopa oszczędności. Było to w głównej mierze efektem – jak wspomniano – szybkiego wzrostu dochodów. Gromadzeniu oszczędności sprzyjały dodatkowo korzystne warunki ich lokowania, takie jak: wysoka wówczas realna stopa oprocentowania lokat, rozwój nowych form oszczędzania (akcje, obligacje, fundusze inwestycyjne) itp. B. Szopa, op. cit. s. 89–91.. 5.

(9) Ewolucja źródeł finansowania konsumpcji w Polsce. 13. W drugiej połowie lat 90. (1995–1998) skłonność do konsumpcji utrzymywała się na poziomie ok. 86–87%, by od 2001 r. ponownie zwiększać się i w 2004 r. osiągnąć niemal 94% dochodów gospodarstw domowych. Wpłynęło na to z jednej strony obniżenie atrakcyjności oszczędzania (niskie oprocentowanie lokat i tzw. podatek Belki) oraz obniżenie tempa wzrostu dochodów realnych do poziomu ok. 1% rocznie, a z drugiej strony wystąpienie na dużą skalę popytu odnowieniowego na wiele artykułów gospodarstwa domowego, stymulowanego dodatkowo pojawieniem się nowoczesnych artykułów (np. samochodów, sprzętu audiowizualnego) jak również niemal masowego popytu pierwotnego na takie dobra, jak: telefony bezprzewodowe (komórki), Internet, laptopy itp. Głównym źródłem finansowania konsumpcji były – jak wspomniano – dochody bieżące. Znając rozmiary, dynamikę oraz struktury dochodów można z dużym przybliżeniem wnioskować o poziomie, a także strukturze konsumpcji. Im wyższy poziom dochodów, tym wyższa jest zazwyczaj konsumpcja, im wyższe tempo wzrostu dochodów, tym szybciej rośnie konsumpcja oraz unowocześnia się jej struktura. Oprócz znajomości poziomu i dynamiki dochodów oraz ich związków przyczynowo-skutkowych z konsumpcją, znaczącą wartość poznawczą ma także wiedza o źródłach ich pozyskiwania – szczególne znaczenie ma to w badaniach makroekonomicznych. Znając strukturę dochodów według ich źródeł, można wyrobić sobie pogląd o strukturze konsumpcji, zatem wysoki udział dochodów socjalnych świadczy na ogół o niskim poziomie zamożności znacznej części społeczeństwa, a tym samym niskim poziomie konsumpcji, a więc zaspokojeniu przede wszystkim potrzeb elementarnych (żywnościowych, odzieżowych, mieszkaniowych itp.). Wysoki zaś udział dochodów z własnej działalności gospodarczej oraz dochodów kapitałowych wskazuje na dużą aktywność gospodarczą znacznej części społeczeństwa i, co za tym idzie, wysokie dochody, a więc także wyższą konsumpcję (wysoki standard mieszkania i jego wyposażenia, znaczące wydatki na wypoczynek, kulturę, edukację itp.) Niejednoznaczna jest interpretacja udziału dochodów z tytułu pracy najemnej; z tych źródeł finansuje się bowiem zarówno potrzeby elementarne, jak i potrzeby wyższego rzędu. By móc stawiać jakieś tezy o wielkości konsumpcji pracowników najemnych na podstawie ich dochodów, niezbędne są dodatkowe informacje, np. o zawodzie czy poziomie zarobków. W tabeli 4 przedstawiono strukturę dochodów do dyspozycji całego polskiego sektora gospodarstw domowych według źródła ich pochodzenia. W tabeli tej można dostrzec zmiany relacji pomiędzy poszczególnymi rodzajami dochodów. Najwyraźniej uwidacznia się stopniowy spadek udziału dochodów z ubezpieczeń społecznych (głównie emerytur i rent). Na początku bieżącej dekady były one o 6–7 punktów procentowych mniejsze niż w pierwszych latach 90. Odwrotna tendencja ujawniła się w odniesieniu do dochodów ze świadczeń społecznych.

(10) –1,4. –1,7. 1,7. 23,4. 6,8. –1,5. 1,5. 22,9. 8,5. 38,9. 29,7. 1993. –0,5. 2,7. 19,1. 8,5. 37,7. 32,5. 1995. 0,1. 2,3. 19,0. 8,5. 40,2. 29,9. 1997. 0,2. 2,6. 18,8. 7,9. 40,7. 29,8. 1998. 1,1. 3,0. 16,1. 6,8. 42,5. 30,5. 2000. 1,0. 3,1. 16,6. 6,4. 42,2. 30,7. 2001. 2,0. 3,2. 16,7. 6,5. 40,8. 30,8. 2002. 2,2. 3,2. 17,2. 5,5. 41,2. 30,7. 2003. 2,2. 2,9. 17,3. 5,5. 40,4. 31,7. 2004. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 1996, s. 538; Rocznik Statystyczny 2000, s.550; Rocznik Statystyczny 2005, s. 696–697.. a . Są to dochody do dyspozycji brutto otrzymywane przez członków gospodarstw domowych, a więc nie uwzględniające składek na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne płaconych przez pracodawców oraz pomniejszone o podatki od majątku i dochodów oraz składki na ubezpieczenia społeczne.. 2,1. Inne transfery bieżące (saldo). Świadczenia z pomocy społecznej. 23,0. 6,3. 42,2. 27,6. 26,8 43,2. 1992. 1991. Świadczenia z ubezpieczeń społecznych. Dochody z tytułu własności. Dochody z pracy najemnej (płace i inne wynagrodzenia). Dochody z samodzielnej działalności gospodarczej (nadwyżka operacyjna). Dochody. Tabela 4. Struktura dochodów do dyspozycji sektora gospodarstw domowych w Polscea (dochody do dyspozycji ogółem = 100,0). 14. Czesław Bywalec.

(11) Ewolucja źródeł finansowania konsumpcji w Polsce. 15. (głównie zasiłki rodzinne, stypendia, alimenty, zasiłki dla bezrobotnych). Na ogół jednak, dodając do siebie oba rodzaje dochodów, można mówić o stopniowej, ale powolnej „desocjalizacji” dochodów polskiego społeczeństwa. Niemniej wskaźnik udziału dochodów socjalnych w dochodach globalnych na poziomie ok. 20% uznać należy za wysoki. Oznacza to, że dochody socjalne odgrywają nadal istotną rolę w kształtowaniu konsumpcji w Polsce. Głównym źródłem dochodów sektora gospodarstw domowych (traktowanego jako całość) są wynagrodzenia z tytułu pracy najemnej, a więc przede wszystkim płace. Ich udział w globalnych dochodach do dyspozycji zmniejszał się w pierwszej połowie lat 90. z ok. 43 do 38%, w drugiej połowie dekady wystąpił jednak ponowny wzrost udziału do poziomu ok. 42–43%. W pierwszych latach bieżącego stulecia wskaźniki te zaczęły się ponownie zmniejszać. Spadek odsetka wynagrodzeń za pracę w początkowym okresie transformacji ustrojowej kompensowany był zwiększaniem się udziału dochodów z tytułu prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej oraz wzrostem dochodów kapitałowych. Te dwa ostatnie rodzaje dochodów wykazywały w latach 1991–1995 znaczący wzrost, co prowadziło do zwiększenia ich udziału w globalnej strukturze dochodów do dyspozycji sektora polskich gospodarstw domowych. Taka sytuacja była efektem znaczącego wzrostu przedsiębiorczości indywidualnej i jej wówczas stosunkowo wysokiej rentowności. W drugiej połowie lat 90. oraz w pierwszych latach XXI w. obserwuje się jednak stabilizację udziału dochodów z samodzielnej działalności gospodarczej w dochodach ogółem sektora gospodarstw domowych, maleje natomiast odsetek dochodów z tytułu własności (kapitałowych). Reasumując analizę struktury dochodów polskiego społeczeństwa, można stwierdzić, że po okresie istotnych przeobrażeń w latach 1988–1991, w następnych latach transformacji ustrojowej miały miejsce stopniowe, ewolucyjne zmiany6. Polegały one przede wszystkim na zmniejszaniu się udziału dochodów socjalnych i wzroście dochodów z tytułu pracy najemnej oraz własnej przedsiębiorczości gospodarczej. Coraz więcej dochodów pozyskują gospodarstwa domowe bezpośrednio w procesie pierwotnego podziału produktu społecznego, a nie w drodze jego podziałów wtórnych. 5. Społeczno-zawodowe zróżnicowanie dochodów ludności Przedstawione powyżej proporcje dochodów – obliczone na podstawie rachunków podziału PKB – dotyczą całego sektora gospodarstw domowych, na podstawie informacji otrzymujemy jednak tylko ogólny, syntetyczny obraz kształtowania Szerzej zmiany w dochodach społeczeństwa polskiego w latach 1988–1991 przedstawiono w: C. Bywalec, Transformacja w portfelach, „Życie Gospodarcze” 1993, nr 2. 6.

(12) 16. Czesław Bywalec. się tych relacji w skali całego kraju. Tymczasem struktura dochodów przedstawia się odmiennie w poszczególnych grupach rodzajowych gospodarstw, o czym przekonują wskaźniki zestawione w tabeli 5, opracowane na podstawie reprezentacyjnych badań budżetów gospodarstw domowych prowadzonych systematycznie przez Główny Urząd Statystyczny. Przyjmując za kryterium klasyfikacyjne cechy społeczno-zawodowe gospodarstw domowych, wyróżniono ich 5 typów. Gospodarstwa pracowników umysłowych są z reguły gospodarstwami, w których przynajmniej jedna osoba (z reguły głowa rodziny) ma wyższe lub średnie wykształcenie i zatrudniona jest na stanowisku kierowniczym lub w zawodach wymagających wysokich kwalifikacji (nauczyciele, urzędnicy, personel medyczny itp.). Podstawowym źródłem utrzymania w tej grupie gospodarstw są dochody z pracy, których udział w całkowitych dochodach wykazuje w okresie transformacji nieznaczny wzrost: na początku lat 90. kształtował się na poziomie 78–80%, a na początku bieżącej dekady wynosił 82–83% Wyraźnie zaznaczył się spadek udziału dochodów socjalnych (z ok. 12 do 9 punktów%), drugiego po płacach źródła finansowania konsumpcji w tych gospodarstwach. Podobna, jak w gospodarstwach pracowników umysłowych, jest struktura dochodów w gospodarstwach robotniczych. Niższy (o 3–5 punkty%) jest jednak udział dochodów z tytułu pracy najemnej, wyższy zaś jest (o 4–5 punkty%) udział dochodów socjalnych. Świadczy to o większym stopniu „socjalizacji” dochodów oraz konsumpcji w tych gospodarstwach niż w gospodarstwach pracowników umysłowych. Odmienne są źródła pochodzenia dochodów w gospodarstwach rolniczych. Na pierwszy plan wysuwa się praca w gospodarstwie rolnym; w badanym okresie dostarczała ona ok. 75% dochodów gospodarstw rolników i nie wykazywała (poza jednorazowymi odchyleniami) trwałych zmian. Znamienny jest wysoki udział transferów socjalnych (emerytury, renty, zasiłki itp.), który wynosił w poszczególnych latach 20–25% dochodów gospodarstw rolniczych. Wskazuje to na duże uzależnienie konsumpcji na wsi od świadczeń społecznych, czyli od polityki społecznej państwa. Liberalizacja gospodarki na początku lat 90. spowodowała dynamiczny wzrost liczby osób zakładających własne firmy (głównie zakładów osób fizycznych lub spółek cywilnych), a dochody z działalności tych firm stały się podstawą utrzymania ich gospodarstw domowych. Duża liczba takich gospodarstw sprawiła, że w badaniach warunków życia GUS wyodrębnił grupę gospodarstw osób pracujących na własny rachunek. W okresie 1993–2004 ok. 75% dochodów gospodarstw prowadzących samodzielną działalność gospodarczą pochodziło z pracy ich członków we własnych firmach i wskaźnik ten nie ulegał znaczącym wahaniom. Drugie źródło dochodów w tej grupie gospodarstw stanowiły dochody z pracy najemnej i zawierały się one.

(13) Gospodarstwa robotnicze. Gospodarstwa pracowników umysłowych. Wyszczególnienie. 1994 79,7 1,2 1,2 7,3 3,5 7,1 76,3 1,9 0,4 7,0 8,3 6,1. Źródła dochodów. praca najemna. gospodarstwo rolne/ działka. praca na własny rachunek. emerytura i renta. inne świadczenia socjalne. inne dochody. praca najemna. gospodarstwo rolne/ działka. praca na własny rachunek. emerytura i renta. inne świadczenia socjalne. inne dochody. 5,3. 7,4. 7,5. 0,7. 1,7. 77,4. 5,7. 3,5. 7,7. 1,5. 0,8. 81,1. 1995. 5,3. 7.1. 7,4. 0,6. 1,3. 78,3. 7,5. 3,0. 7,2. 1,6. 0,7. 80,0. 1996. 5,3. 6,0. 7,1. 0,6. 0,7. 80,3. 4,3. 3,9. 6,8. 2,0. 0,4. 82,6. 1997. 5.1. 6,2. 6,1. 0,8. 0,7. 81,1. 5,6. 2,9. 6,0. 1,9. 0,2. 83,4. 1998. 5,1. 6,8. 6,2. 0,7. 0,6. 80,6. 5,0. 3,2. 6,3. 1,8. 0,2. 83,5. 1999. 5,8. 7,0. 6,1. 1,0. 0,6. 79,5. 5,9. 3,5. 6,0. 2,1. 0,1. 82,4. 2000. 6,4. 7,6. 5,5. 1,1. 0,5. 78,9. 4,4. 5,3. 5,6. 2,4. 0,2. 82,1. 2001. 6,6. 8,3. 5,6. 0,9. 0,4. 78,2. 6,2. 4,3. 5,1. 2,2. 0,1. 82,1. 2002. 6,4. 8,8. 4,9. 0,9. 0,6. 78,4. 6,2. 4,1. 4,6. 2,3. 0,2. 82,6. 2003. 6,7. 7,7. 5,9. 0,9. 0,4. 78,4. 6,7. 2,8. 5,1. 2,2. 0,1. 83,1. 2004. Tabela 5. Struktura dochodów gospodarstw domowych w Polsce według źródeł pochodzenia (w % dochodów rozporządzalnych na 1 osobę). Ewolucja źródeł finansowania konsumpcji w Polsce 17.

(14) Gospodarstwa osób pracujących na własny rachunek. Gospodarstwa rolnicze. Wyszczególnienie. cd. tabeli 5. 13,2 1,6. 11,3 1,5. inne dochody. inne świadczenia społeczne. emerytura i renta. praca na własny rachunek. gospodarstwo rolne/ działka. 5,4. 3,0. 4,5 4,2. 5,3. 5,4. 71,5. 0,1. 0,1. inne dochody. 73,1. 6,0. 8,2. praca najemna. 15,8. 0,6. 17,2. 0,4. 76,1. 1,4. 1995. inne świadczenia socjalne. emerytura i renta. praca na własny rachunek. 72,7. 1,4. gospodarstwo rolne/ działka. praca najemna. 1994. Źródła dochodów. 3,3. 2,8. 4,8. 75,5. 1,2. 12,4. 1,8. 5,8. 16,9. 0,6. 73,5. 1,4. 1996. 3,9. 2,1. 5,2. 75,5. 0,9. 12,4. 3,6. 2,5. 15,8. 0,9. 77,1. 0,1. 1997. 3,7. 2,4. 5,1. 75,4. 0,7. 12,7. 2,9. 3,6. 17,4. 1,1. 74,8. 0,2. 1998. 3,7. 2,6. 4,5. 74,7. 0,6. 13,9. 3,0. 4,4. 18,6. 1,7. 72,2. 0,1. 1999. 1,8. 4,9. 4,2. 75,3. 0,6. 13,2. 3,3. 4,9. 17,9. 1,6. 72,2. 0,1. 2000. 2,2. 5,2. 3,5. 75,7. 0,3. 13,1. 2,7. 5,2. 17,0. 1,5. 73,6. 0,0. 2001. 4,1. 3,9. 4,2. 74,1. 0,2. 13,5. 3,1. 4,5. 15,4. 1,4. 75,6. 0,0. 2002. 6,4. 3,6. 4,0. 72,6. 0,1. 13,3. 4,8. 5,9. 19,1. 1,5. 68,7. 0,0. 2003. 4,6. 3,0. 4,2. 74,6. 0,1. 13,5. 3,6. 4,7. 17,1. 1,8. 72,8. 0,0. 2004. 18. Czesław Bywalec.

(15) inne dochody. inne świadczenia społeczne. emerytura i renta. praca na własny rachunek. 3,8. 5,0. 5,3 4,6. 78,3. 0,5. 3,3. 9,1. 1995. 77,1. 0,4. 3,7. 8,9. gospodarstwo rolne/ działka. praca najemna. 1994. Źródła dochodów. 4,2. 5,1. 77,6. 0,5. 3,1. 9,5. 1996. 5,4. 3,0. 79,3. 0,5. 2,4. 9,4. 1997. 4,7. 4,8. 79,1. 0,6. 2,0. 8,8. 1998. 4,7. 4,6. 80,1. 0,8. 1,6. 9,2. 1999. 4,7. 5,0. 79,2. 0,9. 1,4. 8,8. 2000. 4,9. 4,2. 79,7. 1,2. 1,2. 8,8. 2001. 4,9. 4,4. 78,8. 1,3. 1,0. 9,6. 2002. 5,0. 4,6. 78,6. 1,2. 1,0. 9,6. 2003. Źródło: obliczenia własne na podstawie wyników badań budżetów gospodarstw domowych publikowanych w Rocznikach Statystycznych z lat 1995–2004 oraz Budżety gospodarstw domowych w 2004 roku, GUS, Warszawa 2005, s. 50.. Gospodarstwa emerytów i rencistów. Wyszczególnienie. 5,0. 4,3. 80,6. 1,0. 0,9. 8,2. 2004. Ewolucja źródeł finansowania konsumpcji w Polsce 19.

(16) Czesław Bywalec. 20. przedziale 12–14% ogółu dochodów. W porównaniu z wcześniej przedstawionymi typami gospodarstw, w gospodarstwach pracujących na własny rachunek niski był udział dochodów socjalnych i w dodatku wykazywały one tendencję spadkową – z ok. 9% w latach 1993–1994 do 7–7,5% w latach 2003–2004. Wynikało to przede wszystkim ze specyfiki wiekowej członków tej grupy gospodarstw, są to bowiem z reguły gospodarstwa osób młodych i w średnim wieku. Jeżeli chodzi o gospodarstwa emerytów i rencistów, to oczywiście podstawowym źródłem ich utrzymania były renty i emerytury, których udział stanowił ok. 80% dochodów i wykazywał w badanym okresie niewielki wzrost. Drugim źródłem były dochody z pracy najemnej kształtujące się na poziomie 8–9% ogółu dochodów. Podsumowując, analiza tabeli 5 wykazała, że źródła finansowania konsumpcji są istotnie zróżnicowane w poszczególnych typach polskich gospodarstw domowych i zróżnicowanie to pogłębiło się po 1989 r. Z natury rzeczy zmiany te znacznie wpłynęły na poziom i strukturę konsumpcji. 6. Rola kredytów w finansowaniu konsumpcji Oddziaływanie kredytów na zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych polega na tym, że zwiększają one ich bieżące możliwości nabywcze, ale – pamiętać trzeba – ograniczają je w przyszłości, kiedy trzeba będzie zaciągnięte pożyczki spłacić i to wraz z odsetkami. W tabeli 6 przedstawiono wielkość i dynamikę kredytów dla gospodarstw domowych w naszym kraju po 1990 r. Częścią tych kredytów są kredyty na finansowanie konsumpcji, jednak niedostatek porównywalnych, zagregowanych dla całego sektora bankowego danych liczbowych nie pozwala na ich dokładniejszą analizę. Ograniczymy się zatem tylko do analizy danych dla okresu po 2000 r.7 Jak wynika z tabeli 6, w latach 90. oraz na początku bieżącego stulecia następował szybki wzrost sumy kredytów udzielanych gospodarstwom domowym. Były to kredyty o charakterze inwestycyjnym, szczególnie dla gospodarstw prowadzących samodzielnie działalność gospodarczą (tzw. zakłady osób fizycznych), jak również kredyty na sfinansowanie zakupów konsumpcyjnych (kredyty mieszkaniowe i kredyty konsumenckie). Wynika to z dynamicznych zmian w polskim sektorze bankowym, tj. głównie jego prywatyzacji oraz częstych fuzji banków. Procesy te istotnie komplikują tworzenie jednorodnych, wieloletnich szeregów czasowych wielu wskaźników działalności bankowej, w tym szczególnie kredytowanie sektora gospodarstw domowych. Ponadto zmianom ulegał system sprawozdawczości bankowej, była ona dostosowywana do wymogów Europejskiego Banku Centralnego. Por. Rocznik Statystyczny 2003, s. 499. 7.

(17) Ewolucja źródeł finansowania konsumpcji w Polsce. 21. Tabela 6. Kredyty dla sektora gospodarstw domowych w Polsce w latach 1991–2002 Rok 1991. 1992 1993. Relacja do dochodów Kredyty ogółem Dynamika, rok poprzedni = 1000,0 do dyspozycji brutto sektora wraz z odsetkami gospodarstw domowych wielkości (w mln zł) wielkości realne (w %) nominalne 719,3. 1 201,8. 2 259,4. –. 167,1. 168,1. 138,2. 2,5. 156,2. 138,0. 5,4. 153,1. 139,4. 8,3. 114,7. 110,7. 10,2. 148,0. 1996. 11 777,1. 209,5. 1998. 23 904,7. 130,0. 2000. 48 188,4. 1997 1999. 2001. 2002. 18 395,1. 36 593,3. 55 280,2 63 111,6. 1,4. 136,6. 3 344,2 5 620,4. 115,8. –. 188,0. 1994 1995. –. 131,7. 114,2. 114,3. 176,8 119,7. 121,4 113,3. 2,0. 2,2 4,2. 6,0 9,5. 11,3. Źródło: opracowanie i część obliczeń własnych na podstawie: G. Rytelewska, Gospodarstwa domowe [w:] System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 750; Rocznik Statystyczny 1997, s. 513; Rocznik Statystyczny 2000, s. 550; Rocznik Statystyczny 2003, s. 599.. Dynamika wzrostu wielkości kredytów dla gospodarstw domowych była w badanym okresie znacznie wyższa niż dynamika wzrostu dochodów do dyspozycji całego sektora gospodarstw domowych. Najwyższe przyrosty nastąpiły w połowie lat 90., a więc wówczas, gdy szybko zwiększały się również dochody gospodarstw. Wysoka dynamika obu tych czynników wpłynęła na powstanie w drugiej połowie lat 90. tzw. boomu konsumpcyjnego, wyrażającego się wysokim wzrostem zakupów dóbr konsumpcyjnych, a szczególnie trwałych artykułów gospodarstwa domowego. Dynamika kredytów dla gospodarstw domowych znacząco przewyższała dynamikę dochodów do dyspozycji, co sprawiało, że współczynnik relacji kredytów do dochodów systematycznie zwiększał się: z 1,4% w 1991 r. do 11,3% w 2002 r. Wspomniany niedostatek porównywalnych danych nie pozwala jednakże na analizę struktury kredytów udzielanych gospodarstwom domowym dla całego okresu transformacji ustrojowej, a szczególnie określenie wielkości i udziału kredytów konsumenckich. Dysponujemy jedynie porównywalnymi danymi dla pierwszych lat bieżącego stulecia, a są one przedstawione w tabeli 8..

(18) Czesław Bywalec. 22. Dane w tabeli 7 wskazują, że w pierwszych latach XXI w. nastąpił wyraźny wzrost kredytowania polskich gospodarstw domowych. Szczególnie dotyczy to kredytów konsumenckich, których wolumin w 2004 r. był większy o ok. 90% niż w 2003 r. Ten niemal skokowy przyrost akcji kredytowej banków jest efektem wzmożonych „przezornościowych” zakupów dóbr konsumpcyjnych wynikających z pogłosek o znacznym wzroście cen po akcesji naszego kraju do Unii Europejskiej w maju 2004 r. Tabela 7. Kredyty i pożyczki gospodarstw domowych zaciągnięte w systemie bankowym (w mln zł., stan na koniec roku), Kredyty i pożyczki Ogółem, w tym:. 2002. 2003. 2004. kwota. %. kwota. %. kwota. %. 86 122,6. 100,0. 98 133,5. 100,0. 109 676,1. 100,0. – złotowe. 65 978,1. 76,6. 69 017,3. 70,3. 83 211,3. 75,9. – walutowe. 20 144,5. 23,4. 29 116,2. 29,7. 26 464,8. 24,1. Kredyty i pożyczki konsumenckie (złotowe i walutowe). 18 013,4. 20,9. 22 773,8. 23,2. 43 716,2. 39,9. Źródło: obliczenia własne na podstawie: Biuletyn Informacyjny NBP, nr 9/2003., s. 50 oraz Biuletyn Informacyjny NBP, nr 5/2005, s. 24 oraz Bilansowe wyniki finansowe banków w 2003 r., NBP, Warszawa 2004, s. 27 oraz Wyniki bilansowe banków w 2004 r., NBP, Warszawa 2005, s. 28.. Obserwowany w ostatnich latach szybki wzrost kredytowania gospodarstw domowych świadczy o rosnącej roli kredytów w kształtowaniu modelu konsumpcji polskiego społeczeństwa. Taka tendencja jest per saldo korzystna dla całokształtu przemian gospodarczych i społecznych. Poprzez wzrost akcji kredytowej umożliwia się gospodarstwom domowym racjonalizację gospodarowania środkami finansowymi i szybszą poprawę warunków życia ludności; jest to zresztą zgodne z obserwowanymi wcześniej procesami przemian konsumpcji w krajach obecnie wysoko rozwiniętych. W tabeli 8 zaprezentowano, opierając się na wynikach badań ankietowych Głównego Urzędu Statystycznego, rozkład przyczyn zaciągania kredytów przez polskie gospodarstwa domowe. Jak wynika z tych danych, niemal 25% kredytów zaciągane jest na sfinansowanie zakupów artykułów konsumpcyjnych pierwszej potrzeby, jak: żywność, odzież i opłaty mieszkaniowe. Kolejnymi powodami ubiegania się o kredyty są remonty mieszkania (lub domu) oraz zakup trwałego sprzętu gospodarstwa domowego (po ok. 20% wypowiedzi badanych respondentów), a na czwartym miejscu jest zakup samochodu (ok. 10% wypowiedzi)..

(19) Ewolucja źródeł finansowania konsumpcji w Polsce. 23. Tabela 8. Przyczyny zaciągania pożyczek (kredytów) przez polskie gospodarstwa domowe w 2003 r. Przyczyny zaciągania pożyczek (kredytów) Zakup dóbr trwałego użytku (z wyjątkiem samochodu). Częstość pojawiania się przyczyny zaciągania pożyczek (kredytów), w %* 18,8. Zakup samochodu. 10,0. Zakup domu, mieszkania, wkład do spółdzielni mieszkaniowej. 8,7. Remont mieszkania (domu). 21,2. Zakup art. konsumpcyjnych (żywność, odzież i obuwie, stałe opłaty mieszkaniowe). 23,8. Wypoczynek. 0,5. Inne cele. 8,9. Leczenie, rehabilitacja Kształcenie. 3,9. 4,2. * Można było wymienić 3 najistotniejsze przyczyny zaciągania pożyczek (kredytów). Źródło: Sytuacja bytowa gospodarstw domowych w 2003 r., GUS, Warszawa 2004, s. 4–5.. Analiza tabeli 8 wskazuje, że niemal 2/3 kredytów konsumenckich polskich gospodarstw domowych przeznaczane jest na zaspokojenie potrzeb podstawowych o charakterze materialnym (potrzeby żywieniowe, mieszkaniowe i komunikacyjne). Potrzeby wyższego rzędu, jak np. edukacyjne, kulturowe, rekreacyjne, są jeszcze bardzo rzadką przyczyną zaciągania kredytów przez naszego gospodarstwa domowe. 7. Podsumowanie Przeprowadzona analiza empiryczna wskazuje, że bardzo ważnym czynnikiem przemian konsumpcji naszego społeczeństwa po 1989 r. były zmiany źródeł jej finansowania, a te zaś były skutkiem reform i nowej polityki gospodarczej oraz społecznej. W wyniku tych procesów wyraźnie zmniejszała się skala konsumpcji publicznej i była ona zastępowana przez konsumpcję prywatną. Następowała więc w naszym kraju systematyczna „prywatyzacja” konsumpcji wyrażająca się szybko rosnącym udziałem konsumpcji prywatnej w globalnej konsumpcji polskich gospodarstw domowych. Na kształt konsumpcji prywatnej istotny i bezpośredni wpływ wywierały zmiany dochodów polskiego społeczeństwa będące efektem reform gospodar-.

(20) 24. Czesław Bywalec. czych. To zaś z kolei pociągało za sobą zmiany w poziomie i sposobach finansowania konsumpcji i – ostatecznie – zmiany jej wielkości i struktury w przekrojach społeczno-zawodowych i regionalnych. Na szczególną uwagę zasługuje zjawisko „socjalizacji” dochodów na początku lat 90., a następnie szybki wzrost dochodów z tytułu aktywności zawodowej, tj. pracy najemnej i – przede wszystkim – dynamicznego rozwoju dochodów z tytułu prywatnej przedsiębiorczości gospodarczej (pracy na własny rachunek). Istotnym stymulatorem rozwoju konsumpcji stały się od połowy lat 90. kredyty dla gospodarstw domowych. Ich rola w finansowaniu konsumpcji systematycznie rosła i w pierwszych latach XXI w. suma kredytów dla gospodarstw domowych przekroczyła 10% dochodów tego sektora gospodarki. Literatura Bywalec C., Transformacja w portfelach, „Życie Gospodarcze” 1993, nr 2. Keynes J.M., Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa 1985. Rytelewska G., Gospodarstwa domowe [w:] System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003. Szopa B., Zmiany dochodów ludności w Polsce na tle uwarunkowań systemowych, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2005. Evolution of the Sources of Financing Consumption in Poland The process of transformation of the Polish economy, which was begun in 1989, has caused significant changes in the model of consumption of Polish society. These changes have not only occurred in the level and structure of consumption, but also in the sources of financing it. A fundamental feature of these changes has been the limiting of public funds for financing consumption, which has clearly decreased the scale of public consumption, forcing it to be replaced by private consumption. In the period of systemic transformation, there was a systematic “privatisation” of consumption, expressed in the rapidly growing share of private consumption in global consumption of Polish society. Changes in the level and structure of incomes in Polish society as a result of economic reform have had a significant and direct influence on the level of private consumption. A phenomenon which deserves special attention is the “socialization” of income in the early 1990s, followed by the rapid growth in income due to occupational activity, i.e., hired labour and – above all – the dynamic increase in income due to private entrepreneurship (self-employment). Since the mid-1990s, a major stimulator of consumption has been loans for households. Their role in financing consumption has systematically grown, and at the beginning of this decade the total amount loaned to households exceeded 10% of their income..

(21)