Zawartoœæ czêœci lotnych w wêglach kamiennych
– parametr nie tylko chemiczno-technologiczny
Martin Sivek
1, Jakub Jirásek
1, Lada Hýlová
2, Zbigniew Mirkowski
3Volatile matter content of the bituminous coal – not only chemical-technological parameter. Prz. Geol., 66: 477–480.
A b s t r a c t. The volatile matter content is one of the most common chemical-technological parameters that have been determined for the vast majority of samples taken from the bituminous coal seams for more than 100 years. Its meaning is essentially triple. The oldest and also most well-known is its use for the determination of the degree of coalification (rank) of coal, but also of certain chemical-technological properties of coal (especially cokeability). With the development of coal geology and sedimentology, as well as the increasing importance of energy raw materials in the nation's economy, new ways of using the values of the volatile matter content have emerged. One of them was the study of the history of geological development of sedimentary, especially coal basins, the management of the mining industry economy, as well as the assessment and formulation of raw materials policy of the state. From a test originally designed to assess the suitability of coal for cok-ing, it has become a parameter used in the field of geology, economy and raw materials policy of the state.
Keywords: volatile matter; cokeability; Hilt's Law; bituminous coal; economy and management of coal mines; energy policy
Zawartoœæ czêœci lotnych jest jednym z najwa¿niej-szych parametrów chemiczno-technologicznych stosowa-nych do oceny wêgla kamiennego, od ponad 100 lat oznaczanym w wiêkszoœci próbek pobieranych z pok³adów tego surowca. Parametr ten ma potrójne zastosowanie. Naj-lepiej znane jest wykorzystanie tego znacznika do okreœlania stopnia uwêglenia wêgla i zwi¹zanych z nim w³aœciwoœci chemiczno-technologicznych, szczególnie istotnych w oce-nie przydatnoœci do koksowania. Drugim przyk³adem jest stosowanie tego parametru do badania genezy osadów w zapadliskach wêglonoœnych, czyli w geologii z³ó¿ wêgla. Trzeci¹ ga³êzi¹ zastosowañ jest wykorzystanie go do wyceny wêgla, a tak¿e do okreœlania perspektyw i mo¿li-woœci wykorzystania z³ó¿ wêgli i w zwi¹zku z tym do sza-cowania czasu funkcjonowania kopalñ. W Republice Czeskiej wyniki monitorowania zmian zawartoœci czêœci lotnych w pok³adach wêgla odgrywaj¹ wa¿n¹ rolê nie tylko w procesie zarz¹dzania spó³kami górniczymi, ale s¹ tak¿e czynnikiem branym pod uwagê podczas okreœlania bazy surowcowej pañstwa oraz kreowania polityki energetycz-nej i bezpieczeñstwa energetycznego kraju.
ROZWÓJ METOD OZNACZANIA CZÊŒCI LOTNYCH W WÊGLU KAMIENNYM
Czêœci lotne w wêglu kamiennym s¹ oznaczane na podstawie procentowej utraty masy wêgla po ogrzaniu go w warunkach beztlenowych i po odjêciu masy zawartej w nim wody. Test jest empiryczny – wszystkie warunki
ozna-czenia musz¹ zostaæ spe³nione. Produktem, jaki otrzymuje-my po takim ogrzewaniu wêgla, jest koks. Koks ma ró¿ne w³aœciwoœci, w zale¿noœci od zawartoœci czêœci lotnych i innych chemiczno-technologicznych parametrów wêgla. Zawartoœæ czêœci lotnych nale¿y do grupy tak zwanych technicznych (pierwotnych) analiz wykorzystywanych do monitorowania w³aœciwoœci wêgla.
Pierwsze odniesienia do analizy czêœci lotnych w wêglu kamiennym, jakie mo¿na znaleŸæ w literaturze, pochodz¹ ju¿ z pierwszej po³owy XIX w., np. Martin (1837). Jednak pierwszy opis analizy zawartoœci czêœci lot-nych w wêglu zosta³ opublikowany dopiero w drugiej po³owie XIX w. By³ to okres rozwoju koksownictwa, który obj¹³ równie¿ terytorium dzisiejszej Republiki Czeskiej, zw³aszcza czeskiej czêœci Zag³êbia Górnoœl¹skiego.
Wydaje siê prawdopodobne, ¿e odkrywc¹ metody oznaczania czêœci lotnych, bardzo podobnej do obecnie stosowanej i szeroko rozpowszechnionej, by³ niemiecki chemik Fritz Muck, dyrektor górniczego laboratorium (Berggewerkschaftlichen Laboratorium) oraz nauczyciel chemii w Westfalskiej Szkole Górniczej w Bochum. Na stwierdzenie to wskazuje tekst jego ksi¹¿ki (Muck, 1891), która doczeka³a siê licznych wydañ, chocia¿ nie mo¿na jednoznacznie udowodniæ, ¿e to w³aœnie on jest autorem analizy opublikowanej w tej pracy. Powi¹zanie metody oznaczania zawartoœci czêœci lotnych w wêglu z nazwis-kiem F. Mucka mo¿emy odnaleŸæ tak¿e w monografii poœwiêconej dzielnicy Ostrava–Karvina z 1928 r. (Alt-mann, 1931), gdzie w rozdziale poœwiêconym chemii wêgla i koksu jest mowa o klasyfikacji wêgla kamiennego
477 Przegl¹d Geologiczny, vol. 66, nr 8, 2018
1
Katedra geologického inenýrství, Hornicko-geologická fakulta, VŠB – Technická univerzita Ostrava, 17. listopadu 15/2171, 708 33 Ostrava-Poruba, Èeská republika; martin.sivek@vsb.cz; jakub.jirasek@vsb.cz.
2
Katedra geologie, Pøírodovìdecká fakulta, Univerzita Palackého v Olomouci, 17. listopadu 1192/12, 771 46 Olomouc, Èeská republika; lada.hylova @upol.cz.
3
Katedra Geologii Stosowanej, Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, ul. Bêdziñska 60, 41-200 Sosnowiec; zbigniew.mir-kowski@us.edu.pl.
J. Jirásek L. Hýlová Z. Mirkowski M. Sivek
na podstawie zawartoœci czêœci lotnych, a analiza oznacza-nia tego parametru jest nazywana analiz¹ tygielkow¹ Mucka (Altmann, 1931).
Przez d³ugi czas zawartoœæ czêœci lotnych by³a jedy-nym parametrem wskazuj¹cym na stopieñ uwêglenia wêgli kamiennych. PóŸniej, wraz z rozwojem petrografii wêglo-wej, stopieñ uwêglenia zaczêto okreœlaæ tak¿e za pomoc¹ zdolnoœci do odbijania œwiat³a witrynitu (Teichmüller, Teichmüller, 1982). Jednak z powodu niskiej ceny i szero-kiej dostêpnoœci pod wzglêdem iloœci wykonywanych ana-liz nadal przewa¿a metoda oznaczania zawartoœci czêœci lotnych. W klasyfikacji ASTM (American Society for
Tes-ting and Materials) analiza tego parametru jest zaliczana do
podstawowych badañ wêgla, poniewa¿ od jej wyników zale¿y ocena przydatnoœci do spalania i koksowania (Speight, 2005).
W Republice Czeskiej czêœci lotne w wêglu s¹ ozna-czane zgodnie z norm¹ techniczn¹ Wêgiel kamienny i koks
– oznaczanie zawartoœci czêœci lotnych (ÈSN ISO 562,
2011), która jest czesk¹ wersj¹ europejskiej normy EN ISO 562 (2010). Zawartoœæ czêœci lotnych jest równie¿ stosowana jako parametr drugorzêdny do okreœlania typów wêgla kamiennego, które wyró¿-nia siê na podstawie wartoœci wspó³czynnika odbicia œwiat³a (ÈSN 441346, 1987). G³ówne zastosowanie oznaczenia zawartoœci czêœci lotnych zawiera siê jednak w Klasyfikacji wêgla kamiennego na
podsta-wie numerów kodowych (ÈSN 441391, 1966), która
okreœla przydatnoœæ wêgla do wytwarzania koksu. Szerokie zastosowanie tej normy jest spowodowane tym, ¿e na jej podstawie wêgle kamienne s¹ dzielone na wêgle przydatne do produkcji koksu (czasami nazywane skrótowo UVPK) i wêgle energetyczne, które nie s¹ przydatne do wytwarzania koksu. Stan-dard ten opiera siê na 3 parametrach, których warto-œci s¹ przypisane do liczb nazywanych cyframi kodu. Razem daj¹ one trzycyfrowy numer, który jest nazywany numerem kodu lub skróconym kodem. Pierwsza cyfra oznacza zawartoœæ czêœci lotnych. Druga okreœla wskaŸnik wolnego wydymania wêgla kamiennego, charakteryzuj¹cy zarówno zmiany objêtoœci wêgla, jak i jego spiekanie podczas karbo-nizacji. Trzeci parametr opisuje zdolnoœæ wêgla do koksowania na podstawie testu dylatometrycznego. W ten sposób zestawione w tabeli trzycyfrowe kody s³u¿¹ do klasyfikowania wêgli na tzw. typy handlo-we, które s¹ oznaczone cyframi rzymskimi albo w niektórych przypadkach cyframi rzymskimi w po³¹czeniu z literami. Istnieje 11 typów handlowych (I, II, III, IV, VA, VB, VC, VD, VIA, VIB, VII). Naj-lepsze wêgle koksuj¹ce w obrocie handlowym to typy VA, VB, VC i VD, dla których parametr Vdaf osi¹ga od 15 do 35% (ÈSN 441391, 1966).
Powodem, dla którego test na zawartoœæ czêœci lotnych jest jednym z najczêœciej wykonywanych badañ laborato-ryjnych wêgla kamiennego, jest chêæ uzyskania potwier-dzenia, ¿e wêgiel wydobywany z kopalni nadaje siê do koksowania.
Ceny wêgla koksuj¹cego s¹ kilkakrotnie wy¿sze od cen wêgla energetycznego. W grudniu 2007 r. cena cif wêgla energetycznego zbli¿y³a siê w portach zachodniej Europy do 110 USD/t, podczas gdy w tym samym czasie cena fob wêgla australijskiego przekroczy³a 230 USD/t (EURA-COAL, 2018). Tak du¿a ró¿nica cen znacz¹co wp³ywa na wyniki ekonomiczne spó³ek górniczych. Zawartoœæ czêœci lotnych jest stale monitorowana zarówno przez dostaw-ców, jak i przez odbiorców wêgla kamiennego, poniewa¿ konsekwencj¹ s³abych w³aœciwoœci koksotwórczych wêgli mo¿e byæ niska jakoœæ wytwarzanego z nich koksu. Taki stan rzeczy negatywnie oddzia³uje na wyniki finansowe kopalni.
478
Przegl¹d Geologiczny, vol. 66, nr 8, 2018
®
Ryc. 1. Zale¿noœæ zawartoœci czêœci lotnych od g³êboko-œci zalegania pok³adów wêgla (regu³a Hilta). Rzeczywi-sty przyk³ad z odwiertu SV-2 w czeskiej czêœci Zag³êbia Górnoœl¹skiego: R2 – wartoœæ wspó³czynnika determi-nacji
Fig. 1. Dependence of the volatile matter content on depth (Hilt’s Law) in borehole SV-2 located in the Czech part of the Upper Silesian Basin: R2 – coefficient of determination
CZÊŒCI LOTNE W POK£ADACH WÊGLA RÓD£EM WIEDZY O HISTORII BASENÓW SEDYMENTACYJNYCH
Badania geologiczne zmierzaj¹ do rozpoznania prze-mian materii organicznej w osadach i pok³adach wêgla g³ównie na podstawie parametrów, które okreœlaj¹ doj-rza³oœæ termiczn¹ materii organicznej w osadzie (np. Littke i in., 1994). Wspó³czeœnie jednoczeœnie okreœla siê zarów-no zawartoœæ czêœci lotnych w wêglu, jak i refleksyjzarów-noœæ witrynitu, choæ parametry te wykazuj¹ wysoki stopieñ uza-le¿nienia, co na przyk³adzie czeskiej czêœci Górnoœl¹skie-go Zag³êbia opisali Honìk i Martinec (1999).
Zmiana stopnia dojrza³oœci termicznej osadów orga-nicznych wraz z g³êbokoœci¹ zosta³a wyra¿ona w znanej regule Hilta (1873). Zasada ta jest najstarszym prawem opisuj¹cym stopieñ uwêglenia osadów w basenach wêglo-wych: w danym miejscu w normalnie zalegaj¹cych
pok³adach wêgla kamiennego zawartoœæ czêœci lotnych zmniejsza siê wraz ze wzrostem g³êbokoœci.
Oznacza to, ¿e stopieñ uwêglenia roœnie wraz z g³êbo-koœci¹, czyli wzrasta stopieñ dojrza³oœci materii organicz-nej. Kwestia wa¿noœci tej zasady zosta³a podjêta przez wielu autorów. W czeskiej czêœci Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego byli to na przyk³ad: Petránek i Dopita (1955), Weiss (1980) oraz Sivek i in. (2003, 2008). Wynikiem ich badañ by³o stwierdzenie, ¿e regu³a Hilta jest prawdziwa (ryc. 1), chocia¿ w Zag³êbiu Górnoœl¹skim, podobnie jak w niektórych w innych, korelacja zawartoœci czêœci lotnych i g³êbokoœci wykazuje lokalne odchylenia. Nie wszystkie przyczyny tych wahañ zosta³y przekonuj¹co wyjaœnione.
Geologiczna interpretacja lateralnej i wertykalnej zmiennoœci refleksyjnoœci witrynitu oraz korelacja reflek-syjnoœci witrynitu z zawartoœci¹ czêœci lotnych zmierza na ogó³ do rozwi¹zania problemów geologicznych, górni-czych i technicznych zwi¹zanych z termiczn¹ i erozyjn¹ histori¹ basenów sedymentacyjnych oraz g³êbokoœci¹ pogr¹¿enia osadów. W naukach geologicznych szczególnie istotne s¹ nastêpuj¹ce zagadnienia:
Intensywnoœæ i zmiany lateralne procesów erozyjnych w basenach sedymentacyjnych – np. Francù i in. (1999, 2002);
G³êbokoœæ pogrzebania kompleksów osadowych i zmiany w pogr¹¿eniu osadów basenu – np. Francù i in. (2002) oraz Sivek i in. (2003);
Zwi¹zek procesów geologicznych i budowy geolo-gicznej pok³adów wêgla z w³aœciwoœciami chemicz-no-technologicznymi tego surowca – np. Honìk i in. (1997), Jureczka i in. (2005) oraz Kêdzior (2015). Istot¹ wspó³czesnych badañ geologicznych i sedymen-tologicznych jest nie tylko rozpoznawanie historii i rozwo-ju wêglowych basenów osadowych, ale tak¿e rozwi¹zywanie problemów dotycz¹cych poszukiwania i dokumentowania z³ó¿ wêgla.
ZNACZENIE ROZPOZNANIA
ZAWARTOŒCI CZÊŒCI LOTNYCH W WÊGLU DLA POLITYKI SUROWCOWEJ PAÑSTWA
Ze wzglêdu na ogromn¹ ró¿nicê w cenie miêdzy wêglem energetycznym a przydatnym do koksowania nie-zwykle istotna jest wiedza umo¿liwiaj¹ca zwiêkszenie pro-dukcji wêgli koksuj¹cych, przy czym zawartoœæ czêœci lotnych pe³ni rolê wa¿nego wskaŸnika, wp³ywaj¹cego na kszta³t planów wydobywczych przedsiêbiorstw. Mimo ¿e
w ostatnim czasie ceny wêgla koksowego ulega³y waha-niom – np. w lutym i kwietniu 2017 r. wynosi³y nieco powy¿ej 150 USD za t – to jednak nadal by³y znacznie wy¿sze od cen wêgla energetycznego. Na przyk³ad 17.05.2017 r. cena tony energetycznego wêgla kamiennego wynosi³a 38,39 USD, natomiast cena wêgla koksuj¹cego osi¹gnê³a ok. 314 USD za tonê – by³o to 6-letnie maksi-mum (https://www.kurzy.cz) i stanowi³o w przybli¿eniu 8-krotnoœæ ceny wêgla energetycznego.
W Unii Europejskiej wêgiel przydatny do koksowania jest uwa¿any za kopalinê strategiczn¹ (European Commis-sion, 2014). Wykorzystywanie wiedzy o zawartoœci czêœci lotnych w pok³adach wêgla przez spó³ki wydobywcze wi¹¿e siê z pierwotnym znaczeniem tej analizy jako sposo-bem podzia³u wêgla kamiennego na wêgle przydatne do koksowania i wêgle przeznaczone do wytwarzania ener-gii. Udzia³ wêgla przydatnego do koksowania w produk-cji kopalni ma decyduj¹ce znaczenie nie tylko dla jej wyników ekonomicznych, ale tak¿e dla jej ¿ywotnoœci.
Koks jest tradycyjnie u¿ywany do produkcji surówki ¿elaznej w wielkich piecach, gdzie dzia³a jako czynnik redukuj¹cy i Ÿród³o ciep³a (koks wielkopiecowy). W przy-padku zastosowania do wytwarzania surówki ¿elaznej metody PCI (Pulverized Coal Injection) koks poprawia w³aœciwoœci wsadu. Ponadto koks jest stosowany do pro-dukcji odlewów ¿eliwnych (koks odlewniczy), jak i jako paliwo ekologiczne (koks opa³owy). Tak wielka zale¿noœæ rozwoju hutnictwa od koksu by³a powodem, dla którego do koñca lat 70. ubieg³ego wieku zapasy wêgla kamiennego w by³ej Czechos³owacji wykazywano wg zasad handlowych, tj. zgodnie z przydatnoœci¹ zasobów wêgla do koksowania. Obowi¹zkowe zg³aszanie zapasów wêgli do koksowania zosta³o zniesione w 1980 r.
Ze wzglêdu na wysok¹ cenê wêgla koksuj¹cego i du¿e zapotrzebowanie na ten surowiec jego zasoby s¹ istotnym wyznacznikiem op³acalnoœci utrzymania dzia³alnoœci kopalñ wêgla kamiennego. Z tych samych powodów kwe-stia rozpoznania zawartoœci czêœci lotnych w wêglu jest niezbêdna do prawid³owej oceny bazy surowcowej oraz prowadzenia polityki surowcowej pañstwa i zapewnienia mu bezpieczeñstwa energetycznego. Oceny te powinny siê odnosiæ zarówno do z³ó¿ eksploatowanych, jak i nieeks-ploatowanych, poniewa¿ mog¹ mieæ znacz¹cy wp³yw na dostêpnoœæ surowca ze z³ó¿ krajowych, a tak¿e wp³ywaæ na czas eksploatacji z³ó¿ oraz na decyzje dotycz¹ce zago-spodarowania z³ó¿ wêgla dotychczas nieudostêpnionych.
WNIOSKI
Zawartoœæ czêœci lotnych jest jednym z parametrów najczêœciej oznaczanych w analizie chemiczno-technolo-gicznej wêgla kamiennego. W zale¿noœci od wartoœci tego wskaŸnika wêgle s¹ klasyfikowane jako wêgle energe-tyczne lub koksuj¹ce. Wraz z rozwojem sedymentologii wyniki pomiarów zawartoœci czêœci lotnych zaczêto wykorzystywaæ równie¿ do badañ nad sedymentacyjnymi i postsedymentacyjnymi warunkami w basenach wêglo-wych. Pierwotnie oznaczenie zawartoœci czêœci lotnych stosowano jedynie do okreœlania zdolnoœci wêgla do kokso-wania, lecz stopniowo parametr ten stawa³ siê narzêdziem do rozwi¹zywania problemów z dziedziny geologii, gospo-darki i polityki surowcowej pañstw.
1) Ostatnio stopniowo wzrasta znaczenie wêgla jako surowca niezbêdnego do produkcji koksu.
479 Przegl¹d Geologiczny, vol. 66, nr 8, 2018
2) Udzia³ wêgla koksuj¹cego w zasobach i produkcji górniczej zacz¹³ znacz¹co wp³ywaæ na ekonomiczne wskaŸniki kopalñ i czas ich ¿ywotnoœci, dlatego stosunek iloœci wêgla koksuj¹cego do energetycznego w urobku kopalni, a tak¿e w zasobach wêgla kamiennego, zacz¹³ byæ oceniany w perspektywie krótko-, œrednio- i d³ugotermino-wej.
3) Wêgiel przydatny do koksowania uznano za strate-giczny surowiec Unii Europejskiej.
4) Oznaczanie zawartoœci czêœci lotnych w wêglu powinno byæ sta³ym elementem oceny struktury i perspek-tyw rozwoju krajowej bazy surowcowej, a wyniki badañ tego parametru nale¿a³oby uwzglêdniæ w polityce surow-cowej pañstwa.
Autorzy sk³adaj¹ podziêkowania Recenzentowi za wnikliwe i konstruktywne uwagi. Badania prowadzono w ramach projektu badawczego SGS SP 2017/22, finansowanego ze œrodków Mini-sterstwa Edukacji, M³odzie¿y i Sportu Republiki Czeskiej.
LITERATURA
ALTMANN A. 1931 – Chemie uhlí a koksu. [W:] Kamenouhelné doly ostravsko-karvinského revíru, sv. III. Øeditelská konference ostravsk-o-karvinského kamenouhelného revíru v Moravské Ostravì, Moravská Ostrava: 317–346.
ÈSN 441346, 1987 – Stanovení typù èerných uhlí podle odraznosti. ÈSN 441391, 1966 – Klasifikace èerných uhlí kódovými èísly. ÈSN ISO 562 (441366), 2011 – Èerná uhlí a koks – Stanovení obsahu prchavé hoølaviny.
EN ISO 562, 2010 – Hard coal and coke – Determination of volatile mat-ter.
EURACOAL 2017 – EURACOAL market report 1/2018. http://euraco- al2.org/download/Public-Archive/Library/Market-Reports/EURACO-AL-Market-Report-2018-1_v10.pdf, cited Jul. 11, 2018.
EUROPEAN COMMISSION 2014 – COM (2014) 297: Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the Euro-pean Economic and Social Committee and the Committee of the Regions on the review of the list of critical raw materials for the EU and the imple-mentation of the Raw Materials Initiative.
FRANCÙ E., FRANCÙ J., KALVODA J. 1999 – Illite crystallinity and vitrinite reflectance in Paleozoic siliciclastics in the SE Bohemain Massif as evidence of thermal history. Geol. Carpath., 50: 365–372.
FRANCÙ E., FRANCÙ J., KALVODA J., POELCHAU H.S., OTAVA J. 2002 – Burial and uplift history of the Palaeozoic Flysch in the Variscan
foreland basin (SE Bohemian Massif, Czech Republic). EGU Stephan Mueller Spec. Publ. Ser., 1: 167–179.
HILT C. 1873 – Die Beziehungen zwischen der Zusammensetzung und den technischen Eigenschaften der Steinkohlen. Z. Ver. Dtsch. Ingenie-ure, 17: 193–202.
HONÌK J., DOPITA M., DVOØÁK P. 1997 – Prouhelnìní, chemic-ko-technologické vlastnosti a petrologie uhlí. [W:] Dopita M. (red.), Geologie èeské èásti hornoslezské pánve. Ministerstvo ivotního pros-tøedí Èeské republiky, Praha: 133–142.
HONÌK J., MARTINEC P. 1999 – Vztah støední odraznosti vitrinitu Ro k obsahu prchavé hoølaviny Vdaf èerných uhlí èeské èásti hornoslezské pánve. [W:] Koušníková A. (red.), Documenta Geonica, Ústav geoniky Akademie vìd Èeské republiky, Ostrava: 79–89.
https://www.kurzy.cz/komodity/uhli-us-index-graf-vyvoje-ceny – Uhlí US index – aktuální a historické ceny uhlí US index, graf vývoje ceny uhlí US index – 2 roky – mìna USD.
JURECZKA J, DOPITA M., GA£KA M., KRIGIER W., KWARCIÑSKI J., MARTINEC P. 2005 – Atlas geologiczno-z³o¿owy polskiej i czeskiej czêœci Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Pañstw. Inst. Geol. & Min, Œrod., Warszawa.
KÊDZIOR S. 2015 – Methane contents and coal-rank variability in the Upper Silesian Coal Basin, Poland. Int. J. Coal Geol., 139: 152–164. LITTKE R., BÜKER C., LÜCKGE A, SACHSENHOFER R.F., WELTE D.H. 1994 – A new evaluation of paleo-heat flows and eroded thicknesses for the Carboniferous Ruhr basin, western Germany. Int. J. Coal Geol., 26: 155–183.
MARTIN R.M. 1837 – The British Colonial Library. History of the Bri-tish Possessions in the East Indies. Whittaker & Co., London, 8: 243. MUCK F. 1891 – Die Chemie der Steinkohle. Verlag von Wilhelm Engel-man, Leipzig.
PETRÁNEK J., DOPITA M. 1955 – Prouhelnìní slojí v ostravsko-kar-vínském revíru a jeho závislost na geologických èinitelích. Sbor. Ústø. Úst. geol., Odd. geol., 22: 593–617.
SIVEK M., ÈÁSLAVSKÝ M., JIRÁSEK J. 2008 – Applicability of the Hilt’s law to the Czech part of the Upper Silesian Coal Basin (Czech Republic). Int. J. Coal Geol., 73: 185–195.
SIVEK M., DOPITA M., KRÙL M., ÈÁSLAVSKÝ M., JIRÁSEK J. 2003 – Atlas of chemical-technological properties of coals in the Czech part of the Upper Silesian Basin. VŠB-TU Ostrava.
SPEIGHT J.G. 2005 – Handbook of coal analysis. John Wiley & Sons, New Jersey.
TEICHMÜLLER M., TEICHMÜLLER R. 1982 – The geological basis of coal formation. [W:] Stach E., Mackowsky M.-Th., Teichmüller M., Taylor G.H., Chandra D., Teichmüller R. (red.), Stach’s textbook of coal
petrology, 3rdedn. Gebrüder Borntraeger, Berlin: 5–86.
WEISS G. 1980 – Studium vztahù Ro/Vdaf na základ ìvzorkù uhlí z vrtù v prùzkumných polích ès. èásti hornoslezské pánve. Sbor. GPO, 22: 37–42. Praca wp³ynê³a do redakcji 23.05.2018 r.
Akceptowano do druku 13.07.2018 r.
480
