Stan i potrzeby badań nad historią prasy pomorskiej

(1)

Pepliński, Wiktor

Stan i potrzeby badań nad historią

prasy pomorskiej

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 26/4, 23-39

(2)

K w a rta ln ik H isto rii P rasy P olsk iej X X V I 4 PL IS S N 0137-2998

W IK TO R P E P L IŃ S K I (G dańsk)

STA N I PO TRZEBY BADAN NAD H ISTO R IĄ PR A SY PO M O R SK IEJ *

W artość badań nad h isto rią p rasy pom orskiej m ożna oceniać w k ilk u a sp ektach . Oprócz tych, k tó re są zw iązane bezpośrednio z postępem bad ań n a d h isto rią p ra sy polskiej, dochodzą i inne. W przy p ad k u p rasy pom orskiej w okresie zaboru pruskiego w y n ik i ty ch b a d ań m ogą być rów noznaczne z odtw arzaniem obrazu aktyw ności narodow ej n a ty ch ziem iach. W ynika to z ak cen to w an ej przez badaczy 1 dziejów życia poli tycznego na P om orzu defensyw ności ru c h u politycznego w ty m regionie, w yrażającego się m .in. w tym , że do 1911— 1912 r. nie doszło tu do utw orzenia p a rtii politycznej, a zorganizow ane później N arodow e S tro n nictw o Ludow e oraz P olsko-K atolicka P a r tia N arodow a m iały a p a rty jn y c h a ra k te r. P rzy czy n ą tego było opow iadanie się przede w szystkim za roz w iązaniam i, k tó re ch a ra k te ry z o w a ły legalizm i tradycjon alizm . F u n k cje tak ie m ogła w łaśnie spełniać p rasa polska, k o rzy stająca — m im o szykan ze stro n y w ładz — z lib e raln y c h przepisów u staw o daw stw a pruskiego do tyczącego sy stem u re g la m e n tac ji w olności p rasy n a tere n ie Niemiec. W łaśnie w okół n iej ogniskow ało się w w iększości polskie życie narodow e, a j eJ w ydaw cy, red ak to rzy , korespondenci, „m ężowie zau fan ia”, często d ru k a rz e i p racow nicy ad m in istra c ji stano w ili siłę m otoryczną i k ad rę o rgan izacy jn ą tego życia. W arto zwrócić uw agę, że m am y w ty m okresie do czynienia ze zjaw iskam i, k tó re w sposób znaczny ' w y kraczały poza w y m iar lokalny, żeby chociażby w ym ienić fenom en w ydaw niczy, jakim była „G azeta G ru dziądzk a”. W tej sy tu a c ji obserw acja dziejów p rasy jest rów nocześnie obserw acją politycznego życia polskiego na P om orzu w okresie zaboru pruskiego.

W zbliżony sposób m ożna p atrzeć na w artość bad ań n ad h isto rią p ra sy pom orskiej po odzyskaniu niepodległości. Ja k o in te g ra ln y elem ent

* T ek st refera tu w y g ło szo n eg o na p o sied zen iu K o m isji H istorii P rasy przy K o m ite c ie N a u k H isto ry czn y ch P A N 17 listop ad a 1986 r.

1 Por. R. W a p i ń s k i , Z y c i e p o l i t y c z n e P o m o r z a w latach 1920— 1939, W ar sza w a — P ozn ań — T oruń 1983; J. M o l e n d a , M i e js c e ru c h u l u d o w e g o w ż y c i u

w si, [w :] P o ls k a X I X w ie k u . P a ń s tw o , s p o ł e c z e ń s t w o , k u lt u r a , pod red. S. K ie n ie  w icza , W arszaw a 1977.

(3)

24 W I K T O R P E P L I Ń S K I

lokalnego życia politycznego, społecznego, gospodarczego i k ultu raln ego, um ożliw ia nam ona poznanie w ielu aspektów dziejów Pom orza po 1920 r., co w znaczny sposób poszerza m ożliw e do osiągnięcia cele badaw cze, nie ograniczając ich do określenia m iejsca te j p rasy w całokształcie pol skiej p rasy p ro w in cjo n aln ej tego okresu. W sto su n k u do p rasy innych regionów prasa ta m iała bow iem szereg cech autonom icznych. Pośród sk ład ających się na to u w aru n k o w ań na czoło w ysuw a się sam a od rębność reg io naln a Pom orza, u k ształto w ana przez jego rodow ód histo ryczny, w y rażająca się w sensie odczuć społecznych w zespole ste re o ty pów naro sły ch w okresie egzystencji Pom orza jako części zaboru p ru s kiego, pogłębionych przez złożony proces in te g rac ji po odzyskaniu nie podległości. Nie bez w p ły w u było rów nież w łączenie Pom orza w orga nizm R zeczypospolitej w dw a la ta po odzyskaniu niepodległości, u trz y m yw anie początkow o o d rębn ej ad m in istra c ji (M inisterstw o b. D zielnicy P ru sk iej) oraz obow iązyw anie p rak ty czn ie do końca om aw ianego o k re su odrębnych przepisów p raw n y c h dotyczących fu nkcjonow ania p rasy (pruska u staw a prasow a z 1874 г.). Ta . odrębność regionalna w pow aż ny m sto pn iu odciskała piętno n a sam ej prasie, co w yrażało się m .in. w fakcie funkcjonow ania region alisty czn ej prasy, w y daw anej zarów no w języku polskim , jak i po kaszubsku, w afirm acji przez część tej p rasy ten d en cji odśrodkow ych, w specyfice geografii w ydaw niczej i politycznej tej prasy, m iejsca i fu n k cji p ro b le m aty k i niem ieckiej w całokształcie u k azu jącej się na łam ach te j p rasy p ublicystyki.

W artość b adań nad histo rią p rasy pom orskiej w ynika w reszcie z sa m ej skali zjaw iska. W arto pam iętać, że w okresie m iędzyw ojennym P o m orze należało do regionów o najw yższy m rozw oju p rasy lo kaln ej w Polsce (kilkaset ty tu łó w o zróżnicow anym ch arak terze typologicznym i b ogatej zaw artości); w podobnych katego riach trzeba oceniać i skalę rozw oju czy telnictw a p rasy na ty m terenie.

H istorię p rasy pom orskiej m ożna podzielić na cztery okresy: 1) od m o m entu ukazania się pierw szego ty tu łu polskiego — „Szkółki N aro do w ej” w 1848 r. do odzyskania niepodległości w 1920 r., 2) okres m ię dzyw ojenny, 3) la ta II w o jn y św iatow ej, 4) okres Polski Ludow ej. Z a aw ansow anie bad ań n ad histo rią p ra sy w poszczególnych okresach jest bardzo zróżnicow ane, szczególnie jeśli chodzi o porów nanie dw óch p ierw szych z trzecim i czw artym , w y stę p u ją w szakże i cechy w spólne, n ie s te ty negaty w ne. D otyczy to p rzed e w szystkim ustalen ia obszaru b a dawczego, a więc sam ej bibliografii prasy. Do dzisiaj nie pow stała biblio grafia, któ ra b y obejm ow ała cały obszar będący p rzedm iotem badań i cały okres fu nkcjo n ow ania p rasy na Pom orzu. O publikow ana w I960 r. bibliografia p ra sy pom orskiej pod red a k c ją H. B aranow skiego (Biblio grafia czasopism pomorskich. W o je w ó d ztw o bydgoskie, T oruń I960) obej m u je jedynie południow ą część regionu, poniew aż opracow ując ją uw zględniono obszar ówczesnego w ojew ództw a bydgoskiego w podziale

(4)

H I S T O R I A P R A S Y P O M O R S K I E J

ad m in istracy jn y m sprzed 1975 r. Do jej m an kam entó w należy nie tylk o fak t, że zew idencjonow ała ona tylk o część ty tu łó w p rasy pom orskiej, ale także to, że została przygotow ana w yłącznie w oparciu o kw erend ę p rasy z n ajd u jącej się w zbiorach bibliotecznych, przez co uw agi jej au torów u m kn ęła znaczna liczba efem eryd, k tó re zachow ały się łącznie z .archiw aliam i dotyczącym i prasy, szczególnie w W ojew ódzkim A rch i w um P aństw o w ym w Bydgoszczy. B ibliografia ta w ym aga pew nych uzu pełnień n aw et w zakresie, którego dotyczy. Badacz h isto rii p rasy po m orskiej może co p raw d a korzystać z b ibliografii ogólnych, k tó re do tyczą pew nych typów prasy, np. k a to lic k ie j2, czy też z bibliografii dzien ników 3, gazet u k azujących się od dw óch do czterech raz y w tyg o dniu 4 w dw udziestoleciu m iędzyw ojennym , z bibliografii zaw artości poszczegól n y ch ty tu łó w p o m o rsk ic h 5 itp ., ale w p rak ty c e bibliografię tak ą m usi sporządzić sam, w oparciu o zbiory prasy, d o k u m en ty archiw alne, k a ta logi prasow e itp.

Cechą w spólną dla w szystkich okresów egzystencji p rasy pom orskiej jest niezw ykle uboga spuścizna p am ię tn ik a rsk a jej tw órców . W płynęła na to bez w ątpien ia sy tuacja, w jak iej znaleźli się w ydaw cy i re d a k to rzy p rasy pom orskiej podczas II w o jny św iatow ej, stając się — podobnie jak całość intelig en cji oraz d u chow ieństw a na ty m tere n ie — celem prześladow ań, bardzo często ek sterm in acji podejm ow anych przez w ła dze h itlerow skie. P o te n cja ln i przyszli a u to rz y tak ich w spom nień nie do trw a li po p ro stu do m om entu, w k tó ry m tak ie w spom nienia się spisuje, dlatego też nie d y sp on ujem y żadnym i p ełniejszym i przekazam i tego typu. E w enem entem są nie opublikow ane w spom nienia re d a k to ra m ałom ia steczkow ej „D rw ęcy” księdza Józefa D em bieńskiego, k tó re w znacznej części dotyczą jego działalności dzien n ik arsk iej w okresie m iędzy w o jen ny m 6. Inne przekazy tego ty p u , np. S tan isław a K u n z a 7, W iktora K u

-2 B ib lio g ra fia k a to l ic k i c h c z a s o p is m r e l ig i jn y c h w Polsce 1918— 1944, pod red.

Z. Z ieliń sk ieg o , L u b lin 1981.

8 W. W ł a d y k a , D zie n n i k i w j ę z y k u p o l s k i m w D r u g ie j R z e c z y p o s p o l i t e j

(1918— 1939). Z e s t a w t y t u ł ó w , „R ocznik H isto rii C zasop iśm ien n ictw a P o lsk ie g o ” (dalej: RHCP), t. 14: 1975, z. 4.

4 D. N a ł ę c z , G a z e t y u k a z u j ą c e się 2— 4 r a z y w ty g o d n i u w P olsce w la ta ch

1918— 1939. Z e s t a w t y t u ł ó w i c h a r a k t e r y s t y k a s t a t y s t y c z n a , „ K w artaln ik H isto rii P ra

sy P o lsk ie j” (dalej: K H P P), 1978, z. 2.

5 Np. D. A r e c k a , K. P o d l a s z e w s k a , „ M e s t w i n ”. D o d a te k n a u k o w o - l i -

te r a c k i do „ S ło w a P o m o r s k i e g o ” 1925— 1934. B ib lio g ra f ia z a w a r t o ś c i, „Z eszyty N a u 

k o w e U M K w T oru n iu ”, N a u k i H u m a n isty czn o -S p o łeczn e, N au k a o książce, IV, Toruń 1966; E. G ł o w a c k a , „T eka P o m o r s k a ”, k w a r t a l n i k K o n f r a t e r n i A r t y s t ó w

w T o ru n iu 1936— 1938 — bib lio grafia z a w a r t o ś c i, „R ocznik T o ru ń sk i”, 19: 1979.

e J. D e m b i e ń s k i , M o j e w s p o m n i e n i a z a c z a s ó w N ie p o d le g ł e j P o l s k i (m aszy n o p is w B ib lio tece W yższego S em in ariu m D u ch o w n eg o w P elp lin ie).

7 S. K u n z, Ze w s p o m n i e ń r e d a k t o r a „ G a z e ty G r u d z i ą d z k i e j ”, w y d . dok. S. K o w a lczy k , RHCP, t. 3: 1963, z. 1.

(5)

26 W I K T O R p e p l iNs k i

lerskiego 8, K aro la P opiela 9, K azim ierza R usinka 10, H e n ry k a T etzlaffa и , W itolda M ężnickiego 12, to albo k ró tk ie fra g m en ty w spom nień, albo fra g m en ty dotyczące działalności d zien n ik arsk iej w przekazach odnoszących się do in n ej działalności. B raki te uzupełnia pew na liczba rela cji w y dawców, d ziennikarzy, w spółpracow ników p rasy pom orskiej zainicjow a nych przez au to ró w zajm u jących się h istorią p rasy pom orskiej i zn a jd u jących się najczęściej w ich rękach.

J a k w spom niano, sta n zaaw ansow ania b ad ań nad poszczególnym i ok resam i dziejów p ra sy pom orskiej jest znacznie zróżnicow any.

B adan ia o c h a ra k te rz e nauk o w y m nad h isto rią p ra sy polskiej do 1920 r. n a P om orzu zostały p od jęte już na początku X X w. Ich in icjato rem b ył ksiądz A lfons M ańkow ski, w lata ch 1920— 1923 re d a k to r w y d aw n ictw T oruńskiego T ow arzystw a N aukow ego, a od 1923 r. aż do w y bu chu w o jn y prezes T ow arzystw a, członek ko respondent P o lskiej A ka dem ii U m iejętności, o rg an izato r bad ań n ad histo rią Pom orza. Jego prace dotyczące h isto rii p rasy zarów no o c h a ra k te rz e bibliograficznym , jak i m onografie lokaln y ch ośrodków w ydaw niczych by ły op arte na m a te ria łach, k tó re sam o d k ry w ał i grom adził prow adząc prace duszpasterskie w różny ch p a ra fia c h diecezji chełm ińskiej. Do szczególnie w artościo w ych n ależą dzieje d ru k a rs tw a i piśm ien n ictw a w C hełm nie 13 i P e lp li nie 14, w y d an e w postaci odręb ny ch publik acji. Szereg drobniejszych cennych stu d ió w dotyczących u staleń bibliograficznych zw iązanych z p ra są polską na tere n ie T orunia, G dańska oraz m ałych m iast pom orskich opublikow ał M ańkow ski n a łam ach „Roczników T ow arzystw a N auko wego w T o ru n iu ” 15 i „Z apisków T o w arzystw a N aukow ego w T o ru n iu ” 18 oraz jako części in nych p u b lik a c ji17.

8 W. K u l e r s k i , Z m o i c h w s p o m n i e ń . D laczego z a ł o ż y ł e m „ G a ze tę G r u  d z i ą d z k ą ”, j a k i e b y ł y j e j cele?, [w :l K s i ę g a p a m i ą t k o w a dziesięcio lecia P om o rz a ,

Toruń 1930.

9 K. P o p i e l , W s p o m n ie n i a p o li ty c z n e , W arszaw a 1983.

10 K. R u s i n e k , S ł u ż b a z a s z c z y t n a (z w y w ia d u p rzep row ad zon ego p rzez red. A. S zczyp iorsk iego), [w:] D r u k a r s k i m s z la k ie m . W s e tn ą rocznic ę n a r o d z in z w i ą z k u

z a w o d o w e g o d r u k a r z y , pod red. S. P ozn ań sk iego, W arszaw a 1970.

11 H. T e t z 1 a f f, N a r o d z i n y „ K u r ie r a B a ł t y c k i e g o ” ( F ra g m e n t w s p o m n i e ń ),

„R ocznik G d y ń sk i”, 1978/1979.

12 W. M ę ż n i e ki , K i l k a w s p o m n i e ń , „D zien n ik B a łty c k i”, nr 120 z 22— 23 V 1966.

18 A. M a ń k o w s k i , D z ie j e d r u k a r s t w a i c z a s o p iś m ie n n i c tw a p o ls k ie g o w C h e ł

m n i e , T oru ń 1907.

11 A . M a ń k o w s k i . D r u k a r s t w o i p i ś m i e n n i c t w o w P e lp lin ie , P e lp lin 1929.

15 A. M a ń k o w s k i , D z ie j e d r u k a r s t w a i c z a s o p iś m ie n n i c tw a p o ls k ie g o w P r u 

sach Z a c h o d n ic h w r a z ze s z c z e g ó ło w ą bib lio g r a fią d r u k ó w p o ls k ic h z a c h o d n i o p r u s -kich, „R oczniki T o w a rzy stw a N a u k o w eg o T o ru ń sk ieg o ”, t. 13: 1906; t. 14: 1907; t. 16:

1909; t. 18: 1911.

18 A. M a ń k o w s k i , D r u k a r s t w o i p i ś m i e n n i c t w o p o ls k ie w m n i e j s z y c h m i a s 

(6)

H I S T O R I A P R A S Y P O M O R S K I E J 27

D zieje pom orskiej p rasy polskiej z o kresu zaboru pruskieg o sta ły się głów nym przedm iotem badaw czym w spółczesnego (niedaw no zm ar łego) h isto ry k a polskiego T adeusza Cieślaka. Do w artościow ego do robku na te n te m a t m ożna zaliczyć w y d an ą w 1964 r. próbę m onograficznego ujęcia dziejów p ra sy polskiej n a P o m o rzu G dańskim 18 w la ta c h 1848— 1920, stu d ia poświęcone „Gazecie G ru d ziąd zk iej” i jej w y d a w c y 19 oraz „B iedaczkow i” 20 i m łodokaszubskiem u „G ry fo w i” 21. W artość w ym ienio n ej w cześniej książki C ieślaka, oprócz całościowo u ję te j c h a ra k te ry sty k i dziejów te j prasy, polega n a p rzed staw ien iu jej rozw oju, pow iązaniu z sy tu a c ją polityczną, społeczną i n aro do w ą ludności polskiej w ty m okresie, a także na uw zględnieniu — chociażby n a w e t w ogólnym z a ry sie — re la c ji m iędzy p rasą polską i niem iecką na ty m terenie.

U w aga in ny ch b adaczy dziejów p ra sy polskiej z okresu zaboru p ru s kiego skoncen trow ała się n a analizie szczegółow ych zjaw isk z tego za kresu, p rzy czym zdecydow any p rio ry te t — nie bez podstaw zresztą — u zy skały Z ak ład y W ydaw nicze W iktora K ulerskiego i jego „G azeta G ru dziądzka” oraz „G azeta T o ru ń sk a” .

N ajw artościow szym i najo b szern iejszy m stu d iu m n a te m a t działal ności w y d aw nictw a K ulerskiego jest opracow anie T eresy P erk o w sk iej Z a k ła d y Graficzne W iktora Kulerskiego w Grudziądzu i ich działalność w ydaw n icza (1894— 1939) 22. A u to rk a dokonała szczegółow ej c h a ra k te  ry sty k i czterdziestopięcioletniej działalności w ydaw niczej K ulerskiego, k o n c e n tru ją c się jed n a k szczególnie na okresie do 1920 r. O parła się za rów no n a istn iejącej lite ra tu rz e p rzedm iotu, źródłach arch iw aln y ch , ze b ran y c h przez siebie d o kum en tach ro d zinn y ch K ulerskich , pam iętnik ach, ja k i — przede w szystkim — n a zeb ra n y c h przez siebie „na pięć m inu t przed d w u n a stą ” rela cja c h pracow ników w y d aw nictw a K ulerskiego

(ęe-n r 5/6; Z p o r o z b i o r o w y c h d z i e j ó w d r u k a r s t w a i p i ś m i e (ęe-n (ęe-n i c t w a p o ls k ie g o w Toru(ęe-niu , tam że, t. 6: 1924, nr 7/8.

17 B ib lio g ra fia p o ls k ic h d r u k ó w g d a ń s k i c h 1800— 1918, [w:] K r z y s z t o f C e le s t y n

M r o n g o w i u s z 1764— 1855. K s i ę g a p a m i ą t k o w a , G ańsk 1933.

18 T. C i e ś l a k , Z d z i e j ó w p r a s y p o l s k i e j n a P o m o r z u G d a ń s k i m w o k res ie

z a b o r u p ru s k ie g o , G dańsk 1964. A utor o p u b lik o w a ł też na ten tem a t m n iejsze, u o g ó l

n ia ją ce stu d ia ,/n p : P ra sa p o l s k a na P o m o r z u w d r u g i e j p o ło w i e X I X w . i na p o 

c z ą t k u X X w i e k u , [w:] S z k i c e z d z i e j ó w P o m o rz a , pod red. G. L abudy, t. 3: P o  m o r z e na p r o g u d z i e j ó w n a j n o w s z y c h , pod red. T. C ieślaka, W arszaw a 1961; Pra sa p o m o r s k a na p r z e ł o m i e X I X i X X w i e k u (do r o k u 1914), „P rzegląd Z ach od n i”, 1957,

nr 2.

19 T. C i e ś l a k , „ G a z e ta G r u d z i ą d z k a ” 1894— 1918, f e n o m e n w y d a w n i c z y , „S tu  dia i M ateriały do D ziejó w W ielk o p o lsk i i P om orza”, t. 3: 1957, z. 2; W i k t o r K u l e r s k i

(20 III 1865 — 18 I X 1935), „R ocznik G ru d ziąd zk i”, t. 3: 1963.

20 T. C i e ś l a k , „ B ie d a c z e k ” — c z a s o p is m o l u d o w e z o k r e s u W i o s n y L u d ó w , RH CP, t. 1: 1962.

21 T. C i e ś l a k , „ G r y f ’\ p is m o d la s p r a w k a s z u b s k ic h , tam że, t. 3: 1963. 22 „R oczniki B ib lio te c z n e ”, 9: 1965, z. 3— 4.

(7)

28 W I K T O R P E P L I ř J S K I

daktorów , d ru k arz y , pracow ników ad m in istracji) oraz członków jego ro dziny. Z tego w zględu opracow anie P erkow skiej wniosło szereg u staleń fak to graficzn ych — dotyczących sy tu a c ji ekonom icznej w ydaw nictw a, staty sty czn y ch — dotyczących „G azety G ru d ziąd zkiej”, biograficznych — dotyczących pracow ników w yd aw n ictw a, a także u w aru n k o w ań działal ności w y daw n ictw a K ulerskiego zw iązanych z polskim życiem naro do w ym na Pom orzu w ty m okresie. Z jaw iskiem w ydaw niczym , jak im była „G azeta G ru d ziądzk a” w zaborze pruskim , zajm ow ał się też badacz h i storii ru ch u ludow ego na P om orzu M ieczysław S ta ń s k i23.

Liczne, chociaż z zasady jednoaspektow e stu d ia poświęcono „Gazecie T o ru ń sk iej”. J e st to uzasadnione, biorąc pod uw agę zarów no rang ę opinio tw órczą tego pism a w zaborze pruskim , ja k i jego pięćdziesięciocztero- letn i żywot. Oblicze ideow o-polityczne „G azety ” poddał szczegółowej analizie W ojciech W rz e s iń s k i24, p rzed staw iając te w ątk i publicystyczne pism a, w k tó ry c h reje stro w a ła ona i tran sp o no w ała do lokalnych potrzeb koncepcje polityczne form ułow ane w głów nych ośrodkach polskiego ży cia politycznego, n iek ied y pró b u jąc zajm ow ać w łasne stanow isko. A u to r k o n c e n tru je się na o kreślen iu stanow iska dziennika w spraw ach n a ro dow ych, a także społecznych i k u ltu ra ln y c h (tendencje pozytyw istyczne itp.). Z kolei Bolesław D a n ilc z u k 25 sk u p ił uw agę na u w aru n k o w an iach społeczno-politycznych, a także w ydaw niczych (szczególnie a k c en tu je tu w p ływ B rejskiego w późniejszym okresie ukazyw ania się „G azety”), decyd ujący ch o obliczu i kształcie d zien n ik arsk im pism a. B ardziej ogólne i całościowe spojrzenie na dzieje „G azety T o ru ń sk ie j” p rzedstaw ił A n drzej B u k o w s k i2G.

Pozornie znaczne, ale w p rak ty c e nie ow ocujące żadnym i pow ażniej szym i p u b lik acjam i zainteresow anie w yw oływ ała pow stała w 1891 r. „G azeta G d ań sk a”. Istn iejąca pu b lik acja książkow a, będąca pokłosiem sesji p o p u larnon au kow ej zorganizow anej w G dańsku w 1966 r. 27, nie p rzynosi n a te n te m a t żadnych u staleń naukow ych; zainicjow ała n a to m iast pew ną liczbę p u b lik acji o ch ara k te rz e pu blicystycznym na łam ach m iejscow ej p rasy 28.

25 M. S t a ń s k i , W i k t o r K u l e r s k i i je g o „ G a ze ta G r u d z i ą d z k a ” p o d z a b o r e m p r u s k im . „Studia i M a teria ły do D ziejó w W ielk op olsk i i P om orza”, t. 6: 1960, z. 1.

24 W. W r z e s i ń s k i , Z e s t u d i ó w na d o b li c z e m i d e o w o - p o l i t y c z n y m „ G a z e ty

T o r u ń s k i e j ” (1867— 1914), „Z apiski H isto ry cz n e”, t. 44: 1979, z. 3.

26 B. D a n i l c z u k , Tło s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e „G a z e t y T o r u ń s k i e j ”, „R ocznik

T oru ń sk i”, 1969, z. 3.

2® A. B u k o w s k i , „ G a ze ta T o r u ń s k a ” (1867— 1921), „R ocznik T oru ń sk i”, 1969, z. 3.

27 „ G a ze ta G d a ń s k a ”, 75 rocznic a p o w s ta n i a , G dańsk 1968. S e sję zorgan izow ał O ddział M orski S to w a rzy szen ia D zien n ik arzy P o lsk ich i W ojew ód zk i K o m itet F rontu J ed n ości N arodu w G dańsku.

28 Np. A. B u k o w s k i , O blicz e sp o łeczn e „ G a z e ty G d a ń s k i e j ”, „Głos W ybrze ż a ”, nr 126 z 16 V 1966; S. D z i a d o ń , „ G a z e t y G d a ń s k i e j ” la t p i e r w s z y c h d z i e s ię ć , „ L itery ”, 1966, nr 7.

(8)

P odobnie rzecz m a się z jedn ą z n a jsta rsz y ch gazet pom orskich — p elpłińskim „P ielgrzym em ”. Co p raw d a został on stosunkow o obszernie sc h arak tery zo w an y w e w spom nianych już stu diach A. M ańkow skiego i T. Cieślaka, nie doczekał się n ato m iast m onografii, a d ek w atn ej do jego znaczenia w okresie pruskim . Istn iejące a rty k u ły E. Piszczą 29 i H. M ros- sa 30 w „S tu diach P e lp liń sk ic h ” nie zm ieniają w n ajm n iejszy m stop niu te j sytuacji.

Oprócz już w ym ienionych istn ieją jeszcze inne drobniejsze przyczyn k i p rzed staw iające różne p roblem y p rasy polskiej na P om orzu w okresie zaboru pruskiego. Można tu w ym ienić p u b lik ację K. Trzebiatow skiego 31 dotyczącą odbicia polskiej działalności praso w ej na P om orzu n a p rze łom ie X IX i X X w. w' p ru sk ich m ate ria ła c h archiw alnych, W. F rąck o w iaka 32 o polskich czasopism ach dla m łodzieży w ty m okresie, A. B u kow skiego 33 o polskich czasopism ach rolniczych na Pom orzu, W. M olika o środow isku dzien nikarskim w W ielkopolsce i na P om orzu 34.

P ew n e now e u stalen ia badaw cze na tem a t w arun kó w fu n kcjono w a nia p rasy polskiej na przełom ie X IX i X X w. przynosi nie opublikow ana jeszcze praca Ja ck a B anacha N iem iecka po lityka narodowościowa w Prusach Zachodnich w latach 1900— 1914 w świetle prasy pomorskiej. T rzy z pięciu rozdziałów te j pracy zaw ierają szczegółową c h a ra k te ry s ty k ę genezy p rasy polskiej w P ru sac h Zachodnich, jej funkcjonow ania w lata ch 1900— 1914, a także w a ru n k ó w p raw nopolitycznych, w jakich działała. W artość u staleń autora, dotyczących n akładów te j prasy, kol portażu, sy tu a c ji ekonom icznej n iek tó ry ch w y daw nictw , w y nik a m .in. z fak tu , że ich podstaw ą stały się niem ieckie d o k u m en ty dotyczące p rasy polskiej tego okresu, zn ajd u jące się w Z e n tra le s S ta atsa rc h iv w M erse- b u rg u i Poczdam ie.

P rz ed sta w io n y stan badań nad h isto rią p rasy polskiej na P om orzu w okresie zaboru pruskiego ujaw n ia słabości tego dorobku. Żaden z u k a zujących się w ty m okresie pow ażniejszych ty tu łó w (np. „G azeta T o ru ń sk a ”, „P ielg rzy m ”, „G azeta G ru dziąd zk a”, „G azeta G dań sk a”) nie do

26 E. P i s z c z , S tu l e c ie „ P ielgrzym a", „Studia P e lp liń sk ie ”, t. 1: 1969.

30 H. M г o s s, P e lp l in j a k o o ś r o d e k w y d a w n i c z y w latach 1850— 1939, tam że, t. 14: 1983.

81 K. T r z e b i a t o w s k i , P ra sa i o r g a n iza c je p o ls k ie w r e j e n c j i g d a ń s k i e j na

p r z e ł o m i e X I X г X X w i e k u w ś w i e t l e p r u s k i c h m a t e r i a ł ó w a r c h i w a l n y c h , „R ocznik

G d a ń sk i”, t. 27: 1968.

as w . F r ą c k o w i a k , P o ls k i e c z a s o p iś m ie n n i c tw o dla d zieci i m ł o d z i e ż y na

P o m o r z u w la ta ch 1865— 1920 ora z je g o a s p e k t y o ś w i a t o w e i p a tr io t y c z n e , K H P P,

1978, nr 2.

33 A. B u k o w s k i , P o m o r s k ie c z a s o p is m a ro lnic ze, „K ło sy ”, 1938, nr 17— 19.

34 W. M o l i k , D z ie n n i k a r z e p o ls c y p o d p a n o w a n i e m p r u s k i m 1890— 1914 (próba

c h a r a k t e r y s t y k i ) , [w:] I n t e li g e n c ja p o ls k a X I X i X X w., S tu d ia 3, pod red. R. C ze-

p u lis-R a sten is, W arszaw a 1983. A utor k o n cen tru je się przede w szy stk im na c h a  r a k tery sty ce tw ó rcó w prasy w ielk o p o lsk iej, ty lk o sp orad yczn ie n a w ią zu ją c do s y  tu acji na Pom orzu.

(9)

зо W I K T O R P E P L I Ń S K I

czekał się szczegółow ej m onografii; p raw ie nic nie w iem y n a te m a t licz ny ch gazet u k azu jący ch się w m niejszy ch m iastach pom orskich („G azeta K ościerska”, „Nasza G azeta”, „G azeta C h ojnicka” , „Głos L ub aw sk i” i in.). Nie d y sp o n u jem y p ełn y m zapisem bibliograficznym te j prasy, szczególnie u k azu jącej się w północnej części Pom orza. Nie m a rów nież — co w y d aje się być uzasadnione zaaw ansow aniem bad ań n ad p ro blem em — szczegółowej m onografii h isto rii te j prasy, k tó ra m im o jej ran g i i liczebności prak ty czn ie jest m ało znana. Można ta k tw ierdzić, biorąc za p ro b ierz obraz tej prasy, jak i został p rzed staw iony przez au to ra frag m en tó w dotyczących Pom orza w dw óch k olejnych tom ach Historii prasy polskiej (odnośnie do la t 1661— 1864 i 1864— 1918) 35, zainicjo w anych przez P raco w nię H istorii C zasopiśm iennictw a Polskiego IBL PAN. G dyby n aw et ocenić kry ty czn ie dotychczasow y dorobek badaw czy na ten tem at, to i ta k prak ty czn ie w dużym sto p n iu zignorow ano go przy cha ra k te ry sty c e p rasy pom orskiej do 1918 r., p rzedstaw iając ją w d yspro- p orcjonaln ie do p rasy innych regionów (w ty m także do innych części zaboru pruskiego) ogólnikow y sposób.

Nieco in n y c h a ra k te r od dotyczącego p ra sy w okresie zaboru p ru s kiego m a — opublikow any dru k iem — dorobek badaw czy dotyczący p ra sy okresu m iędzyw ojennego. K o rzy stn ą sy tu ację w prow adza tu fakt, że d y sp o n u jem y szczegółową m onografią h isto rii p rasy polskiej okresu m iędzyw ojennego pióra A n d rzeja Paczkow skiego 36 oraz m onograficznym ujęciem p rasy p ro w in cjo n aln ej w D rugiej Rzeczypospolitej a u to rstw a A n d rzeja N o tk o w sk ieg o 37. N aw et jeśli obraz p rasy pom orskiej w obu opracow aniach sprow adza się przede w szystkim do re je s tra c ji i k w alifi kacji polity czn ej n ajw ażniejszy ch ty tu łó w oraz sta ty sty k i, to stanow ią one w m iarę u n iw e rsa ln y p u n k t odniesienia, um ożliw iający dokonyw a nie porów nań p rasy pom orskiej z p rasą in nych regionów.

D yspo n u jem y rów nież m onografią h isto rii p rasy politycznej ru ch u lu d o w e g o 38, w k tó re j dokładnie sch arak tery zo w an e zostały pom orskie pism a ludow e. Istn ieje też szczegółowa m onografia jednego ty tu łu , za w ierająca c h a ra k te ry sty k ę oblicza społeczno-politycznego n ajp o w ażn iej szego w ty m okresie na P om orzu dziennika praw icow ego ■— endeckiego „Słow a Pom orskiego” 39, n ap isan a przez a u to ra tego opracow ania.

P ra sę polską w G dańsku, k tó re j c h a ra k te ry sty k ę p rzedstaw ił A. Ro

P ra sa p o ls k a го la ta ch 1661— 1864, pod red. J. Łojka, W arszaw a 1976; Pra sa p o ls k a w latach 1864— 1918, pod red. J. Ł ojka, W arszaw a 1976.

36 A. P a c z k o w s k i , P ra sa p o ls k a w latach 1918— 1939, W arszaw a 1980. 87 A. N o t к o w s к i, P o lsk a p r a s a p r o w in c j o n a ln a D r u g ie j R z e c z y p o s p o l i t e j (1918-—1939), W arszaw a—Ł ó d ź 1982. 88 A . P a c z k o w s k i , P ra sa p o li ty c z n a ru c h u lu d o w e g o (1918— 1939), W ar szaw a 1970. 88 W. P e p l i ń s k i , O b lic z e s p o ł e c z n o - p o l it y c z n e „ S ło w a P o m o r s k i e g o ” w la  ta c h 1920— 1939, G dańsk 1978.

(10)

m anow , m u sim y trak to w ać w ow ym okresie jako p rasę polonijną, biorąc pod uw agę sy tu a c ję polityczną W. M. G dańska 40. Podobnie rzecz m a się z dorobkiem badaw czym na te m a t n iem ieckiej p rasy m niejszościow ej na tere n ie Pom orza — d y sp o n u jem y tu w y czerp u jącą m onografią h isto rii p rasy niem ieckiej w Polsce w okresie m iędzyw ojennym 41 pióra T adeusza K ow alaka (z szeroką c h a ra k te ry sty k ą p rasy niem ieckiej u k azującej się na Pom orzu), a także osobnym i s tu d ia m i42.

W arto zwrócić uw agę, że pierw sze opracow ania dotyczące h isto rii p ra sy pom orskiej w dw udziestoleciu m ięd zyw o jennym w yszły spod piór sam ych tw órców te j p ra sy — ów czesnych red a k to ró w pism pom orskich. P ew n ą w artość, przede w szystkim fakto g raficzn ą, m ają popu larn e o p ra cow ania na te m a t p rasy pom orskiej, k tó ry c h tw ó rcam i b y li dw aj dzien n ik arze pom orscy z tego okresu — L udw ik Łydko i L eon Sobociński. Z ich in ic ja ty w y ukazała się w 1925 r. p raca Z dziejów prasy p o m o r skiej 43 (w spółautorem b ył rów nież in n y dzienn ikarz pom orski, A ntoni B rejski) oraz kilka innych okolicznościow ych druk ów dotyczących p rasy pom orskiej, zwłaszcza g rudziądzkiej, z k tó rą b yli zw iązani zawodowo 44.

B adania n ad h isto rią m ięd zyw o jenn ej p rasy pom orskiej podejm ow ało k ilk u w spółczesnych historyków . T ak np. M. W idernik zajął się g d y ń skim „ K u rierem B ałty c k im ” 45, A. B ukow ski zaw artością literack ą czaso pism kaszubskich 4G, T. C ieślak p eriodykiem In s ty tu tu B ałtyckiego „Bal tic C o u n tries” 47, R. M ic h a lsk i48 rea k c ją p rasy pom orskiej na p rzew ró t m ajow y, Z. M rozek dziejam i ru c h u w ydaw niczego w Sw ieciu 49, J. B ełkot

40 A. R o m a n o w , P r a s a p o ls k a w W o l n y m M ieście G d a ń s k u 1920— 1939,

G dańsk 1979.

41 T. K o w a l a k , P ra sa n i e m i e c k a w P olsce 1918— 1939. P o w i ą z a n i a i w p ł y w y , W arszaw a 1971.

42 Np. T. K o w a l a k , P r a s a n i e m ie c k a na P o m o r z u G d a ń s k i m w latach 1920—

1939, „Z apiski H isto ry cz n e”, t. 32: 1967, z. 1.

43 L. Ł y d k o , L. S o b o c i ń s k i , Z d z i e j ó w p r a s y p o m o r s k ie j . P o w s t a n i e i r o z 

w ó j p r a s y w Polsce. S k o r o w i d z p i s m p o ls k ic h na P o m o r z u , G rudziądz 1925.

44 Np. L. Ł y d k o , Z d z i e j ó w p r a s y p o l s k i e j w G r u d z i ą d z u , [w:] G r u d z i ą d z p o

d z ie s ię c iu la ta ch w oln o ści, G rudziądz 1930.

46 M. W i d e r n i k , „ K u r ie r B a ł t y c k i ” (Z d z i e j ó w p r a s y g d y ń s k i e j), „G dańskie Z eszy ty H u m a n isty czn e”, t. 12: 1969, nr 18.

46 A utor te n w sto su n k o w o szczeg ó ło w y sposób sch a ra k tery zo w a ł zaw artość lit e  racką r eg io n a ln y ch czasop ism k aszu b sk ich w sw o jej k sią żce pt. R e g io n a l iz m k a s z u b 

ski. R u c h n a u k o w y , li te r a c k i i k u lt u r a l n y . Z a r y s m o n o g r a f ii h is to r y c z n e j, P oznań

1950.

47 T. C i e ś l a k , C za so p ism o „B altic C o u n tr i e s ” (1935— 1939), RHCP, t. 6: 1965, z. 2.

48 R. M i c h a l s k i , P r z e w r ó t m a j o w y 1926 r. w ś w i e t l e p r a s y p o m o r s k ie j , „ Z e 

s z y t y N a u k o w e UM K w T oru n iu ”, N a u k i H u m a n isty czn o -S p o łeczn e, H istoria, VII:

1972.

49 Z. M r o z e k , Z d z i e j ó w d r u k a r s t w a i c z a s o p i ś m i e n n i c t w a S w i e c i a n/W isłą, „Z eszyty N a u k o w e W yższej S zk oły P ed agogiczn ej w B y d g o szczy ”. S tu d ia B ib lio lo - giczne, 1980/81, 1982, z. 2 i 3.

(11)

czasopism am i K o n fra te rn i A rty stó w w T o ru n iu 50. Żaden z nich jednak, z w y ją tk ie m T. C ieślaka 51, nie próbow ał rozszerzyć ty ch bad ań na całą p rasę pom orską i na inne a sp ek ty jej funkcjonow ania.

Stało się to w końcu udziałem au to ra, spod którego pióra w yszła w spom niana już m onografia „Słow a Pom orskiego”. K o n ty n u a c ją badań zw iązanych z analizą treści jednego z najpow ażniejszy ch ty tu łó w pom or skich tego o kresu b y ły opublikow ane na łam ach „ K w artaln ik a H istorii P ra sy P o lsk ie j” i „Z apisek H isto ry czn y ch ” szkice dotyczące w stęp n ej c h a ra k te ry sty k i tej p rasy oraz w y ty czające cele badaw cze w ty m zak re sie 52, p rzedstaw iające organizacje i fu n k cje p rasy lok aln ej na p rzy k ła dzie p rasy woj. pom orskiego 53, om aw iające w artość te j p ra sy jako źródła z p u n k tu w idzenia b ad ań nad lokalną k u ltu rą życia p o lity cz n e g o 54, w reszcie będące m onograficznym opracow aniem h isto rii p rasy głównego

ośrodka prasow ego na P om orzu — T oru n ia 55.

Z przedstaw ionego p rzegląd u pow stałych do te j p o ry p ub lik acji na te m a t p rasy pom orskiej dw udziestolecia m iędzyw ojennego w ynika, że dy sp onu jem y ogólną c h a ra k te ry sty k ą geografii politycznej i w ydaw niczej te j prasy, w ycinkow ym i dany m i dotyczącym i nakładów pism pom orskich, stosunkow o szczegółową c h a ra k te ry sty k ą p rasy ludow ej, szczegółową c h a ra k te ry sty k ą „Słow a P om orskiego”, ogólną k ilku innych ty tu łó w po m orskich oraz kilkom a in n y m i przyczynkam i. B ra k n ato m iast szczegóło w ej c h a ra k te ry sty k i większości pom orskiej p rasy politycznej (szczególnie san acy jn ej, enpeerow sk iej i chadeckiej), pism m ałom iasteczkow ych z n aj du jący ch się pod w pływ em ideologii poszczególnych p a rtii politycznych, a także tych, k tó re działały poza w pływ am i ty ch p artii. M ała część in form acji zaw arty ch w dotychczasow ym d orobku piśm ienniczym dotyczy w aru n k ó w rozw oju tej prasy, jej w ydaw ców oraz tw órców , źródeł in form acji, kolportażu, system u organizacji. P raw ie nic (z jed n y m w y jątkiem ) nie w iem y o zaw artości poszczególnych czasopism, a więc o głów nych n u rta c h p ublicystycznych ch a ra k te ry sty c z n y c h dla te j prasy. Niew iele też w iem y (oprócz ogólnej c h a ra k te ry sty k i zaprezentow anej

50 J. B e ł k o t , C z a s o p i s m a k u l t u r a l n o - li te r a c k ie K o n f r a t e r n i A r t y s t ó w w T o 

ru n iu w latach 1938— 1939, „R ocznik T o ru ń sk i”, 10: 1975.

61 D o tyczy to k sią żk i pt. P ra sa P o m o r z a W s c h o d n ie g o w X I X i X X w i e k u , W arszaw a 1966. Jed n ak ogólna, cztern a sto stro n ico w a ch a ra k tery sty k a prasy p olsk iej na Pom orzu w 1. 1920— 1939 jest tu — w p r z e c iw ie ń stw ie do in n y ch stu d ió w a u to  ra —■ p rzed staw ion a w w y ją tk o w o n ie ś c isły i p ełen n iep orozu m ień sposób.

52 w . P e p l i ń s k i , P r a s a p o ls k a P o m o r z a G d a ń s k ie g o w la ta ch 1920—1939. P r ó b a w s t ę p n e j c h a r a k t e r y s t y k i o r a z p r o b l e m y b a d a w c z e , „Z ap isk i H isto r y c z n e ”, t. 49: 1979, z. 4. 55 W. P e p l i ń s k i , O r g a n iz a c ja i f u n k c j e p r a s y lo k a l n e j (na p r z y k ł a d z i e w o j. p o m o r s k ie g o 1920— 1939), K H P P , 1980, nr 2. M W. P e p l i ń s k i , M i ę d z y w o j e n n a p r a s a p o m o r s k a ja k o źr ó d ło do badania l o k a l n e j k u l t u r y p o l i t y c z n e j , tam że, 1982. nr 3— 4.

56 W. P e p l i ń s k i , P ra sa t o r u ń s k a w latach 1920— 1939, „Z apiski H isto ry cz n e”, t. 48: 1983, z. 3.

(12)

w p racach M. P ie trz a k a 56 i A. Notkow skiego 57) na tem a t reg la m e n tac ji w olności te j prasy, k tó ra na P om orzu (tak ja k i na całym tere n ie b. za bo ru pruskiego) m iała sw oje cechy autonom iczne.

Ta w łaśnie sy tu acja zdecydow ała o kształcie książki a u to ra n iniejsze go opracow ania pt. Prasa pom orska w Drugiej Rzeczypospolitej. S y s te m funkcjono w a nia i oblicze społeczno-polityczne prasy polskiej, któ ra zn aj d u je się w d ru k u w W ydaw nictw ie M orskim w G dańsku, D otyczy to ogólnej koncepcji pracy, jej k o n stru k cji, pro p o rcji m iędzy p rezen tacją poszczególnych fak tó w i problem ów . G en eraln ie — próbow ano szerzej, często dysp rop orcjo naln ie do innych, przedstaw ić fa k ty dotychczas m ało znane lub nieznane w ogóle, dążąc do stw o rzen ia w m iarę u n iw ersaln ej (jeśli jest to w ogóle m ożliwe) m onografii dziejów p rasy pom orskiej

w t om aw ianym okresie. W efekcie p ow stała obszerna, trz y d z ie sto k ilk u ar-

kuszow a praca., będąca odbiciem pew nego sposobu w idzenia fu n k cji p rasy jednego regionu, zarów no w sensie historycznym , jak i w w y m iarach politycznym , geograficznym i ad m in istracy jn y m . W sposobie ujęcia pró bow ano odejść od funkcjo n ująceg o często sch em atu patrzen ia na histo rię p rasy jako na przeob rażen ia sy stem u jej organizacji (oblicze polityczne, proces w ydaw niczy, rozpow szechnianie itp.) oraz dziejów „ in sty tu c ji” , a także ludzi tw orzących i k ieru jąc y c h prasą. In te g ra ln y elem ent fu n k cjonow ania p rasy to, w edług au to ra, rów nież treść polityczna (ideologicz na), społeczna, gospodarcza, k u ltu ra ln a i sposób jej przekazyw ania. W y d aje się, że dopiero spojrzenie u w zględniające w szystkie asp ek ty „życia” p rasy m oże dać b ard ziej uniw ersaln e w yobrażenie o funkcjach, jakie p ełniła p rasa pom orska w całokształcie życia politycznego, społecznego, gospodarczego i k u ltu ra ln e g o przede w szystkim w w ym iarze reg ion u (za rów no w sensie history czn y m — Pom orze, jak i ad m in istra c y jn y m — w ojew ództw o pom orskie), ale także w skali całego k ra ju ; w ty m o sta t nim p rzy p ad k u bez w zględu na globalne znaczenie tego problem u. W pracy dokonano szczegółowej c h a ra k te ry sty k i w aru n k ó w rozw oju i system u organizacji prasy. W skazano na znaczący w pływ tra d y c ji ukształto w an y ch jeszcze w okresie zaboru pruskiego, korzystne u w a ru n kow ania cyw ilizacyjne zw iązane z funkcjonow aniem prasy, p rzedstaw io no w y jątk o w ą na skalę całego k ra ju geografię w ydaw niczą, środow isko w ydaw ców , p odstaw y finansow e ru c h u w ydaw niczego, zaplecze d ru k a r skie, system rozpow szechniania itp. J ą d ro p rac y stan ow i szczegółowa c h a ra k te ry sty k a dzienników i gazet i ogólna czasopiśm iennictw a, u k a zujący ch się zarów no w w iększych ośrodkach m iejskich (Toruń, G ru

58 M. P i e t r z a k , R e g la m e n ta c j a w o ln o ś c i p r a s y w Polsce (1918— 1939), W ar szaw a 1963. 67 A. N o t к o w s к i: 1) P o ls k a p ra s a p r o w in c j o n a ln a D r u g ie j R z e c z y p o s p o l i t e j (1918— 1939), W arszaw a—Ł ódź 1982; 2) P a ń s t w o w a p o l i t y k a p r a s o w a D r u g ie j R z e c z y  p o s p o l i t e j (1918— 1939), K H P P, 1978, z. 1: 3) P a ń s t w o w a p o l i t y k a D r u g ie j R z e c z y  p o s p o l i t e j 1918— 1.939. C e n tra ln e o ś r o d k i d y s p o z y c j i (r e s o r ty m i n is te r i a ln e , biu ro p r o  p a g a n d y w e w n ę t r z n e j ) , tam że, 1980, z. 4. 3 — K H P P 4 87

(13)

34 W I K T O R p e p l i ń s k i

dziądz, G dynia), jak i w m ałych, a n a w e t n ajm n iejszy ch m iasteczkach pom orskich; w p rzy p ad k u p rezen to w an ia dzienników i gazet uk ład kon s tru k c y jn y został zd eterm in o w an y ich obliczem społeczno-politycznym . Szczególną uw agę zwrócono na przeo b rażen ia te j p rasy w całym om aw ia n y m okresie, a szczególnie po m a ju 1926 r. Om ówiono ograniczenia jej wolności, reg u low an e przez p rzepisy praw a, a także pozapraw ne. Scha rak tery zo w an o środow isko jej tw órców — red akto ró w , w spółpracow ni ków, a także ko respondentów teren ow y ch, zw racając szczególną uw agę na cechy autonom iczne te j grupy. D okonując szczegółowej analizy treści te j p rasy oraz sp ełnianych przez nią fu n k cji sk oncentrow ano się na jej ro li w k sz ta łto w an iu w ięzi p aństw ow ych, jako lokalnego, a niek iedy ogólnopolskiego k re a to ra opinii publiczn ej na te m a t problem u niem ieckie go, jako ele m en tu k u ltu ry m asow ej na Pom orzu. Mimo p róby szerokiego ujęcia prob lem u m onografia nie zam yka m ożliwości badaw czych nad h i sto rią p ra sy pom orskiej. W ręcz przeciw nie ■— u kazując sam obszar ba daw czy, ran g ę p roblem u, m oże stać się in sp irac ją do dalszych badań. Je d n y m z p rzykładó w propozycji może być analiza te j p ra sy jako części sy stem u k u ltu r y m asow ej na Pom orzu. T rzeba to czynić ze świadom ością, że p rasa pom orska nie znalazła się n a ty m etapie w spółczesnego roz w oju prasy, k tó ry pozw oliłby zaliczyć ją zarów no do w ytw órców te j k u ltu ry , jak i sklasyfikow ać jako nosiciela jej przejaw ów . D latego to n a jej łam ach nie n astąp iła daleko idąca u n ifik a cja i uniform izacja treści. Je śli m ożna w ty m zakresie obserw ow ać jakieś przeobrażenia, to p rze jaw ia ły się one przede w szystkim w dostosow yw aniu szaty zew n ętrzn ej oraz sposobu redago w an ia większości dzienników i gazet do obrazu p rasy w yżej zorganizow anej. N atom iast zaw artość ty ch pism nie odbiegała ge n e ra ln ie od w zorów u k ształto w an y ch w cześniej. Nie w arto ściu jąc tego sta n u rzeczy, w a rto jed n a k zauw ażyć, że ta k i w łaśnie obraz p ra sy po m orskiej w znaczący sposób decydow ał o jej specyfice lokalnej, stan o w iąc rów nocześnie o jej w arto ści jako źródła inform acji o całokształcie życia (w ty m rów nież k u ltu raln eg o ) regionu. W te j sy tu a c ji w artość poczynionych obserw acji m ożna ro zp atry w ać w k ilk u aspektach: tr a k tu jąc tę p rasę jako źródło in fo rm acji (i zarazem pośrednika w propagow a niu) o całokształcie życia k u ltu ra ln e g o regionu, oceniając w artości k u ltu raln e upow szechniane przez tę p rasę oraz ud ział jej tw órców w anim acji, a także w łasnej działalności tw órczej. P o tw ierd zeniem w artości p rasy jako podstaw ow ego źródła in fo rm acji w ty m zakresie może być w a rsz ta t b a daw czy dw óch a u to ró w zajm u jący ch się analizą życia k u ltu ra ln e g o i li terackiego G dyni i G rudziądza w okresie dw udziestolecia m iędzyw ojen nego: zarów no A nd rzej B ukow ski 5S, ja k i E ugenia S ław ińska 59 bazują na

58 A. B u k o w s k i , Z y c i e k u lt u r a l n e i li te r a c k ie G d y n i w la t a c h 1920— 1939, [w :]

G d y n ia . S y l w e t k i lu d z i, o ś w ia t a i n a u k a , li te r a tu r a i s z tu k a , pod red. A. B u k o w 

skiego, G dańsk 1979.

69 S. S ł a w i ń s k a , Z y c i e k u lt u r a l n o - U t e r a c k i e G r u d z i ą d z a w la ta ch 1918—

(14)

H I S T O R I A P R A S Y P O M O R S K I E J ₃₅

m ate ria le fak to graficznym za w a rty m przede w szystkim w prasie g d y ń skiej („G azeta G dyń sk a”, „D ziennik G d y ń sk i”, „ K u rie r B ałty ck i”) i g ru dziądzkiej („G azeta G ru d ziądzka”, „Głos P o m o rski”, „Goniec N adw iślań ski”) z la t 1920— 1939 60.

Na sw ojego m onografistę czeka czasopiśm iennictw o pom orskie (n au kowe, fachow e i zawodowe, k u ltu ra ln o -lite ra ck ie , satyryczne, szkolne, m łodzieżowe, religijne), którego rozw ój w lata ch trzy d ziestych znacznie przew yższył ro zm iaram i p rasę codzienną. W pow iązaniu z ty m tem atem m ożna p atrzeć na d o d atki do dzienników i gazet pom orskich, k tó re sp ełniały podobną do czasopiśm iennictw a funkcję, a k tó re stano w ią b a r dzo ciek aw y i n iezw ykle o b fity m a te ria ł badaw czy. O sobnych opraco w ań w a rte są — poza ju ż w spom nianym „Słow em P o m o rsk im ” — enpeerow ski „Głos R o botnik a”, „O brona L u d u ” i sa n a c y jn y „Dzień P o m o rsk i” („Dzień P o m orza” , „G azeta P o m o rsk a”). N iezw ykle ciekaw e m ogłyby być bad ania nad w y jątko w o liczną, in te resu jąc ą i opiniotw ór czą w lokaln ych w a ru n k a ch p rasą m ałom iasteczkow ą. O potrzebie opra cow ania m onografii pom orskich n a jb a rd z ie j długow iecznych ty tu łó w , jak: siedem dziesięcioletni w 1939 r. „P ielg rzy m ” , pięćdziesięcioczteroletnia w 1921 r. „G azeta T o ru ń sk a ”, czterdziestoośm ioletnia w 1939 r. „G azeta G dań sk a” i czterdziestopięcioletnia w 1939 r. „G azeta G ru d ziąd zk a” — wTa rto jeszcze raz przypom nieć.

J a k już w spom niałem w cześniej, pom iędzy dorobkiem badaw czym dotyczącym h isto rii p ra sy pom orskiej w lata ch 1848— 1939 i od 1939 r. do chw ili obecnej w y stę p u ją zasadnicze dysproporcje. Je śli chodzi o la ta 1939— 1945, jest to uzasadnione p rzede w szystkim w ielkością sam ego ob szaru badawczego. D latego też zarów no c h a ra k te r, jak i liczba osobnych p u b lik acji i w zm ianek n a te n tem a t jest znikom a.

Skrom n e odbicie, ograniczające się w łaściw ie do ogólnej c h a ra k te ry sty k i o rg an u n a jb a rd zie j znanej organizacji podziem nej n a P om orzu — „G ry fa P o m orskiego”, znalazła p rasa k o n sp iracy jn a w m onografii S ta n isław y L e w a n d o w sk ie j61. Nieco w ięcej m a te ria łu z n a jd u jem y w m ono grafii ru c h u oporu n a P om orzu p ió ra K. C iechanow skiego 62 oraz w za m ieszczonym n a łam ach „Z apisek H isto ry czn y ch ” a rty k u le tego sam ego au to ra ®3, będącym próbą całościowego u jęcia zagadnienia. Istn ie ją ró w

ee M ożliw ość od tw orzen ia szczeg ó ło w ej fa k to g r a fii d otyczącej fu n k cjo n o w a n ia życia k u ltu ra ln eg o w m ałych ośrodkach m iejsk ich na p o d sta w ie n a w e t ty lk o jed  nego ty tu łu p otw ierd za p u b lik acja B. S k u r k o - K a n e l e r z (Z ż y c i a k u lt u r a l n e g o

S ta r o g a r d u G d a ń s k ie g o w o k r e s ie m i ę d z y w o j e n n y m , [w:] K o c ie w ie . G dańsk 1969),

oparta w y łą c z n ie na „D zien n ik u S ta ro g a rd zk im ”.

61 S. L e w a n d o w s k a , P o ls k a k o n s p i r a c y j n a pra s a in f o r m a c y j n o - p o l i t y c z n a

1939— 1945, W arszaw a 1982.

62 K. C i e c h a n o w s k i , R uch o poru na P o m o r z u G d a ń s k i m 1939— 1945, W ar szaw a 1972.

83 K. C i e c h a n o w s k i , K o n s p i r a c y j n a pra s a po ls k a na P o m o r z u G d a ń s k i m

(15)

36 W I K T O R F E P L I Ň S K I

nież nieliczne przyczynki na ten te m a t a u to rstw a osób w spółpracujących p rzy w y d aw an iu p rasy podziem nej M.

B adania nad h isto rią pow ojennej p rasy na P om orzu m iały sw ój d obry początek. Za tak i w łaśnie m ożna uznać pow stanie szczegółow ej biblio g rafii p rasy pom orskiej od 1945 do 1964 r., jako części składow ej o p ra cow ania Jerzeg o W adow skiego pt. Morze i Pom orze °5. S tw orzyło to do godną sy tu a c ję do rozpoczęcia szczegółow ych b adań nad obszarem , k tó ry dzięki opracow aniu W adow skiego został dobrze poznany, chociażby do ro k u zam ykającego bibliografię. N iestety, ta k się nie stało. W p rak ty c e do dnia dzisiejszego nie dy sp o n u jem y żadnym b ard ziej szczegółowym opracow aniem nauk o w ym dotyczącym całok ształtu p rasy na Pom orzu. Je d y n e szersze opracow anie dotyczące p rasy pom orskiej, a w łaściw ie gdańskiej, pow stało w w yn ik u zorganizow ania w e W rocław iu w 1970 r. okolicznościowej sesji z okazji jubileuszu dw udziestopięciolecia „Słowa Polskiego” — pierw szego dziennika na Ziem iach Zachodnich. W ram ach stanow iącej pokłosie tej sesji p u b lik acji 25 lat prasy na Ziemiach Z a  chodnich i Północnych znalazło się rów nież opracow anie gdańskiego dziennikarza E dgara M ilew skiego e6. Z aw arto w nim p o p u larn y przegląd w ybrzeżow ej p rasy codziennej, czasopiśm iennictw a sp o łeczn o -k u ltu ral nego oraz m orskiego; zamieszczono też skróconą b ibliografię prasy. Mimo okazjonalnego u k azy w ania się różnych pu b lik acji przez cały om aw iany okres, stu d iu m M ilew skiego jest dotąd jed y n y m szerszym opracow aniem n a te n tem at. Cechą c h a ra k te ry sty c z n ą większości pub lik acji dotyczących p rasy pom orskiej, a przede w szystkim p rasy codziennej w Polsce L ud o w ej, jest to, że ich a u to ra m i są w yłącznie dziennikarze, np. ów czesny r e d a k to r naczelny „Głosu W ybrzeża” J e rz y D z ie w ick i67, pu blicy sta „D zien nika B ałtyckiego” A ndrzej S ta n is ła w s k i68, ów czesny red a k to r naczelny „ L ite r” E d gar M ile w s k ie9 i inni. D ecydow ało to w zasadniczy sposób o form ie ty ch opracow ań — z n a tu r y rzeczy (nic im w zw iązku z tym nie u jm ując) publicystyczn ej. Podobna sy tu acja istn ieje i dzisiaj, czego p rzy k ład em jest in te resu jąc e stu d iu m dotyczące w ątków k u ltu ra ln y c h

64 Np. B. R i c h e r t , P ra sa p o d z i e m n a na K a s z u b a c h , „Zrzesz K a szëb sk ô ”, nr 37 z 26 III 1946. W sp om n ien ie o m aleń k im p isem k u pt. „G azeta K a szu b sk a ”, w y ch o d zą  cym od 20 III 1949 r. k. W iela, na Pom orzu.

es J. W a d o w s k i , M o r z e i P o m o r z e . K s ią ż k i, c z a s o p ism a , f i l m y , W arszaw a 1964.

66 E. M i l e w s k i , P r a s a gdań sk a , [w:] 25 la t p r a s y na Z ie m ia c h Za ch o d n ich

i P ółn o c n y c h , K rak ów 1972.

m J. D z i e w i c k i , M. G r e g o r e k, G d a ń s k a prasa, „G dański R ocznik K u ltu 

r a ln y ”, 1964, nr 1.

68 A. S t a n i s ł a w s k i , P o c z ą t k i g d a ń s k i e j p r a s y , „Prasa P o lsk a ”, 1965, nr 4. 60 E. M i l e w s k i , C z a s o p i ś m i e n n ic t w o s p o ł e c z n o - k u l tu r a l n e W y b r z e ż a G d a ń  skiego. K o m u n ik a t w y g ło szo n y na sesji 25-lecia p rasy na w y z w o lo n e j Z iem i G d ań 

(16)

w prasie W ybrzeża w lata ch 1945— 1950 pióra Jerzego Dziewickiego 70. B adania w spółczesnej p rasy pom orskiej są n iekiedy inspirow ane rów nież przez sam ych dysponentów p rasy — oprócz ty ch , k tó re prowTadzi dla p ra sy całej P olski O środek B adań P rasoznaw czych w K rakow ie; podejm u ją je lokalne ośrodki D o kum entacji i A naliz P rasow ych, w ty m rów nież G dańskiego W ydaw nictw a Prasow ego, z którego in ic ja ty w y p o w stają n iek iedy opracow ania m ogące m ieć pew ne znaczenie dla b ad ań nad h isto rią lok aln ej p r a s y 11. Podobne znaczenie mogą m ieć opracow ania dotyczące oceny poszczególnych czasopism przez K om isję K u ltu ry KW P Z P R w G dańsku 72. '

R elaty w n ie n ajw iększym zainteresow aniem w bad aniach nad w spół czesną p rasą pom orską cieszyło się pom orskie czasopiśm iennictw o n a u kowe. P r io ry te t w ty m w zględzie m ają to ru ń sk ie „Z apiski H istorycz n e ” — n a jsta rsz e na P om orzu czasopismo naukow e i jeden z n a jsta rsz y ch periodyków history czn ych w Polsce. Na te m a t różnych aspektów d ziałal ności „Z apisek” pisali m .in. M. B is k u p 73, J. S e rc z y k 74, a o statnio ·— z okazji siedem dziesięciopięciolecia — S. K a le m b k a 75. Podobnie rzecz się m a z „Rocznikiem G dań sk im ”, o k tó ry m pisali A. B u k o w s k i76 /oraz z okazji pięćdziesięciolecia — E. Breza, M. Mroczko, W. P ep liń sk i i J . P o- w ie rs k i77. A nalizy treści „ J a n ta ra ” — ukazującego się rów nież po w ojnie perio dyk u In s ty tu tu B ałtyckiego — dokonał a u to r niniejszego opraco w an ia 78.

Znaczne zainteresow anie — sty m u low an e zresztą przez sam ych spon sorów , podobnie jak w spom niane czasopism a naukow e — w yw o łuje re gionalna „ P o m eran ia” , o rgan Zrzeszenia K aszubsko-Pom orskiego. A

na-70 J. D z i e w i c к i, W ą t k i k u lt u r a l n e w p r a s ie W y b r z e ż a 1945— 1950. „G dański R oczn ik K u ltu r a ln y ”, 8: 1984, G d ań sk 1985.

71 Np. B. N a g e l , Z a in t e r e s o w a n ia p r o b l e m a t y k ą m o r s k ą w ś r ó d m i e s z k a ń c ó w

w o j e w ó d z t w a g d a ń sk ie g o w ś w i e t l e p r a s o z n a w c z y c h b a d a ń s o n d a ż o w y c h , O środek

D o k u m en ta cji i A n a liz P ra so w y ch GW P, G dańsk 1974.

72 P r ó b a o c e n y m i e s i ę c z n i k a sp o ł e c z n o - k u l tu r a l n e g o „L i t e r y ”, op racow an ie zesp o łu do sp raw w y d a w n ic tw i k r y ty k i a rty sty czn ej K o m isji K u ltu ry KW PZPR w G dańsku, G dańsk 1968.

78 M. B i s к u p, Z p e r s p e k t y w y 60-lecia „ Z a p is e k H i s t o r y c z n y c h ”, „Z apiski H is to ry czn e”, t. 38: 1968, z. 3.

74 J. S e r c z y k , S z e ś ć d z ie s ią t la t p o m o r s k ie g o c z a s o p is m a n a u k o w e g o . D z ie j e

„Z a p i s e k H i s t o r y c z n y c h ”, „R ocznik K u ltu ra ln y K u ja w i P om orza”, t. 5: 1969.

75 S. K a l e m b k a , S t r u k t u r a tr e ś c i i f o r m p u b l i k a c j i „ Z a p ise k H i s t o r y c z n y c h ”.

Z m i a n y w la ta ch 1908— 1979, „Z apiski H isto ry cz n e”, t. 47: 1982, z. 3.

76 A . B u k o w s k i , P o d w ó j n y j u b i l e u s z „ R oczn ika G d a ń s k ie g o ”, „R ocznik G d ań  sk i”, t. 15: 1966.

77 E. B r e z a , M. M r o c z k o , W. P e p l i ń s k i , J. P o w i e r s к i, Z a słu g i „R o c z

n ik a G d a ń s k i e g o ” dla r o z w o j u n a u k i i w i e d z y o P o m o r z u , tam że, t. 38: 1978, z. 2.

78 W. P e p l i ń s k i , P r o b l e m a t y k a k w a r t a l n i k a I n s t y t u t u B a łt y c k ie g o „Ja n ta r”

(17)

lizy zaw artości pism a (począwszy od w ychodzącego w 1963 r. „B iu lety n u Zrzeszenia K aszubskiego”) i oceny jego pro filu do 1980 r. dokonał K azi m ierz O s tro w s k i79, n ato m ia st E dm und P uzd row ski przeprow adził szcze gółową analizę zaw artości litera c k ie j pism a w analogicznym o k re s ie 80; szkice te w ydało w form ie osobnych p u b lik acji Zrzeszenie K aszubsko- -P om orskie. K o n ty n u a c ją te j an alizy b y ł esej a u to ra niniejszego opraco w ania 81, p o w stały na zam ów ienie Z rzeszenia i w ygłoszony na zebraniu Z arządu G łów nego w C hojnicach we w rześniu 1985 r. D okonano w nim stosunkow o szczegółow ej prasoznaw czej an alizy w szystkich n u rtó w p u blicystycznych pism a, zw racając szczególną uw agę na rela cję m iędzy p rog ram em działalności sam ego Z rzeszenia a p rofilem jego org an u oraz u w aru n k o w an iam i społeczno-politycznym i o kresu 1980— 1985. '

P e w n e zainteresow anie w zbudziły i inne pism a regionalne, np. „Po m orze” 82.

P rz ed sta w io n y w ogólnym zarysie sta n badań nad histo rią p rasy po m o rsk iej w Polsce L udow ej określa n iejak o au tom atyczn ie po trzeb y b a dawcze i w y ty cza k ieru n k i badań. W p rak ty c e — upraszczając nieco — ciągle czekają one na sw ój nau k o w y początek. P a trz ą c jed n ak n a p rzy szłe badania, należy uśw iadom ić sobie fak t, że m am y w ty m okresie do czynienia z p rasą now ego typ u , zn ajd u jącą się ■— gen eraln ie rzecz bio rąc — w ręk a c h jednego d y sp on en ta politycznego, k tó re j system o rg ani zacji b y ł pow ieleniem cen traln eg o sy stem u organizacji prasy. T rudno więc szukać autonom icznych cech p rasy w poszczególnych regionach, w ty m i na Pom orzu. B adania dziejów p rasy na P om orzu m ogą natom iast unaocznić w y stęp u jące w poszczególnych okresach ułom ności tego sy ste m u, zw iązane m .in. z m echanizm em podejm ow ania odgórnych decyzji dotyczących pow oływ ania do życia p rasy różnego ty p u , np. tam , gdzie nie było w ty m zakresie żadnych tra d y c ji i gdzie nie odczuw ano tego rodzaju potrzeb, p rzy p o m ijaniu regionów o ogrom nych trad y cjach , p otrzebach i m ożliw ościach tw órczych. C h a ra k te ry sty c zn y m p rzy k ład em może być, w ym ienion y w opracow aniu S y lw estra Dzikiego na tem a t p rasy lokalnej w Polsce po 1945 r., fak t, iż d ecyzja w ładz c e n traln y c h z 1954 r. zaleca jąca tw orzenie w w yznaczonych pow iatach w łasny ch czasopism (po w stało w ów czas aż 86 ty tu łów ) nie zaowocowała pojaw ieniem się w ów czesnym w ojew ództw ie gdańskim — a w ięc tam , gdzie p rasa tego ty p u

78 K. O s t r o w s k i , „ P o m e r a n i a ” na tle c z a s o p iś m ie n n i c tw a k a s z u b s k o p o m o r

-skiego, G d ań sk 1980.

80 E. P u z d r o w s k i , G d z ie j e s t m a r t w e c e n t r u m — c z y l i li te r a tu r a w „P o 

m e r a n i i ”, G d ań sk 1980.

81 W. P e p l i ń s k i , „ P o m e r a n i a ” w la ta ch 81— 85, „ P o m era n ia ”, 1986, n r 1. 82 Por. K. K o p y c i ń s k i , M o d e l re gion aln ego c z a s o p is m a k u lt u r a l n e g o na p r z y k ł a d z i e „ P o m o r z a ”, „Z eszyty N a u k o w e W yższej S zk o ły P ed agogiczn ej w B y d 

(18)

.miała ogrom ne, jeśli nie najw iększe w Polsce tra d y c je — ani jed ny m ty tu ł e m 83.

-A naliza treści — szczególnie w m o m entach przełom ów politycznych, np. w g ru d n iu 1970 i sie rp n iu 1980 r. — m ogłaby uw ypuklić c h a ra k te ry styczne cechy fu nkcjonow ania sy stem u p rasy lokalnej. K o n fro n tacja jej treści w w ym ienionych okresach z p rasą c e n tra ln ą m ogłaby w nieść rów nież szereg in teresu jący ch u staleń na tem a t sygnalizow anych przez J . M yśłińskiego rela cji pom iędzy p rasą lokalną i o g ó ln opolsk ą84, szcze gólnie w ted y , gdy sy tu a c ja lokalna w ym uszała konieczność stosow ania różnych sit in form acy jn y ch.

W podobnych kateg oriach m ożna b y spojrzeć na m ożliw e do osiągnię cia w yniki badaw cze płynące z p orów nania in te n c ji dysp o n en ta z re a li zacją w ykonaw cy, a więc relacje pom iędzy fu n k cją in te n c jo n a ln ą n ad an ą i pełnioną. N iezłym m ateriałem badaw czym m ógłby tu być chociażby organ KW P Z P R w G dańsku „Głos W ybrzeża”, u k azu jący się w okresie 1980— 1981.

G en eralizując te z konieczności n iek iedy uogólnione lub uproszczone reflek sje dotyczące rela cji pom iędzy dorobkiem a po trzebam i badaw czy m i całok ształtu piśm iennictw a dotyczącego h isto rii p rasy pom orskiej, w a rto końcow y ak cen t położyć na d y sp ro p orcje pom iędzy w ielkością sa m ego obszaru badaw czego a jego re k a p itu la c ją w postaci sta n u poznania. Je śli n aw et ten obszar badaw czy jest w poszczególnych okresach m ocno zróżnicow any, to dyspro porcje tow arzyszą m u zawsze, in n y jest tylko ich stopień nasilenia. W ydaje się, że te n w łaśnie fa k t może m ieć zasad nicze znaczenie p rzy podejm ow aniu dalszych badań i decydow ać o ich intensyw ności.

88 S. D z i k i , P rasa lokaln a w P olsce po r o k u 1945 ( P r o b l e m y te r m i n o lo g i c z 

n e — g łó w n e e t a p y r o z w o j o w e — w s p ó ł c z e s n e te n d e n c j e w y d a w n i c z e ) , K H P P, 1986,

n r 1.

84 Por. u sta len ia m etod ologiczn e z tego zakresu p rzed sta w io n e p rzez J. M y - ś l i ń s k i e g o (U w agi o p ra s ie p o ls k ie j p r z e ł o m u X I X i X X w., ja k o źr ó d le his