INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS Nr 2/2011, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddziaá w Krakowie, s. 71–81
Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi
Jarosáaw Janus
OCENA ZMIAN STRUKTURY PRZESTRZENNEJ WSI
LIPNICA WIELKA BĉDĄCYCH EFEKTEM
SCALENIA GRUNTÓW
____________
ASSESMENT OF CHANGES IN SPATIAL STRUCTURE
OF LIPNICA WIELKA VILLAGE
RESULTING FROM LAND CONSOLIDATION
Streszczenie
Nadmierne rozdrobnienie gruntów rolnych jest jednym z najwaĪniejszych przeszkód uniemoĪliwiających racjonalne ich uĪytkowanie na duĪej czĊĞci obsza-ru Polski. W szczególnoĞci problem ten dotyczy poáudniowo-wschodnich rejonów kraju. NarzĊdziem umoĪliwiającym kompleksową poprawĊ struktury przestrzennej gruntów na obszarach caáych wsi są scalenia gruntów. Jego powszechne wykorzy-stanie jest jednak ograniczone duĪymi kosztami oraz dáugim czasem trwania caáej procedury.
Artykuá przedstawia próbĊ oceny zmian struktury przestrzennej gruntów, która jest wynikiem zakoĔczonego procesu scalenia gruntów we wsi Lipnica Wielka. Scalenie to rozpoczĊáo siĊ w latach osiemdziesiątych XX wieku i w praktyce zostaáo zakoĔczone dopiero w 2010 roku. ZaáoĪono wtedy nową ewi-dencjĊ gruntów oraz uaktualniono informacje o wáaĞcicielach gruntów zawarte w ksiĊgach wieczystych. Obszar scalenia charakteryzowaá siĊ bardzo duĪą po-wierzchnią opracowania oraz duĪą liczbą dziaáek, która w starym stanie wynosiáa ponad 49 tysiĊcy. Liczba uczestników postĊpowania przekraczaáa dwa tysiące.
W wyniku scalenia poprawiáy siĊ wszystkie istotne parametry rozáogu gruntów gospodarstw. Dotyczy to zarówno znacznego zmniejszenia przeciĊtnej liczby dziaáek w gospodarstwach, powiĊkszenia ich powierzchni oraz likwidacji obszarów, które nie posiadaáy dostĊpu do drogi publicznej. W chwili obecnej naj-waĪniejszym problemem na obszarze wsi Lipnica Wielka jest pozyskanie Ğrodków finansowych na realizacjĊ wszystkich przewidzianych w projekcie dróg dojazdo-wych do zaprojektowanych dziaáek.
Summary
The excessive fragmentation of agricultural lands is one of the major bar-rier of their rational use within large part of Poland. In particular, this problem concerns the southern-eastern regions of the country. Comprehensive tool for im-proving the spatial structure of land in the territories of whole villages is land consolidation process. Yet, its widespread use is limited by high costs and long du-ration of the procedure.
This article presents an attempt of assessment of changes in the spatial structure of land, being the result of land consolidation process accomplished in Lipnica Wielka village. The process started in the eighties of the twentieth century and in practice was completed just in 2010, when new cadastral was implemented and land register information was updated. The land consolidation of Lipnica Wielka village was characterized by a very large area of development and the big number of parcels, which in 1986 was over 49,000. Number of participants in the proceedings exceeded two thousands.
As a result of land consolidation, all relevant land structure parameters of the farms were improved. This applies to both a significant reduction in the aver-age number of plots on farms, increasing their areas and elimination of areas that do not have access to public road.
Currently, the most important problem in Lipnica Wielka village is gaining funds for project of access roads to all designed plots.
Key words: Land consolidation, land spatial structure WSTĉP
Prawidáowe przestrzenne uksztaátowanie gruntów gospodarstw jest jednym z najwaĪniejszych czynników umoĪliwiających prowadzenie przez te gospodar-stwa opáacalnej ekonomicznie dziaáalnoĞci [Hopfer i Urban 1984; Harasimowicz 2002]. Nadmierne rozdrobnienie gruntów, ich duĪe odlegáoĞci od siedliska w poáączeniu z niewielką powierzchnią poszczególnych dziaáek są czĊstą przy-czyną rezygnacji z uĪytkowania gruntów rolnych.
NarzĊdziem umoĪliwiającym kompleksową poprawĊ struktury przestrzen-nej gruntów na obszarach caáych wsi są scalenia gruntów. Są one jednak zabie-giem dáugotrwaáym i wymagającym duĪych nakáadów finansowych, związanych zarówno z samymi pracami o charakterze geodezyjnym jak i póĨniejszym zago-spodarowaniem obszaru po zaprojektowaniu nowego ukáadu gruntowego. Z powodu ograniczonych moĪliwoĞci finansowania tych prac zabiegi o charakte-rze urządzeniowo-rolnym są obecnie pcharakte-rzeprowadzane na dosyü ograniczoną skalĊ, zwáaszcza porównując ją z rozmiarem prac scaleniowych realizowanych w latach osiemdziesiątych XX wieku, kiedy obejmowano nimi obszar nawet 300 tysiĊcy hektarów rocznie [Woch 2001].
Rozpoczynane wspóáczeĞnie prace scaleniowe finansowane są gáównie ze Ğrodków Unii Europejskiej, za wyjątkiem dziaáaĔ wykonywanych w związku
z realizacją dróg ekspresowych i autostrad, których koszt pokrywa Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad. Wszystkie wspóáczeĞnie realizowane projekty planowane i finansowane są razem z dziaáaniami związanymi z wyko-naniem nowego ukáadu dróg, rowów czy przepustów. Natomiast w przypadku scaleĔ gruntów, które rozpoczynane byáy w okresie wczeĞniejszym, istnieją po-waĪne trudnoĞci w pozyskaniu czĊsto duĪych rozmiarów Ğrodków finansowych na realizacjĊ niezbĊdnych prac umoĪliwiających rozpoczĊcie uĪytkowania no-wych gruntów. Przykáadem takim jest obszar zakoĔczonego scalenia gruntów na obszarze wsi Lipnica Wielka, które wykonywane byáo w latach 1987–2006. Scalenie to, realizowane na wyjątkowo trudnym z punktu widzenia tego typu prac obszarze podgórskim, zakoĔczyáo siĊ daleko idącą reorganizacją struktury przestrzennej wsi, stwarzając szansĊ na jej znaczny rozwój. Opracowanie niniej-sze przedstawia najwaĪniejniniej-sze efekty wieloletnich prac w odniesieniu do caáego obszaru opracowania, jak równieĪ dwóch wybranych gospodarstw. Wskazano równieĪ zagroĪenia związane z brakiem Ğrodków finansowych na realizacjĊ za-gospodarowania poscaleniowego, w tym w szczególnoĞci na realizacjĊ nowej sieci dróg umoĪliwiających dojazd do zaprojektowanych dziaáek.
CHARAKTERYSTYKA OBIEKTU ORAZ DANYCH WEJĝCIOWYCH Prace nad geodezyjnym projektem scalenia zostaáy rozpoczĊte w roku 1987 i zostaáy formalnie zakoĔczone jesienią 2006 roku, kiedy zostaáa wydana przez wójta gminy Nowy Targ decyzja zatwierdzająca projekt scalenia. Z ogól-nej liczby 2282 wáaĞcicieli, okazany projekt przyjĊáo bez zastrzeĪeĔ 1751 uczestników, natomiast 531 wáaĞcicieli záoĪyáo zastrzeĪenia. Osoby niezadowo-lone z treĞci decyzji záoĪyáy od niej odwoáanie do Samorządowego Kolegium Odwoáawczego w Nowym Sączu. Dnia 21.05.2008 r. organ ten decyzją nr SKO.I-01/1335/GNp/2006/2008 utrzymaá w mocy wydaną w I instancji decyzjĊ. UmoĪliwiáo to przystąpienie do aktualizacji operatu ewidencji gruntów i budyn-ków dla obrĊbu Lipnica Wielka, które byáo wykonywane w latach 2009-2010. ZakoĔczenie tych prac byáo niezbĊdne dla rozpoczĊcia procesu zaáoĪenia no-wych ksiąg wieczystych dla nieruchomoĞci z obszaru scalenia, który dla wiĊk-szoĞci nieruchomoĞci zakoĔczyá siĊ pod koniec 2010 roku.
Materiaáami Ĩródáowymi wykorzystanymi do przeprowadzenia porówna-nia nowego i poprzedniego ukáadu gruntowego obszaru scaleporówna-nia byáy nastĊpują-ce zbiory danych:
numeryczna mapa ewidencyjna starego stanu, numeryczna mapa ewidencyjna nowego stanu,
baza danych o obiekcie scaleniowym umoĪliwiająca miĊdzy innymi przyporządkowanie gruntów nowego i poprzedniego stanu do odpowiednich jednostek rejestrowych,
Dla celów wykonania niezbĊdnych obliczeĔ oraz ich wizualizacji wyko-rzystano Ğrodowisko graficzne z rodziny MicroStation firmy Bentley oraz opra-cowane narzĊdzia sáuĪące do automatyzacji szeregu analiz przestrzennych zwią-zanych z porównywaniem ukáadów gruntowych wsi. Ocenie podano nastĊpujące elementy:
ukáad dziaáek gruntowych przed i po scaleniu,
przestrzenne rozmieszczenie poszczególnych grup obszarowych dzia-áek,
wystĊpowanie dziaáek formalnie nie posiadających poáączenia z siecią dróg publicznych,
przestrzenne rozmieszczenie i dáugoĞü sieci transportowej gospodarstw rolnych,
szereg parametrów liczbowych opisujących wybrane cechy struktury przestrzennej rozpatrywanego obszaru przed i po scaleniu,
rozáogi wybranych gospodarstw przed i po scaleniu z uwzglĊdnieniem rzeczywistego przebiegu sieci transportowej.
OMÓWIENIE WYNIKÓW
W wyniku prac scaleniowych caákowita liczba dziaáek zostaáa ograniczona z 49280 do 20431, jednak w tej liczbie jest równieĪ 9750 dziaáek stanowiących niezmienniki, gáównie lasy. PrzeciĊtna powierzchnia dziaáki wzrosáa z 0.09 do 0.21 ha. Graficzne porównanie starego i nowego ukáadu gruntowego pozwala na stwierdzenie, Īe pod tym wzglĊdem ukáad przestrzenny wsi Lipnica zostaá w praktyce od nowa zaprojektowany. MoĪna jednak wyodrĊbniü czĊĞci wsi, na których dominuje jeden z dwóch rodzajów zmian ukáadu gruntowego. W Ğrod-kowej i póánocnej czĊĞci wsi zachowano w duĪej mierze istniejący ukáad grun-towy, projektując nowe granice dziaáek pomiĊdzy istniejącymi drogami biegną-cymi od zabudowanego centrum wsi przebiegająbiegną-cymi równolegle do siebie. W ukáadach tych dotychczasowe udziaáy gospodarstw w poszczególnych pa-smach ciągnących siĊ od siedlisk aĪ do granic wsi zostają zazwyczaj zachowane, zmniejsza siĊ natomiast znacznie liczba dziaáek, powiĊksza siĊ ich ksztaát oraz zostaje zapewniony dostĊp do drogi.
W poáudniowej czĊĞci Lipnicy Wielkiej znajdują siĊ dla odmiany duĪe ob-szary, na których zaprojektowano sieü drogową praktycznie od nowa, a nowy ukáad gruntowy nie nawiązuje zupeánie do tego, który istniaá tam przed scale-niem. Zmiany rozmieszczenia gruntów naleĪących do poszczególnych gospo-darstw są juĪ w tym przypadku o wiele bardziej widoczne. Rozmiar i charakter zmian ukáadu gruntowego typowy dla poáudniowej czĊĞci obszaru scalenia zo-staá zaprezentowany na rysunku 1.
Rysunek 1. Fragment ukáadu gruntowego wsi Lipnica Wielka przed (kolor czarny) i po (kolor czerwony) scaleniu gruntów
Figure 1. Fragment of land plot layout of Lipnica Wielka village before (black) and after (red) land consolidation
Dziaáki nie posiadające dojazdu do drogi publicznej stanowiáy istotny pro-blem utrudniający racjonalne uĪytkowanie gruntów na obszarze rozpatrywanej wsi. Analiza wystĊpowania tego typu obszarów wykazaáa, Īe stanowiáy one w starym stanie okoáo 70 % powierzchni wsi, a liczba dziaáek w nich zawartych zostaáa oszacowana na 29472. Graficzna prezentacja tego zjawiska w odniesie-niu do caáego obszaru wsi oraz wybranych dwóch fragmentów przedstawiona zostaáa na rysunku 2. Dojazd do tego typu gruntów byá oczywiĞcie w praktyce realizowany na róĪne sposoby, najczĊĞciej w postaci sieci trwaáych dróg o cha-rakterze nieformalnym oraz w postaci okazjonalnych przejazdów przez grunty naleĪące do sąsiednich wáaĞcicieli. Niewątpliwie sprzyjaá temu dominujący obecnie na obszarze wsi sposób uĪytkowania jakim są áąki i pastwiska, uáatwia-jący przejazd w ciągu praktycznie caáego okresu wegetacyjnego bez wiĊkszych szkód dla wystĊpujących upraw.
Rysunek 2. Dziaáki nie posiadające poáączenia z drogą publiczną przed scaleniem (kolor Īóáty)
Figure 2. Plots with no access to a public road before the land consolidation (yellow) Efekty przeprowadzonego scalenia są doskonale widoczne, kiedy porówna siĊ miĊdzy sobą przestrzenne rozmieszczenie dziaáek naleĪących do róĪnych grup obszarowych przed i po scaleniu. Z uwagi na duĪe rozmiary obiektu trudno jest przedstawiü te informacje w sposób czytelny dla caáego obszaru wsi, wybra-ny zostaá w tym celu duĪy fragment znajdujący siĊ w poáudniowej czĊĞci Lipni-cy Wielkiej (rysunek 3). WyodrĊbniono cztery grupy obszarowe dziaáek:
ozna-czone kolorem Īóátym bardzo maáe, o powierzchni poniĪej 0,1 ha, Ğredniej wiel-koĞci (o powierzchni z przedziaáu 0,1-0,3 ha, kolor pomaraĔczowy) oraz dwie grupy związane z dziaákami duĪymi, jak na tereny podgórski, o powierzchni z przedziaáu 0.3-0.5 ha (kolor czerwony) oraz wiĊkszych od 0.5 ha (kolor bor-dowy). Po stronie lewej rysunku widoczny jest stan przed scaleniem, natomiast po stronie prawej – po scaleniu.
Rysunek 3. Wybrane grupy obszarowe dziaáek przed i po scaleniu (fragment wsi) Figure 3. Selected area groups of plots before and after the land consolidation
(fragment of the village)
W wyniku zrealizowanych prac scaleniowych zupeánej reorganizacji ule-gáa sieü transportu rolnego (rysunek 4). Caákowita dáugoĞü dróg zwiĊkszyáa siĊ w wyniku prac scaleniowych z okoáo 240 km do 368 km, w tym 172 km zupeá-nie nowych. W chwili obecnej duĪą czĊĞü tych dróg stanowią takie ich odcinki, którym nie zostaáa jeszcze zapewniona przejezdnoĞü lub odpowiedni standard techniczny. Proces związany z zapewnieniem przynajmniej podstawowej prze-jezdnoĞci caáej zaprojektowanej sieci drogowej bĊdzie trwaá jeszcze przez wiele lat, z uwagi na brak zabezpieczonych Ğrodków na ten cel zarówno na poziomie budĪetów gminy, powiatu czy województwa jak równieĪ Ğrodków finansowych pochodzących z budĪetu centralnego. JednoczeĞnie pozyskanie na ten cel Ğrod-ków Unii Europejskiej jest utrudnione z uwagi na fakt, Īe jest to w duĪej mierze
kontynuacja inwestycji rozpoczĊtej faktycznie w latach osiemdziesiątych XX wieku. Zgodnie z treĞcią stanowiących zaáącznik do decyzji scaleniowej warun-ków objĊcia w posiadanie nowych gruntów, do chwili zrealizowania nowej sieci drogowej zachowano moĪliwoĞü uĪytkowania dotychczasowej, co jednak znacznie utrudnia rozpoczĊcie faktycznego uĪytkowania wielu nowych dziaáek.
Rysunek 4. Porównanie sieci dróg transportu rolnego przed i po scaleniu (fragment wsi) Figure 4. Comparison of transportation networks before (left) and after (right) land
consolidation works (fragment of the village)
NiezaleĪnie od analiz dotyczących caáego obszaru scalenia, wykonano podstawowe obliczenia dla dwóch gospodarstw rolnych znajdujących siĊ na terenie Lipnicy Wielkiej. Charakteryzują siĊ duĪą liczbą dziaáek wchodzących w ich skáad przed scaleniem (gospodarstwo 333, rysunek 5) lub rozlegáą siecią transportową (gospodarstwo o numerze 317, rysunek 6). Na przykáadzie tych reprezentatywnych dla caáego obszaru gospodarstw moĪna oceniü rozmiar zmian struktury przestrzennej z punktu widzenia indywidualnego uczestnika postĊpo-wania. Podstawowe parametry przestrzenne charakteryzujące wybrane gospo-darstwa zostaáy przedstawione w tabeli 1. ĝrednia odlegáoĞü od gruntów zostaáa obliczona z wykorzystaniem algorytmów grafowych, identyfikujących najkrót-sze przejazdy pomiĊdzy dowolnymi elementami sieci transportowej [Harasimo-wicz i Janus 2005].
Tabela 1. Podstawowe informacje o gruntach naleĪących do gospodarstw 333 oraz 337 przed i po scaleniu
Table 1. Basic information on land belonging to farms No. 333 and No. 337 before and after land consolidation
Gospodarstwo 333 Gospodarstwo 337 Przed scaleniem Po scaleniu Przed scaleniem Po scaleniu Powierzchnia 6,16 5,33 1,59 1,37 Liczba dziaáek 69 16 32 6 ĝrednia powierzchnia dziaáek 0,09 0,33 0,05 0,23 ĝrednia odlegáoĞü dziaáek
od siedliska 1510 1660 1551 1503
Rysunek 5. Rozmieszczenie wybranych dziaáek gospodarstwa o numerze 333 przed i po zakoĔczeniu prac scaleniowych (czĊĞü obszaru gospodarstwa) Figure 5. Arrangement of selected land plots belonging to farm number 333
Rysunek 6. Grunty gospodarstwa o numerze 317 przed i po zakoĔczeniu prac scaleniowych
Figure 6. Lands of farm. no. 377 before and after land consolidation process
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Efektem zrealizowanych prac scaleniowych są bardzo duĪe zmiany prak-tycznie wszystkich parametrów przestrzennych obszaru wsi, eliminujące wiĊkszoĞü czynników wpáywających negatywnie na rozwój rolnictwa na rozpa-trywanym obszarze. W szczególnoĞci dotyczy to redukcji liczby dziaáek w gospodarstwach, powiĊkszenie ich powierzchni oraz zaprojektowanie nowej sieci drogowej umoĪliwiającej dojazd do pól.
Realizacja prac scaleniowych obejmujących swoim zasiĊgiem jednorazo-wo duĪy obszar jest korzystna, jednak niesie ze sobą wiele zagroĪeĔ. Związane są one przede wszystkim z przedáuĪającym siĊ czasem trwania postĊpowania, trudnoĞciami w zaproponowaniu ukáadu gruntowego, który mógáby byü przyjĊty bez zastrzeĪeĔ przez tak liczną grupĊ wáaĞcicieli gruntów oraz koniecznoĞcią zapewnienia odpowiednich Ğrodków finansowych na realizacjĊ przede wszyst-kim nowej sieci transportu rolnego. Wszczynanie postĊpowaĔ scaleniowych bez realnych moĪliwoĞci szybkiej realizacji wszystkich najwaĪniejszych elementów zagospodarowania poscaleniowego jest dziaáaniem ryzykownym, co doskonale widaü na przykáadzie trudnoĞci z pozyskaniem Ğrodków na budowĊ wszystkich elementów koniecznych do uzyskania peánej funkcjonalnoĞci nowego ukáadu gruntowego zaprojektowanego w Lipnicy Wielkiej.
BIBLIOGRAFIA
Harasimowicz S. 2002. Ocena i organizacja terytorium gospodarstwa rolnego. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Krakowie.
Harasimowicz S. Janus J. 2005. OkreĞlenie najkrótszej odlegáoĞci miĊdzy gruntami a siedliskami
gospodarstw rolnych z wykorzystaniem mapy numerycznej. Geodezja, Kartografia i
Foto-grametria, Wydawnictwo Politechniki Lwowskiej, Lwów, 26-30.
Hopfer A., Urban M. 1984. Geodezyjne urządzanie terenów rolnych. PWN, Warszawa.
Woch F.: 2001. Optymalne parametry rozáogu gruntów gospodarstw rodzinnych dla wyĪynnych
terenów Polski. PamiĊtnik Puáawski. Zeszyt 127, IUNG Puáawy.
Dr inĪ. Jarosáaw Janus Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Wydziaá InĪynierii ĝrodowiska i Geodezji Katedra Geodezji Rolnej, Katastru i Fotogrametrii ul.Balicka 253a, 30-149 Kraków tel. (012) 662 4525 email: j.janus@ur.krakow.pl Recenzent : Prof. dr hab. Ryszard Hycner
