Cementacja wêglanowa osadów piaszczystych klifu w Gdyni–Or³owie
Tomasz Ciborowski*, Marcin Jankowski*
Carbonate cementation of sandy sediments on the cliff in Gdynia–Or³owo. Prz. Geol., 55: 140–145.
S u m ma r y. Carbonate cementation of sandy sediments is most common in tropical and sub-tropical climate, and quite rare in temperate climate. About 20 sites where carbonate cemented sandstones occur are known throughout the Polish Lowlands. A new outcrop of carbonate cemented sandstone was found near Gdynia–Or³owo (coast of the Gulf of Gdañsk). Field stud-ies and microscopic analyses (optical microscopy and SEM) let to recognise the pattern of cementation of sandy sediments. Origin of the sandstones is connected with infiltration of rain water into glacial till (partially cracked). This till is the source of calcium carbonate trans-ported by water into underlying fluvioglacial sands. Because of different sediments porosity and resulting degassing of CO2, CaCO3precipitated. Additionally, elevated temperature and evaporation of water may also create favorable condition for precipitation. The process of cementation is related to the exposition of fluvioglacial sands layer caused by cliff abrasion (about 1 m per year). The best geochemical conditions for precipitation of CaCO3 are in the zone of contact with atmosphere, so this cementation seems to be recent. Carbonate cemented sandstones formed below the glacial till fall down and may be found in the colluvium of the cliff slope.
Key words: carbonate cementation, sandy sediments, Or³owo Cliff, Gulf of Gdañsk
Cementacja wêglanowa osadów jest jednym z proce-sów diagenetycznych zachodz¹cych w œrodowiskach depozycyjnych bogatych w wêglan wapnia. Zachodzi ona zarówno w warunkach subaeralnych, jak i subakwalnych. Cementacja subaeralna zachodzi pod wp³ywem wód
meteorycznych wzbogaconych w CaCO3 i ma miejsce
zarówno w strefie wadycznej — powy¿ej zwierciad³a wód podziemnych, jak i w strefie freatycznej, nasyconej wod¹ (Chafetz i in., 1985). Cementacja subakwalna rozwija siê w osadach zdeponowanych w akwenach ciep³ej strefy klima-tycznej, w których wody s¹ nasycone lub przesycone w
sto-sunku do CaCO3(Harris i in., 1985). St¹d te¿ wiêkszoœæ
opublikowanych prac dotycz¹cych wytr¹cania wêglanów odnosi siê do mórz ciep³ych i p³ytkich.
W œrodowiskach depozycyjnych strefy klimatycznej umiarkowanej cementacja wêglanowa zachodzi znacznie rzadziej. Zwi¹zane jest to z ni¿sz¹ temperatur¹ wód, zwiê-kszaj¹c¹ ich zdolnoœæ do rozpuszczania dwutlenku wêgla i niedosyceniem w stosunku do wêglanu wapnia (Pytkowicz, 1983).
W polskiej literaturze naukowej problematyka cemen-tacji osadów l¹dowych pojawi³a siê ju¿ na pocz¹tku XX w. W miarê rozwoju tych badañ, na obszarze Ni¿u Polskiego zidentyfikowano kilkanaœcie stanowisk wystêpowania sce-mentowanych wêglanem wapnia osadów czwartorzêdo-wych (ryc. 1) oraz opisano procesy tworzenia siê ich spoiwa. S¹ to m.in. piaskowce z Mechowa k. Pucka (G¹sio-rowski, 1924), zlepieñce z rejonu Bia³egostoku ze
stano-wisk: Góra Zarêbska, Zadworzany, Bia³owie¿a,
Zambrzyce–Króle (Nowicki & Radlicz, 1961), piaskowce z okolic P³ocka (Kolski, 1904) i Nowego Dworu Mazowiec-kiego (Skompski & Nowak, 1965), piaskowce i zlepieñce z kilku stanowisk w okolicach Œwiecia i Grudzi¹dza w doli-nie dolnej Wis³y (Drozdowski, 1979; 1991), piaskowce z
okolic £odzi (Kamiñski & Za³oba, 1985), piaskowce z okolic Czaplinka (K³ysz, 1992), scementowane osady flu-wioglacjalne w Starym Puszczykowie ko³o Poznania (Biernacka, 1993), piaskowce z okolic Barlinka (Urban, 1999). Tak¿e na polskim wybrze¿u Ba³tyku, w rejonie Œwiêtoujœcia stwierdzono wystêpowanie piaskowców
wapnistych, utworzonych w wyniku scementowania
piasków pla¿owych spoiwem wêglanowym (Müller & Rudowski, 1967).
W niniejszym artykule jest przedstawione nowe stano-wisko wystêpowania scementowanych osadów piaszczys-tych oraz geneza i charakterystyka tworz¹cego siê spoiwa wêglanowego.
Opis stanowiska
Stanowisko jest po³o¿one na zachodnim wybrze¿u Zatoki Gdañskiej, w Gdyni–Or³owie (ryc. 2) na 81,35 kilo-metrze brzegu (wed³ug kilometra¿u Urzêdu Morskiego). Brzeg morski w tym rejonie ma charakter klifowy i wznosi siê nad poziom morza na wysokoœæ nieco ponad 20 m.
Badany odcinek klifu or³owskiego jest zbudowany z
utworów plejstoceñskich, zaliczanych do stadia³u
kaszubskiego i stadia³u œwiecia zlodowacenia wis³y (Kaul-barsz, 2005). S¹ to piaski wodnolodowcowe oraz gliny zwa³owe. Odcinek klifu, na którym stwierdzono cementacjê wêglanow¹ osadów nale¿y pod wzglêdem geodyna-micznym do najbardziej aktywnych na wybrze¿u Zatoki Gdañskiej (Subotowicz, 1972). Jest to klif osypiskowy, a tylko w najwy¿szej jego czêœci, przy koronie, zbudowanej z glin zwa³owych, ma charakter obrywowy. Tempo abrazji klifu or³owskiego szacuje siê na ok. 1 m rocznie (Subo-towicz, 1977). Materia³ osypiskowo-obrywowy tworzy koluwium pokrywaj¹ce zbocze klifu do wysokoœci ok. 15 m od jego podstawy. Pod wzglêdem litologicznym koluwium to sk³ada siê w przewa¿aj¹cej czêœci z osadów
piaszczys-tych, lokalnie przewarstwionych p³atami glin
pochodz¹cymi z obrywów najwy¿szej czêœci klifu.
*Uniwersytet Gdañski, Instytut Oceanografii, al. Marsza³ka Pi³sudskiego 46, 81-378 Gdynia; tciborow@ocean.univ.gda.pl;
silver@ocean.univ.gda.pl T. Ciborowski M. Jankowski
Metodyka badañ
W trakcie badañ terenowych przeprowadzonych w kwietniu 2001 r., na zboczu klifu or³owskiego, w obrêbie koluwium, znaleziono dwie bry³y piaskowców. Bry³y te
mia³y rozmiary: 100´ 80 ´ 55 cm oraz 70 ´ 60 ´ 50 cm
(odpowiednio: d³ugoœæ´ szerokoœæ ´ mi¹¿szoœæ). W
bez-poœrednim otoczeniu znalezionych piaskowców wystêpo-wa³ piasek, bezpoœrednio pod nimi natomiast stwierdzono obecnoœæ gliny wapnistej. Zarówno piasek, jak i glina nie wystêpowa³y in situ. W profilu pionowym obu bry³ pia-skowców stwierdzono zró¿nicowanie rodzaju spoiwa. W czêœci dolnej bry³ wystêpowa³o spoiwo ¿elazisto-wapniste o zabarwieniu rdzawobrunatnym, a ku górze piaskowiec zmienia³ zabarwienie na jasnoszare i spoiwo by³o wapniste. Pomimo przeprowadzonych badañ w wy¿szej czêœci skar-py klifu nie uda³o siê wówczas okreœliæ stref, gdzie dosz³o
do cementacji. Dopiero w kwietniu 2006 r., po wiosennych
sztormach, ods³oni³ siê fragment scementowanego wêgla-nem wapnia piaskowca, zalegaj¹cego bezpoœrednio pod glin¹ zwa³ow¹ (ryc. 3). Jego mi¹¿szoœæ wynosi³a ok. 80 cm, przy czymmiejscami by³ on s³abo scementowany (ryc. 4). Rozprzestrzenienie warstwy piaskowca, jej szerokoœæ i d³ugoœæ, nie zosta³y rozpoznane ze wzglêdu na brak mo¿li-woœci ods³oniêcia przebiegu warstwy w g³¹b i wszerz œcia-ny klifu. Spoiwo cementuj¹ce materia³ okruchowy mia³o charakter wapnisty, nie stwierdzono w tym przypadku udzia³u spoiwa ¿elazistego.
W celu przeprowadzenia badañ laboratoryjnych, z bry³y piaskowca pobrano cztery próbki, uwzglêdniaj¹c widoczne makroskopowo ró¿nice w wykszta³ceniu spoiwa (ryc. 5). Z pobranych próbek wykonano p³ytki cienkie do badañ w mikroskopie optycznym i mikroskopie skaningo-wym. W mikroskopie optycznym przeprowadzono analizê petrograficzn¹ badanego piaskowca oraz wykonano 15 zdjêæ w œwietle przechodz¹cym oraz spolaryzowanym. W mikroskopie skaningowym z analizatorem, przeprowadzo-no badania jakoœciowe i pó³iloœciowe w p³ytkach cienkich napylonych wêglem. £¹cznie z 4 p³ytek cienkich wykona-no 14 zdjêæ skaningowych oraz 16 mapingów w
mikroob-szarze. Mapingi wykonywano dla 4 pierwiastków
wybranych spoœród najczêœciej wystêpuj¹cych w danym mikroobszarze (Si, Ca, Al, Fe).
Wyniki
Na podstawie analizy petrograficznej przeprowadzonej w mikroskopie optycznym stwierdzono, ¿e w sk³adzie mineralnym badanego piaskowca dominuje kwarc detry-tyczny o frakcji piasku œrednioziarnistego z domieszk¹ frakcji ¿wirowej. Rzadziej wystêpowa³y klasty wapieni oraz skaleni.
Stwierdzono równie¿ wystêpowanie cementu menisko-wego (ryc. 6) oraz cementu pierœcieniomenisko-wego (ryc. 7). Zauwa¿alny by³ tak¿e zró¿nicowany stopieñ wype³nienia spoiwem przestrzeni miêdzyziarnowych. W próbach nr OG–3 i OG–4, pobranych ze sp¹gowej czêœci piaskowca by³ on znacznie mniejszy ni¿ w próbach OG–1 i OG–2, pochodz¹cych z partii stropowej. Analizy mikroskopowe potwierdzi³y zaobserwowane w terenie zró¿nicowanie rodzaju spoiwa, a mianowicie w dolnej czêœci bry³y piaskowca substancj¹ cementuj¹c¹ by³ wêglan wapnia i zwi¹zki ¿elaza, w górnej czêœci piaskowca natomiast tylko wêglan wapnia.
Analiza prób w mikroskopie skaningowym wykaza³a, ¿e kryszta³y kalcytu tworz¹ce spoiwo znacznie ró¿ni¹ siê rozmiarami. Najczêœciej obserwowano kryszta³y o wiel-koœci ok. 8 µm (mikrosparyt). Wystêpowa³y równie¿ kryszta³y mikrytu o wielkoœci poni¿ej 4 µm oraz spora-dycznie kryszta³y sparytu, o wielkoœci dochodz¹cej do 30 µm. Zaobserwowano równie¿ wystêpowanie kryszta³ów kolumnowych kalcytu (ryc. 8).
Na podstawie analizy jakoœciowej i iloœciowej (bez-wzorcowej) stwierdzono, ¿e badane spoiwo zawiera bar-dzo ma³¹ iloœæ magnezu, co wskazuje na kalcyt niskomagnezowy. Zwi¹zki ¿elaza obecne w spoiwie wap-nistym sp¹gowej czêœci piaskowca wystêpuj¹ najczêœciej w postaci rozproszonej, w wy¿szych partiach badanej ska³y natomiast zdarzaj¹ siê ich pojedyncze,
najprawdopo-Warszawa Poznañ Szczecin Mechowo Œwiêtoujœcie Gdañsk Góra Zarêbska Zadworzany Zambrzyce-Króle Nowy Dwór Mazowiecki P³ock Stare Puszczykowo Œwiecie Grudzi¹dz 0 100km N S W E stanowisko badañ study area
wystêpowanie piaskowców wapnistych na Ni¿u Polskim
occurrance of carbonate-cemented sandstones in th Polish Lowlands
wa¿niejsze miejscowoœci towns £ódŸ Barlinek Czaplinek Gdynia
Ryc. 1. Stanowiska wystêpowania wapnistych piaskowców (zle-pieñców) na Ni¿u Polskim
Fig. 1. Sites with carbonate cemented sandstones (conglomerates) in the Polish Lowlands
0 100 200m N S W E Gdañsk Gdynia Sopot Morze Ba³tyckie Baltic Sea Zatoka Gdañska Gulf of Gdañsk stanowisko badañ study area Klif Or³owski Or³owo Cliff 0 5 10km
Na obrazach elektronowych nie stwierdzono obecnoœci struktur wskazuj¹cych na biogeniczny charakter badanego spoiwa.
Geneza
Wytr¹canie wêglanu wapnia jako spoiwa w osadach klastycznych zachodz¹ce w warunkach l¹dowych mo¿na wi¹zaæ z ró¿nymi czynnikami. Mo¿e byæ to wzrost koncen-tracji jonów wskutek zamarzania wody (Vogt & Corte, 1996) lub parowania wody (Bunting & Christensen, 1980), przesuwanie równowagi wêglanowej, zachodz¹ce na
sku-tek zmiany iloœci CO2w roztworze spowodowanej dyfuzj¹
tego gazu (Pentecost & Viles, 1994) lub jego biologiczn¹ konsumpcj¹ (Jones & Kahle, 1985).
Na podstawie przeprowadzonych badañ terenowych, analizy petrograficznej oraz analizy w mikroskopie ska-ningowym okreœlono czynniki warunkuj¹ce powstanie piaskowców wapnistych w rejonie klifu w Or³owie.
Cementacja wêglanowa osadów piaszczystych na klifie or³owskim genetycznie jest zwi¹zana ze zboczem, tak jak w wiêkszoœci opisanych w literaturze stanowiskach cementacji na Ni¿u Polskim. Podobne jest równie¿ Ÿród³o wêglanu wapnia tworz¹cego spoiwo. S¹ to gliny zwa³owe, z których wêglan wapnia zosta³ wy³ugowany przez wodê. Analizuj¹c dotychczasowe pogl¹dy ró¿nych autorów na temat genezy cementu wêglanowego w utworach piasz-czystych na Ni¿u Polskim mo¿na stwierdziæ, ¿e geneza spoiwa wapnistego w piaskowcach klifu or³owskiego jest infiltracyjna, a mechanizm wytr¹cania wêglanu wapnia jest analogiczny jak ten, który zosta³ przedstawiony w
pra-cach Nowickiego i Radlicza (1961), Müllera i
Rudowskiego (1967) oraz Biernackiej (1993).
Przebieg cementacji piaskowców znalezionych w Or³owie mo¿na przedstawiæ nastêpuj¹co. Wody opadowe wsi¹kaj¹c w strefê glebow¹ wzbogaca³y siê w kwasy
humusowe i d¹¿y³y do wyrównywania ciœnienia CO2strefy
glebowej. Wody te stawa³y siê agresywne w stosunku do wêglanu wapnia, co z kolei powodowa³o rozpuszczanie
CaCO3znajduj¹cego siê w zalegaj¹cych poni¿ej glinach
zwa³owych. Do rozpuszczania wêglanu wapnia w glinach zwa³owych mog³y siê równie¿ przyczyniaæ wody roztopo-we, które wed³ug Corbela (1960) s¹ 20-krotnie bardziej agresywne w stosunku do wêglanu wapnia ni¿ wody
opa-Ryc. 4 Fig. 4 koluwium colluvium gleba soil piaskowce sandstones
piaski wodnolodowcowe - stadia³ kaszubski
fluvioglacial sands - Kaszuby Stadial
zlodowacenie wis³y
Vistulian Glaciation
glina lodowcowa - stadia³ œwiecia
glacial till - Œwiecie Stadial plejstocen Pleistocene holocen Holocene 0 2 4 m 0 2 6 m 6 8 4 Ryc. 5 Fig. 5
Ryc. 3. Szkic geologiczny ods³oniêcia Fig. 3. Geological sketch of the outcrop
piasek sand piaskowiec sandstone glina till koluwium colluvium
Ryc. 4. Warstwa piaskowca w skarpie klifu or³owskiego (kwie-cieñ 2006)
Fig. 4. Layer of sandstone in the slope of the Or³owo Ciff (April 2006) OG 1 OG 2 OG 3 OG 4 piaskowiec wapnisto-¿elazisty
carbonate and ferrum compounds cemented sandstone
piaskowiec wapnisty
carbonate cemented sandstone
0 10 20 30 40 50 55 mi¹¿szoœæ piaskowca (cm) thickness of sandstone (cm) numer próbki No of sample
Ryc. 5. Schemat opróbowania piaskowca Fig. 5. Sampling of sandstone
dowe. Migracjê wód w obrêbie glin zwa³owych u³atwia³y liczne jej spêkania. Wody wzbogacone w rozpuszczony wêglan wapnia docieraj¹c do wystêpuj¹cych bezpoœrednio
pod glinami piasków, traci³y CO2 na skutek gwa³townej
zmiany porowatoœci osadu, u³atwiaj¹cej wyrównywania
ciœnienia CO2z ciœnieniem tego gazu w atmosferze.
Powo-dowa³o to przesuniêcie równowagi wêglanowej w
kierun-ku wytr¹cania CaCO3:
Ca+2+ 2HCO3
–Û CaCO
3+ H2O + CO2
Dodatkowo, zmiana porowatoœci mog³a powodowaæ wzrost temperatury i parowania wody, co równie¿ przyczy-ni³o siê do wzrostu koncentracji jonów i w rezultacie wytr¹cania wêglanu wapnia.
Osobnym zagadnieniem jest wiek i tempo powstawa-nia cementu wêglanowego. W dotychczasowej literaturze znajdujemy interpretacje wi¹¿¹ce wiek cementu wêgla-nowego w piaskowcach m.in. z œrodkowowürmsk¹ degla-cjacj¹ l¹dolodu (Drozdowski, 1979). Skompski i Nowak (1965) w swoim opracowaniu natomiast wskazywali ró¿ny wiek cementacji w poszczególnych stanowiskach. W przy-padku warstwy piaskowca w Strzemieszynie k. P³ocka wskazywali na schy³ek zlodowacenia ba³tyckiego lub pocz¹tek holocenu. Powstanie piaskowców w Orzechowie i Kiko³ach (rejon Nowego Dworu Mazowieckiego) wi¹zali z wysokim stanem wód gruntowych, który móg³ mieæ miejsce w okresie od interglacja³u eemskiego po póŸny glacja³ (Alleröd). Z kolei wiek warstw piaskowcowo-zle-pieñcowatych z okolic Izbicy wi¹zali z okresem borealnym jako okresem o klimacie ciep³ym i suchym, wykluczaj¹c mo¿liwoœæ tworzenia siê wêglanów w klimacie zimnym. W pracy Biernackiej (1993) podano dwie interpretacje, a jako wiek cementacji wskazano póŸne zlodowacenie wis³y lub holocen. Z pracy Müllera i Rudowskiego (1967)
nato-Ryc. 6. Cement meniskowy pomiêdzy ziarnami kwarcu — pró-ba OG–2 (nikole skrzy¿owane)
Fig. 6. Meniscus cement between grains of quartz — sample OG–2 (crossed nicols)
Ryc. 7. Cement pierœcieniowy wokó³ ziarn detrytycznych — próba OG–2 (nikole skrzy¿owane)
Fig. 7. Rim cement around detrital grains- sample OG–2 (cros-sed nicols) Si Ca Fe Al
¬
Ryc. 8. Kryszta³y kolumnowe kalcytu. A — obraz SEM, B — maping (próbka OG–3)
Fig. 8. Calcite columnar cement, A — SEM view, B — maping (sample OG–3) Si Ca Fe Al
¬
Ryc. 9. Zwi¹zki ¿elaza w obrêbie spoiwa. A — obraz SEM, B — maping (próbka OG–2)
Fig. 9. Iron compounds within cement. A — SEM view, B — mapping (sample OG–2)
miast, dotycz¹cej cementacji osadów pla¿owych wynika, ¿e cementacja wêglanowa mo¿e zachodziæ wspó³czeœnie.
W przypadku piaskowców wystêpuj¹cych w skarpie klifu w Or³owie, zdaniem autorów, najbardziej prawdopo-dobna jest wspó³czesna cementacja wêglanowa. W przy-padku abrazyjnej skarpy klifu najkorzystniejsze warunki do wytr¹cania wêglanu wapnia wystêpuj¹ wspó³czeœnie, kiedy skarpa ta jest ods³oniêta i znajduje siê w bezpoœred-nim kontakcie z atmosfer¹. Umo¿liwia to zarówno
wyrów-nywanie ciœnieñ CO2, jak i wzrost temperatury wody oraz
parowania, sprzyjaj¹ce wytr¹caniu CaCO3. W przesz³oœci
geologicznej, miejsce gdzie znajduje siê piaskowiec, nie mia³o bezpoœredniego kontaktu z atmosfer¹. Musia³yby wiêc istnieæ inne czynniki, które doprowadzi³yby do cementacji wêglanowej osadów.
Obserwacje geologiczne i geomorfologiczne rejonu klifu w Or³owie pozwalaj¹ wnioskowaæ, ¿e cementacja piasków wodnolodowcowych zachodzi³a w strefie powy¿ej zwierciad³a wód rugntowych. Wykszta³cenie spoiwa w postaci cementu meniskowego wskazuje równie¿ na jego tworzenie siê w warunkach wadycznych (Dunham, 1971). Wytr¹canie wêglanu wapnia zosta³o zainicjowane w sp¹gu glin zwa³owych i postêpowa³o w dó³, o czym mo¿e œwiadczyæ zaobserwowana najmniejsza zwiêz³oœæ piaskowca w jego w sp¹gu. Mo¿liwoœæ narastania partii scementowa-nych w takim kierunku przedstawili m.in. Nowicki i Rad-licz (1961).
Piaskowce znalezione w 2001 r. w skarpie klifu w Or³owie by³y fragmentami p³yty piaskowca, utworzonego w sp¹gu gliny zwa³owej pod koron¹ klifu. W wyniku procesów osuwiskowych piaskowce te znalaz³y siê w obrê-bie koluwium, bezpoœrednio na p³acie gliny zwa³owej. Obecnoœæ takich p³atów gliny umo¿liwia tworzenie siê lokalnych zbiorowisk wody zawieszonej, tworz¹c poziom wmycia dla wczeœniej wy³ugowanych zwi¹zków ¿elaza. W ten sposób w sp¹gowej czêœci bry³ piaskowców wystê-puj¹cych w obrêbie koluwium, oprócz spoiwa wapnistego utworzy³o siê spoiwo ¿elaziste, nieobecne w piaskowcu powsta³ym w œcianie klifu.
Ze wzglêdu na abrazyjny charakter klifu or³owskiego ods³oniêcie scementowanego piaskowca in situ jest uza-le¿nione od nasilenia procesów abrazyjnych i usuwania koluwium z podstawy klifu. Trudno te¿ oceniæ przestrzen-nie strefê cementacji, mianowicie jej d³ugoœæ wzd³u¿ œcia-ny klifu oraz jej zasiêg w g³¹b. Z tego te¿ wzglêdu nie mo¿na ostatecznie i definitywnie okreœliæ wieku cementacji wêglanowej. Najbardziej prawdopodobna jest cementacja wspó³czesna zachodz¹ca w strefie kontaktu osadu z atmosfer¹ i rozwijaj¹ca siê w miarê postêpowania abrazji klifu. Do ostatecznego rozstrzygniêcia wieku cementacji konieczne jest przeprowadzenie badañ wieku bezwzglêd-nego spoiwa metodami izotopowymi.
Literatura
BIERNACKA J. 1993 — Zjawisko cementacji kalcytowej osadów flu-wioglacjalnych w Starym Puszczykowie k. Poznania. Prz. Geol., 41: 269–272.
BUNTING B.T. & CHRISTENSEN L. 1980 — Micromorphology of calcerous crust from the Canadian High Arctic. Geologiska Förenin-gens i Stockholm Förhandlingar, 100 (for 1978 r.): 361–367. CHAFETZ H.S., WILKINSON B.H. & LOVE K.M. 1985 — Morpho-logy and composition of non-marine carbonate cements in near-surface settings, [W:] Schneidemann N. & Harris P.M. (red.) — Carbonate Cements. SEPM Special Publ., 36: 337–348.
CORBEL J. 1960 — Nouvelles recherches sur les karsts arctique Scan-dinaves. Internationale Beiträge zur Karstmorphologie, Suppl., 2: 74–78 [W:] Najnowsze badania nad arktycznym krasem skandynaw-skim (t³umaczenie I.Gieysztorowa). Prz. Zagranicznej Literatury Geo-graficznej 1964, z. 3: 123–130.
DROZDOWSKI E. 1979 — Deglacjacja dolnego Powiœla w œrodko-wym würmie i zwi¹zane z ni¹ œrodowiska depozycji osadów. Pr. Geo-graficzne IGiPZ PAN, 132: 1–103.
DROZDOWSKI E. 1991 — Sandstones and Conglomerates Formed by Precipitation of CaCO3under Stagnant Ice Sheet. Bull. Pol. Acad. Sci.,
Earth Sciences, 39: 253–266.
DUNHAM R.J. 1971 — Meniscus cement. [W:] Bricker O.P. (red.) — Carbonate Cements. Johns Hopkins Press: 297–300.
G¥SIOROWSKI H. 1924 — Formy zlepienia piaskowca dyluwialnego w Mechowie pod Puckiem. Prz. Geograf., 4 (za 1923 r.): 161–164. HARRIS P.M., KENDALL C.G.St.C. & LERCHE I. 1985 — Carbona-te cementation — a brief review. [W:] Schneidemann N. & Harris P.M. (red.) — Carbonate Cements. SEPM Special Publ., 36: 79–95. JONES B. & KAHLE C.F. 1985 — Lichen and algae agents of biodia-genesis in karst breccia from Grand Cayman Island. Bull. Canad. Petrol. Geol., 33: 446–461.
KAMIÑSKI J. & ZA£OBA M. 1985 — Geneza i wiek piaskowców czwartorzêdowych w okolicach £odzi. Acta Geograph. Lodz., 50: 29–50.
KAULBARSZ D. 2005 — Budowa geologiczna i glacitektonika klifu or³owskiego w Gdyni. Prz. Geol., 53: 572–581.
K£YSZ P. 1992 — Osady czwartorzêdowej cementacji wêglanowej w okolicy Czaplinka na Pojezierzu Drawskim. Badania fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹, t. 44, ser. A, Geografia fizyczna: 93–101.
KOLSKI J. 1904 — O piaskowcach p³ockich. Wszechœwiat, 25, t. 23: 385–390. Warszawa.
MÜLLER J. & RUDOWSKI S. 1967 — Zjawiska cementacji wspó³czesnych osadów pla¿owych po³udniowego Ba³tyku. Pr. Muzeum Ziemi, 11: 243–255.
NOWICKI A.J. & RADLICZ K. 1961 — O wystêpowaniu i genezie zlepieñca czwartorzêdowego. Kwart. Geol., 5: 915–929.
PENTECOST A. & VILES H.A. 1994 — A review and reassessment of travertine classification. Geographie Physique et Quaternaire, 48: 305–314.
PYTKOWICZ R.M. 1983 — Equilibria, nonequilibria, and natural waters. A Wiley-Interscience Publication, John Wiley & Sons. New York.
SKOMPSKI S. & NOWAK J. 1965 — Piaskowce i zlepieñce czwarto-rzêdowe. Prz. Geol., 4: 145–148.
SUBOTOWICZ W. 1972 — Geodynamika klifu or³owskiego. [W:] Przew. 44 Zjazdu Pol. Tow. Geol.: 182–196.
SUBOTOWICZ W. 1977 — Dynamika brzegów klifowych Regionu Gdañskiego. Z. Nauk. Politechniki Gdañskiej, 258. Budownictwo wod-ne, 20: 1–85.
URBAN J. 1999 — Ska³ki rezerwatu „Skalisty Jar Libberta” na Poje-zierzu Myœliborskim. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, 55: 84–90. VOGT T. & CORTE A. 1996 — Secondary precipitates in Pleistocene and present cryogenic environments (Mendoza Precordillera, Argenti-na, Transdanubia, Siberia, and Seymour Island, Antarctica). Sedimen-tology, 43: 53–64.
Praca wp³ynê³a do redakcji 24.03.2006 r. Akceptowano do druku 01.12.2006 r.
