Wy¿sza czêœæ profilu formacji poznañskiej z powodu bardzo ubogiej dokumentacji palinologicznej nie daje pod-staw do datowañ palinostratygraficznych. Wy¿szym pozio-mem korelacyjnym mo¿e byæ zatem ten odcinek profilu osadów ilastych, w którym badania palinologiczne da³y wynik negatywny.
Analizuj¹c profile z rejonu koniñskiego mo¿na dostrzec pewn¹ prawid³owoœæ we frekwencji palinomorf uzyskanych z osadów formacji poznañskiej. W osadach burowêglowych uzyskane spektra py³kowe s¹ bogate, dobry jest te¿ stan zachowania okazów. Wskazuje to na spokojn¹ akumulacjê materii organicznej w stagnuj¹cym zbiorniku bagiennym. W osadach ilastych — i³ach szarych i p³omienistych (pstrych) — najczêœciej brak jest frakcji organicznej zawieraj¹cej palinomorfy i palinoklasty lub, jeœli wystêpuj¹ sporomorfy, to s¹ one nieliczne i nieprzy-datne jako wskaŸniki wieku. Podobn¹ prawid³owoœæ obserwuje siê na znacznych obszarach Polski ni¿owej, st¹d przypuszczenie, ¿e podczas tworzenia siê kompleksu osa-dów ilastych formacji poznañskiej brzegi zbiornika
depozycyjnego porasta³a roœlinnoœæ, jednak procesy sedy-mentacyjne (utlenianie), diagenetyczne i erozyjne, czy okreso-we przesuszenie zbiornika sprawi³y, ¿e szcz¹tki roœlinne zbudowane ze sporopoleniny nie zachowa³y siê w osadach.
Przebadano wszystkie szcz¹tki organiczne i petrogra-ficzne w profilach z odkrywki „Kazimierz Pó³noc” i otwo-rze BK-110. Wyniki badañ mikrofaunistycznych (Paruch-Kulczycka, 2001a) i palinologicznych (S³odkowska, 2001) wykaza³y ró¿nice w sk³adzie szcz¹tków w dwu gene-tycznie odmiennych odcinkach profili. W pierwszym, star-szym, zwi¹zanym z sedymentacj¹ fitogeniczn¹, dominowa³y szcz¹tki fitogeniczne zarejestrowane równie¿ w badaniach mikrofaunistycznych i petrograficznych. Notowano obecnoœæ megaspor, plech glonów, fragmentów ksylitów — œwie¿ych i spirytyzowanych oraz detrytusu roœlinnego uwêglonego i spi-rytyzowanego, co potwierdza wnioski oparte o analizê materii palinologicznej. W drugim, m³odszym odcinku, dane mikro-faunistyczne wskazuj¹ na wp³ywy morskie. Badania palinolo-giczne nie wykazuj¹ obecnoœci wskaŸników morskich, gdy¿ materia palinologiczna siê tu nie zachowa³a.
Palinostratygrafia utworów formacji poznañskiej na obszarze przedsudeckim
Anna Sadowska*
Formacja poznañska z obszaru po³udniowo-zachodniej Polski ma bogat¹ literaturê geologiczn¹, liczne s¹ te¿ prace z zakresu palinostratygrafii tych osadów. Badania palino-logiczne formacji poznañskiej, w powi¹zaniu z analiz¹ palinologiczn¹ profili z wielu stanowisk pok³adu „Henryk” (pok³adu œrodkowopolskiego) i formacji Gozdnicy pozwo-li³y na ustalenie wieku tych utworów w ró¿nych czêœciach basenu, umo¿liwi³y te¿ ich korelacjê z utworami w œl¹skiej czêœci zapadliska przedkarpackiego.
Najliczniejsze profile py³kowe zbadano z dolnego poziomu formacji poznañskiej (ogniwo i³ów szarych) w sta-nowiskach Mirostowice, Tuplice, Gozdnica, Zielona Góra, Wielowieœ, Jaworzyna, Jerzmanowa, Jaroszów, Legnica, Ustronie i in. (Ziembiñska-Tworzyd³o, 1974; Sadowska, 1977, 1995b). W spektrach py³kowych omawianego pozio-mu wysokie wartoœci osi¹gaj¹ Pinus, Taxodiaceae-Cu-pressaceae (g³ównie rodzaj Taxodium, w niektórych profilach wiêksze wartoœci ma te¿ Sequoia), Nyssa, Alnus,
Betula, Liquidambar, Fagus, Quercus, Ulmus. W
mniej-szych iloœciach wystêpuj¹ takie taksony drzew i krzewów jak: Abies, Picea, Sciadopitys, Tsuga, Castanea, Carpinus,
Carya, Celtis, Engelhardtia, Ilex, Myrica, Tricolporopolle-nites edmundi, TricolporopolleTricolporopolle-nites pseudocingulum,
Aralia-ceae, CaprifoliaAralia-ceae, Cyrillaceae-ClethraAralia-ceae, EricaAralia-ceae, Fabaceae, Oleaceae, Rosaceae, Vitaceae i in. Roœliny zielne s¹ reprezentowane g³ównie przez paprocie z rodziny Poly-podiaceae, w niektórych profilach wystêpuj¹ ponadto
Osmunda, Sparganium i Poaceae. Wymieniony obraz
py³kowy œwiadczy o obecnoœci rozleg³ych bagnisk i torfo-wisk, które stopniowo zatapiane zosta³y wodami zbiornika formacji poznañskiej. Wiek omawianych osadów zosta³ okreœlony w oparciu o badania paleobotaniczne i w powi¹zaniu z morskimi osadami basenu Paratetydy ustalony na górny baden (np. Dyjor, 1986; Dyjor & Sadowska, 1986; Sadowska, 1995b).
Diagramy py³kowe ogniwa i³ów szarych nie ró¿ni¹ siê w zasadniczy sposób od obrazu kopalnej roœlinnoœci pok³adu „Henryk” (œrodkowopolskiego), wystêpuj¹ w nich tylko niewielkie ró¿nice facjalne. W ci¹g³ych profilach obejmuj¹cych omawiane osady obserwuje siê jednak¿e w i³ach szarych spadek udzia³u taksonów ciep³olubnych.
Ogniwo i³ów zielonych z regu³y nie zawiera sporo-morf, co ma zwi¹zek z redukcyjnym œrodowiskiem i praw-dopodobnie równie¿ z rozleg³oœci¹ basenu, a tym samym odleg³oœci¹ od jego brzegów poroœniêtych roœlinnoœci¹. Wiêcej danych dostarczaj¹ natomiast profile z górnych odcinków tego poziomu (warstw kêdzierzyñskich), z obszaru wa³u metakarpackiego i z zachodniej czêœci zapa-dliska przedkarpackiego, z cienkich warstw wêgla brunat-nego b¹dŸ i³ów wêglistych pok³adu kêdzierzyñskiego. Utwory te zalicza siê ju¿ do sarmatu. Opracowania palino-logiczne tych osadów s¹ liczne, zw³aszcza z rejonu Wroc³awia, Opola, Paczkowa, Nysy, Kêdzierzyna, Racibo-rza, Rybnika, G³ubczyc (Dyjor i in., 1978; Sadowska, 1977, 1995b, 1996). Na uwagê zas³uguj¹ zw³aszcza profile ze Starych Gliwic i Starej KuŸni, gdzie uchwycono granicê litologiczn¹ i palinologiczn¹ miêdzy badenem i sarmatem (Oszast, 1960; Dyjor & Sadowska, 1984; Sadowska, 1997) oraz profile wierceñ z Bia³ej i Twardawy obejmuj¹ce spek-tra karpatu, badenu i sarmatu (Sadowska, 1989). W obra-zie palinologicznym z tych osadów s¹ widoczne wyraŸne zmiany w stosunku do roœlinnoœci z ogniwa i³ów szarych. Taksony bagiennych zbiorowisk odgrywaj¹ ju¿ mniejsz¹ rolê, poza Taxodium wiêksze znaczenie maj¹ Alnus i Salix, zmniejsza siê natomiast udzia³ Nyssa i Liquidambar. Domi-nuj¹cymi zbiorowiskami by³y wówczas mezofilne lasy liœ-ciaste i mieszane z przewag¹ Pinus, Quercus, Ulmus, Celtis oraz z mniejszym udzia³em Abies, Betula, Carya, Fagus,
Picea, Pterocarya, Sciadopitys i Tsuga, natomiast udzia³ Sequoia by³ ju¿ nieznaczny. W spektrach py³kowych
zmniej-sza siê wyraŸnie iloœæ ciep³olubnych taksonów mioceñskich. Te zmiany w szacie roœlinnej mo¿na wi¹zaæ z wycofaniem siê w sarmacie ciep³ego morza Paratetydy z zachodniej czêœci 262
Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 3, 2002
*Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wroc³awski, 50-204 Wroc³aw, pl. M. Borna 9; asad@ing.uniw.wroc.pl
zapadliska przedkarpackiego i zwi¹zanym z tym och³odze-niem i osuszeoch³odze-niem klimatu.
Poziom i³ów p³omienistych by³ datowany palinologicz-nie tylko w kilku stanowiskach na obszarze przedsudeckim, m.in. w Gozdnicy i Soœnicy (Stachurska i in., 1971, 1973). Osady te tworzy³y siê bowiem w wysychaj¹cym, przewie-trzanym basenie, co nie sprzyja³o zachowaniu sporomorf. W stanowisku Gozdnica, w którym poziom i³ów p³omie-nistych jest zaliczany do póŸnego sarmatu, wystêpuj¹ jesz-cze taksony ciep³olubne: Ilex, Liquidambar, Sequoia,
Sym-plocos i in. Znaczna ju¿ jest jednak rola drzew klimatu
umiarkowanego. Natomiast w diagramach py³kowych ze stropowej czêœci i³ów p³omienistych w stanowisku Soœni-ca, którego wiek jest okreœlany na najwy¿szy miocen lub dolny pliocen, obserwuje siê wyraŸny spadek udzia³u takso-nów zbiorowisk bagiennych: Taxodiaceae-Cupressaceae,
Ilex, Myrica, Nyssa; ich miejsce zajmuj¹ Alnus, Salix, Carya i Pterocarya, z niewielk¹ tylko domieszk¹ Taxodium,
dowodz¹c rozprzestrzeniania siê ³êgów olchowych. Domi-nuj¹c¹ rolê obejmuj¹ rodzaje drzew charakterystyczne dla lasów klimatu umiarkowanego: Quercus, Carpinus, Fagus,
Betula, Acer, s¹ liczne tak¿e krzewy, które tworzy³y pod -szycie tych lasów. Zwiêksza siê wyraŸnie udzia³ roœlin ziel-nych, z których najwiêksze znaczenie maj¹ trawy. W
diagramach py³kowych obserwuje siê znaczne zmniejszenie iloœci taksonów ciep³olubnych, wiele z nich zanika, co wskazuje na dalsze och³odzenie klimatu.
Badania palinologiczne utworów formacji Gozdnicy, zalegaj¹cych w rozmyciach erozyjnych wœród i³ów p³omie-nistych, w stanowiskach z Gozdnicy, Ruszowa, Gnojnej (Stachurska i in., 1967; Sadowska, 1992; Dyjor i in., 1992) pozwoli³y na okreœlenie czasu zakoñczenia sedymentacji formacji poznañskiej na obszarze przesudeckim, a tak¿e dostarczy³y wiadomoœci o szacie roœlinnej i klimacie tego terenu po jej zakoñczeniu. Z danych tych wynika, ¿e sedy-mentacja formacji poznañskiej w brze¿nej czêœci basenu zakoñczy³a siê ju¿ w panonie, podczas gdy w jego œrodko-wej czêœci trwa³a jeszcze w dolnym pliocenie. Po zako-ñczeniu osadzania siê tych utworów, w wy¿szej czêœci pliocenu, przewagê uzyskuj¹ taksony tzw. czwartorzêdo-we, ¿yj¹ce wspó³czeœnie w Europie Œrodkowej, wzrasta znaczenie roœlin zielnych, natomiast udzia³ ciep³olubnych taksonów mioceñskich jest ju¿ znikomy.
Osady formacji poznañskiej na obszarze przedgórza Sudetów tworzy³y siê zatem od górnego badenu do dolne-go pliocenu, choæ wiêksza czêœæ okresu ich formowania przypada na miocen.
Wstêpna ocena przydatnoœci l¹dowych osadów formacji poznañskiej (ze
œrodkowej Polski i z rejonu przedsudeckiego) do badañ magnetostratygraficznych
El¿bieta Król*
Jednym z wa¿niejszych, nierozwi¹zanych dot¹d pro-blemów chronostratygrafii formacji i³ów poznañskich na Ni¿u Polskim wskazanie granicy miêdzy miocenem a plio-cenem w tych ubogich w skamienia³oœci osadach.
Omawiana jednostka litostratygraficzna jest zbudowana g³ównie z i³ów, i³owców, mu³ków i mu³owców, z przewarstwie-niami drobnoziarnistych piasków. Osady te powsta³y g³ównie w œrodowisku jeziornym, a na ich depozycjê du¿y wp³yw wywar³y zmiany œrodowiskowo-klimatyczne (g³ównie zmiany poziomu wody oraz pojawiaj¹ce siê lokalnie wp³ywy morskie).
Zastosowanie magnetostratygrafii — jako metody pozwalaj¹cej in spe wskazaæ i wydatowaæ bardziej precy-zyjnie wspomnian¹ granicê stratygraficzn¹ jest uzasadnio-ne tym, ¿e schy³ek miocenu i pocz¹tek pliocenu pokrywa siê na globalnej, czasowej skali magnetostratygraficznej (Cande & Kent, 1995) z pocz¹tkiem stosunkowo d³ugiego okresu odwróconej polarnoœci ziemskiego pola magne-tycznego (trwaj¹cego od 5,23 do 5,90 Ma), oznaczonego
3r. Podobnego okresu odwróconej polarnoœci pola
magnetycznego nale¿y poszukiwaæ w stropowej czêœci i³ów poznañskich. Natomiast sp¹g formacji mo¿e nale¿eæ do gór-nego lub œrodkowego miocenu i jest prawdopodobna korela-cja tej czêœci osadów z d³ugim okresem normalnej polarnoœci ziemskiego pola magnetycznego oznaczonym, na wy¿ej wymienionej skali magnetostratygraficznej jako 5n (od 10,0 do 10,8 Ma) oraz z nastêpuj¹cym po nim okresem odwróco-nej polarnoœci pola 5r ( pomiêdzy 10,8 a 12,0 Ma).
Wyniki wstêpnych badañ w³asnoœci magnetycznych osadów formacji poznañskiej (próbki pilotowe pobrane w odkrywce wêgla brunatnego „Kazimierz Pó³noc” k.
Koni-na i odkrywce i³ów ogniotrwa³ych „Stanis³aw Po³udnie” w Jaroszowie k. Wroc³awia) s¹ nastêpuj¹ce:
1. Zidentyfikowane metod¹ termomagnetyczn¹ mine-ra³y magnetyczne, odpowiedzialne za naturaln¹ pozo-sta³oœæ magnetyczn¹, to getyt, hematyt, magnetyt i siarczki ¿elaza, sporadycznie markasyt. Du¿e wzrosty natê¿enia namagnesowania nasycenia (Irs(2)/Irs(1) próbek po pierw-szym grzaniu (do temperatur ponad 650oC) œwiadcz¹ o wystêpowaniu siarczków Fe w niektórych poziomach badanych i³ów. Obecnoœæ minera³ów ferrimagnetycznych ze stopniem utlenienia Fe : +2 i +3 dowodzi, ¿e badane osa-dy znajosa-dywa³y siê w ró¿norodnych œrodowiskach geoche-micznych — od redukcyjnych po utleniaj¹ce.
2. Œrednia podatnoœæ magnetyczna w i³ach z kopalni „Kazimierz Pó³nocny” waha siê od niskich wartoœci (ok. 50–100 x 10-6jednostek SI w i³ach szarozielonkawych) do ponad 800 x 10-6jednostek SI dla warstw zawieraj¹cych getyt (i³y pstre i p³omieniste), w i³ach zaœ z Jaroszowa by³a przewa¿nie niska, nigdzie nie osi¹gaj¹c wartoœci wiêk-szych ni¿ oko³o 200x10-6j SI.
3. Analiza anizotropii podatnoœci magnetycznej w pro-filu z odkrywki „Kazimierz Pó³noc” ujawnia, ¿e nie zacho-wa³a siê pierwotna anizotropia podatnoœci magnetycznej (depozycyjna), gdy¿ g³ówne osie anizotropii podatnoœci magnetycznej s¹ rozrzucone na stereogramach. Tylko w jed-nej warstwie (próbki Ko-4) zaobserwowano zgrupowanie osi maksymalnej anizotropii podatnoœci magnetycznej w kierun-ku WNW–ESE, co mo¿e œwiadczyæ o wtórnej kompresji w kierunku NNE–SSW wspomnianej warstwy o charakterze neotektonicznym (np. wskutek ruchów glacitektonicznych).
4. Rozmagnesowanie kolekcji próbek z odkrywki „Kazimierz Pó³nocy” wskaza³o, ¿e badany materia³ sta-nowi doœæ obiecuj¹cy obiekt do szczegó³owych badañ pale-omagnetycznych — w badanym profilu znaleziono zarówno próbki o kierunkach normalnego, jak i odwróconego
stabil-263
Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 3, 2002
*Instytut Geofizyki, Polska Akademia Nauk, ul. Ks. Janusza 64, 01-452 Warszawa; elakrol@igf.edu.pl
