Jurajskie dziedzictwo geologiczne Litwy i Polski

(1)

Jurajskie dziedzictwo geologiczne Litwy i Polski

Marek Graniczy, W³odzimierz Mizerski, Apolinaris Nicius, Jonas Satkunas

Wychodnie ska³ jurajskich w dolinie rzecznej Venty (Windawy) s¹ unikalne dla regionu ba³tyckiego i maj¹ du¿e znaczenie naukowe. Znane s¹ od 1811 r., kiedy Dionizas Poška, znany pisarz i kolekcjoner staro¿ytnoœci, wizytuj¹c wioskê Papile (Popielany), zebra³ tu liczne skamienia³oœci. Pierwsze badania naukowe tych osadów przeprowadzi³ w latach 1825–1826 in¿ynier Jan Ulman. W póŸniejszym okre-sie wychodnie w dolinie Venty by³y przedmiotem zaintere-sowania badaczy z Rosji, Niemiec, Polski, Litwy, a tak¿e z innych krajów. D³uga historia badañ w rejonie Papile zaowo-cowa³a pokaŸn¹ kolekcj¹ skamienia³oœci, które mo¿na obec-nie odnaleŸæ w wielu muzeach, rozsianych po ca³ej Europie.

W roku 1960 odcinek doliny Venty wraz z wystê-puj¹cymi wzd³u¿ niego odkrywkami ska³ jurajskich uzna-no za geologiczny obszar chroniony. Cztery lata póŸniej odkrywki w bezpoœrednim s¹siedztwie Papile otrzyma³y statut geologicznego pomnika przyrody. Walory geologiczne przes¹dzi³y w koñcu o ustanowieniu parku regionalnego (patrz ryc. 1–5 na str. 263–264) Obecnie wychodnie w Papile znajduj¹ siê na liœcie najwa¿niejszych geotopów regionu ba³tyckiego. S¹ one przedmiotem ci¹g³ego zainte-resowania geologów zajmuj¹cych siê jur¹. Ka¿dego roku rejon ten jest odwiedzany przez studentów geologii Uni-wersytetu Wileñskiego.

Wed³ug A. Linèiusa, w ods³aniaj¹cych siê w dolinie Venty utworach jurajskich zidentyfikowano ponad 300 gatunków skamienia³oœci, przewa¿aj¹ wœród nich miêcza-ki (41 gatunków), amonity (25 gatunków), otwornice i ryby. Nazwa miejscowoœci Papile wystêpuje w nazwach wielu gatunków amonitów.

Obok wychodni jurajskich w Parku Regionalnym Ven-ta znajduj¹ siê inne interesuj¹ce geotypy: wychodnie utwo-rów czwartorzêdowych, malownicze formy erozyjne, kamienie narzutowe itp. Dodatkow¹ atrakcjê stanowi¹ po³o¿one w pobli¿u parku kamienio³omy i³ów triasowych i wapieni permskich. Niedawno zakoñczono kartowanie geologiczne obszaru parku. W jego trakcie uzyskano wiele interesuj¹cych informacji dotycz¹cych pokrywy

czwarto-rzêdowej. Rejon Papile charakteryzuje siê miêdzy innymi szeroko rozpowszechnionymi osadami jeziornymi zlodowacenia wis³y, ods³aniaj¹cymi siê w wielu miejscach wzd³u¿ doliny Venty. Warto podkreœliæ, ¿e osady te s¹ niezwykle rzadkie w ca³ym regionie ba³tyckim. Dlatego park jest du¿¹ atrakcj¹ równie¿ dla badaczy utworów czwartorzê-dowych.

Dziêki wysi³kom litewskich organów ochrony przyrody oraz dyrekcji Parku Regionalnego Venta przygotowano dla turystów œcie¿ki geologiczne po wychodniach ska³ jurajskich. S¹ one wyposa¿one w tablice informacyjne oraz punkty widokowe. W obrêbie parku znaj-duje siê tak¿e rezerwat przyrodniczy Purviai. Wystêpuje w nim oko³o 670 gatunków roœlin (w tym z rodziny orchidei), 140 gatunków ptaków, 184 gatunki owadów, 27 gatunków ssaków, 7 gatunków p³azów i 3 gatunki gadów. Na terenie parku znajduje siê ponadto kilka miejscowoœci o cieka-wych zabytkach historycznych i architektonicznych — s¹ to koœcio³y, przydro¿ne kapliczki i pozosta³oœci parków dwor-skich. Cennym obiektem jest tu maj¹tek Dubiškiai.

Wychodnie jurajskich ska³ w Papile, œciœlej kelowej-skich, warte s¹ rozpropagowania wœród polskich mi³oœni-ków nauk o Ziemi. Ska³y te s¹ bowiem bardzo podobne do ska³ jurajskich wystêpuj¹cych w krze lodowcowej w rejo-nie £ukowa na Podlasiu, dziêki którym miasto to by³o zna-ne nie tylko polskim geologom. Do lat 70. ubieg³ego stulecia £uków by³ Mekk¹ geologów, licznie odwiedzan¹ przez naukowców, studentów i uczniów. Przedmiotem ich zainteresowania by³y wyrobiska, w których eksploatowa-no ciemne i³y kelowejskie z konkrecjami ilasto-syderyto-wymi, wype³nionymi przepiêknie zachowanymi skamienia-³oœciami amonitów, belemnitów, ma³¿y, œlimaków i innych organizmów (patrz ryc. 6 na str. 264). O skamienia³oœciach wystêpuj¹cych w okolicach £ukowa wiedzia³ ju¿ Stanis³aw Staszic, jednak za ich odkrywcê uwa¿a siê N. Krisztafowi-cza, który w 1895 r. przeprowadzi³ tu badania, a ich wyniki opisa³ w 1897 r. w pracy pt. Jura-Gebilde in der Umgegend von Lukov, Gouver Sedlec. I³y te znane by³y od bardzo daw-na. Ju¿ w neolicie s³u¿y³y one do wytwarzania ceramiki. Przez wiele lat u¿ywano ich do produkcji cegie³. Niestety, w latach 70. XX w. cegielniê zamkniêto, wyrobiska wype³ni³y siê wod¹ i powsta³y w ten sposób stawy, które obecnie dzier-¿awi miejscowe ko³o wêdkarskie. Pozyskiwanie skamie-nia³oœci nie jest dziœ prawnie uregulowane i odbywa siê na ograniczon¹ skalê, mimo to skamienia³oœci z £ukowa wci¹¿ mo¿na spotkaæ na gie³dach minera³ów, ska³ i skamienia³oœci, gdzie dobrze zachowane okazy osi¹gaj¹ cenê kilkuset euro.

Nie jest jeszcze za póŸno, aby teren dawnej cegielni obj¹æ ochron¹. To bezcenne stanowisko po przeprowadze-niu prac rewitalizacyjnych mog³oby s³u¿yæ spo³eczeñstwu, bêd¹c œwiadectwem przyrodniczego dziedzictwa tych ziem. Szkoda, ¿e w odpowiednim czasie nie zadbano o to, by utworzyæ tu rezerwat geologiczny. W zamian za to, stara-niem Towarzystwa Przyjació³ Ziemi £ukowskiej i Polskiego

224

Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 3, 2007

M. Graniczy W. Mizerski A. Nicius J. Satkunas

*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

* *Lietuvos geologijos tarnyba, S. Konarskio 35, LT-03-123 Vilnius, Lietuva

(2)

Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, utworzono rezer-wat Kra Jurajska w pó³nocnej czêœci £ukowa — Go³aszynie. Znajduje siê tam wielka, o rozmiarach 1,0 x 0,5 km, kra utworów keloweju. Niestety, spoczywa ona pod kilkume-trow¹ warstw¹ utworów plejstocenu. Próby zainteresowa-nia i³ami lokalnych przedsiêbiorców nie przynios³y rezultatu, pomimo ¿e w œwietle badañ ska³y te nadaj¹ siê do produkcji cegie³. W tej sytuacji istnienie rezerwatu bez mo¿liwoœci udostêpnienia utworów jurajskich nie przynosi zamierzonych korzyœci. Chocia¿ istniej¹ plany zagospoda-rowania rezerwatu i lokalne w³adze s¹ tym zainteresowane, brakuje skutecznych inicjatyw s³u¿¹cych wykorzystaniu rezerwatu do celów edukacyjnych.

Podobieñstwo stanu zachowania i inwentarza skamie-nia³oœci w £ukowie i w Popielanach jest uderzaj¹ce. Ju¿ od dawna przypuszczano, ¿e ¯mudŸ jest obszarem macierzys-tym ³ukowskich ska³. To, co w £ukowie jest skryte pod pokryw¹ plejstoceñsk¹, w Popielanach ods³ania siê na powierzchni. W zwi¹zku z tym warto mo¿e podj¹æ inicja-tywê stworzenia wspólnego, litewsko-polskiego programu edukacyjnego, poœwiêconego wyst¹pieniom keloweju w Popielanach i £ukowie. Programu, w którym znalaz³oby siê miejsce nie tylko na zaprezentowanie sedymentacji osa-dów i œwiata organicznego keloweju, ale i na objaœnienie dynamiki l¹dolodu, erozji, transportu i sedymentacji lodow-cowej. Sfinalizowanie tego przedsiêwziêcia wymaga oczy-wiœcie czasu i œrodków. Warto jednak podj¹æ ten trud.

Ziemie polskie w czwartorzêdzie, zarys morfogenezy J.E. Mojskiego

— a datowania osadów polodowcowych Niziny Pó³nocnopodlaskiej

Henryk Banaszuk*

Ostatnio ukaza³a siê ksi¹¿ka J.E. Moj-skiego (2005), pt. Ziemie polskie w

czwar-torzêdzie, zarys morfogenezy, wydana przez

Pañstwowy Instytut Geologiczny w War-szawie. Tytu³ ksi¹¿ki zwróci³ moj¹ uwa-gê jako zainteresowanego morfogenez¹ glacjaln¹ Niziny Pó³nocnopodlaskiej. Wiadomo bowiem, ¿e autor ksi¹¿ki wniós³ w przesz³oœci du¿y wk³ad w roz-poznanie genezy i rozwoju rzeŸby tej niziny i mo¿na by³o siê spodziewaæ, ¿e uwzglêdniaj¹c wyniki trwaj¹cego jesz-cze kartowania geologicznego przedstawi pe³niejsz¹ i bar-dziej aktualn¹ charakterystykê jej rzeŸby od tej, któr¹ zarysowa³ na pocz¹tku lat 70. ubieg³ego stulecia (Mojski, 1972). Niestety, zamiast tego w ksi¹¿ce znalaz³em tylko powielenie dawnych pogl¹dów jej autora, dotycz¹cych tylko œrodkowej czêœci niziny i negacjê nowszych pogl¹dów innych autorów, zw³aszcza moich tez (Banaszuk, 1996, 1998, 2001).

Otó¿ na stronie 174 ksi¹¿ki J.E. Mojski pisze: Ostatnio

(H. Banaszuk, 1998) od¿ywaj¹ stare koncepcje dotycz¹ce wieku rzeŸby Niziny Pó³nocnopodlaskiej. L¹dolód „sta-rovistuliañski” mia³ obj¹æ swym zasiêgiem ni¿ej po³o¿one miejsca. Jako argument H. Banaszuk podaje taki w³aœnie wiek (113–97,7 ka BP) pokryw ablacyjnych na zboczach

wielkich kemów i stoliw kemowych [podkreœlenie moje

H.B.]. Nie mo¿na tego wykluczyæ, jednak¿e nale¿y mieæ

œwiadomoœæ, ¿e takie pokrywy by³y niejednokrotnie prze-mieszczane na zboczach w ró¿nych okresach panowania klimatu zimnego w czasie ostatniego zlodowacenia. St¹d w³aœnie taki ich wiek. Sam H. Banaszuk podaje wiele dat w przedziale od 184,2 ka BP do 140,5 ka BP, w tym z pokryw osadów wa³u krynicko-œwiêtojañskiego.

Z kolei na stronie 218 czytamy …Liczne daty TL, jakie

podaje H. Banaszuk, s¹ przewa¿nie wieku przedeemskiego. Kilka pojedynczych wyników datuje nie osady glacjalne,

ale piaski i wówczas mog¹ one mieæ wiek stadia³u g³ównego zlodowacenia Wis³y.

J.E. Mojski cytuje trzy moje publikacje, mianowicie z lat 1996, 1998 i 2001. A w publikacjach tych odnoœnie poboru prób do badañ TL napisa³em:

Nale¿y przy tym zaznaczyæ, ¿e… próby do badañ TL pobierano poni¿ej ewentualnych przekszta³ceñ perygla-cjalnych. Wszystkie próby z kemów i zastoisk reprezentuj¹ utwory o nienaruszonej strukturze, warstwowane, zwykle wystêpuj¹ce na wiêkszej g³êbokoœci … Z „bezpiecznej” g³êbokoœci pobierano tak¿e próby z glin morenowych. Wyklucza to w¹tpliwoœci co do ewentualnych niepra-wid³owoœci w interpretacji wyników badañ TL (Banaszuk,

1996 — str. 54);

Nale¿y zaznaczyæ, ¿e … próbki do badañ pobierano poni¿ej strefy ewentualnych przekszta³ceñ peryglacjalnych

(Banaszuk, 1998 — str. 238);

… próbki z form wypuk³ych …. reprezentuj¹ utwory o nienaruszonej strukturze, warstwowane, zwykle wystê-puj¹ce na wiêkszej g³êbokoœci… Wyklucza to w¹tpliwoœci w interpretacji wyników badañ TL (Banaszuk, 2001 — str. 301).

Stwierdzenia powy¿sze dotycz¹ wszystkich prób grun-tu, które pobiera³em osobiœcie z form wypuk³ych i sandrów w ró¿nych czêœciach Niziny Pó³nocnopodlaskiej. By³y to próby pojedyncze.

W 1989 r. prof. A. Czerwiñski z Politechniki Bia³ostoc-kiej pobra³ równie¿ próby z ró¿nych serii osadów buduj¹cych 5 kemów i wy¿sz¹ czêœæ ozu œwiêtojañskiego, wystêpuj¹cych na terenie Puszczy Knyszyñskiej. Wzi¹³ od 4 do 6 prób z ka¿dej formy, a chodzi³o o to, a¿eby okreœliæ nie tylko wiek tych form, ale tak¿e etapy przekszta³ceñ okrywaj¹cych je utworów bezstrukturalnych. Analizy TL opracowali pañstwo M. i W. Prószyñscy, a ich wyniki prof. A. Czerwiñski przekaza³ mi wraz z ca³¹ dokumentacj¹ terenow¹. Zinterpretowa³em je szczegó³owo w pracy dotycz¹cej geomorfologii Puszczy Knyszyñskiej (Bana-szuk, 1995), a nastêpnie uwzglêdni³em w publikacjach cytowanych przez J.E. Mojskiego. Zawsze jednak osobno

225 Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 3, 2007

(3)