Ochrona geosfery
Stefan Koz³owski*
Stan dotychczasowy. Pod koniec lat dziewiêædziesi¹tych nast¹pi³o o¿ywienie w zakresie stanowienia prawa ekolo-gicznego. Zosta³y przygotowane projekty nowelizacji wie-lu ustaw, a wœród nich: ustawy o ochronie œrodowiska, o ochronie przyrody oraz prawo geologiczne i górnicze. Jest to rzadka okazja do uporz¹dkowania pojêæ i tworzenia dobrego prawa.
Z punktu widzenia geologii istotny jest sposób uregulo-wañ prawnych zwi¹zanych z potrzebami ochrony œrodowi-ska przyrody nieo¿ywionej. W projekcie ustawy „O ochronie œrodowiska”, a bêd¹cej nowelizacj¹ ustawy „O ochronie i kszta³towaniu œrodowiska” z 1980 r., znajduje siê rozdzia³ IV „Ochrona powierzchni ziemi”. W projekcie tym (art. 114) czytamy, ¿e: „ochrona powierzchni ziemi polega na zapewnieniu jej jak najlepszej jakoœci, w szcze-gólnoœci przez:
1) racjonalne gospodarowanie gruntami,
2) zachowanie wartoœci przyrodniczych i produkcyjnych, 3) ograniczanie zmian naturalnego ukszta³towania, 4) przywrócenie jakoœci gruntów co najmniej do wymaganych standardów,
5) nieprzekraczanie standardów jakoœci gruntów”. Okazuje siê wiêc, ¿e powierzchnia ziemi jest rozumia-na przede wszystkim jako problem jakoœci gruntów rolni-czych. Jest to wyra¿one dobitnie w art. 115: „U¿ytkownik gruntu obowi¹zany jest stosowaæ metody, technologie i œrodki techniczne chroni¹ce powierzchniê ziemi przed zanieczyszczeniami”. W przypadku zanieczyszczenia gruntu na u¿ytkownika lub na inny podmiot nak³ada siê obowi¹zek rekultywacji gruntu. Gdy nie mo¿na ustaliæ sprawcy zanieczyszczenia, obowi¹zek rekultywacji gruntu spoczywa na staroœcie. Starosta dokonuje te¿ rekultywacji, gdy „przekszta³cenie naturalnej rzeŸby” nast¹pi³o w wyni-ku klêski ¿ywio³owej. Dla realizacji powy¿szych przepi-sów ustala siê, ¿e minister w³aœciwy do spraw œrodowiska okreœli w drodze rozporz¹dzenia standardy jakoœci grun-tów (art. 117).
Ca³a wiêc konstrukcja przepisów prawnych
dotycz¹cych ochrony powierzchni ziemi zosta³a sprowa-dzona do zapewnienia odpowiednich standardów dla grun-tów rolniczych. Takie podejœcie jest kontynuacj¹ ducha ustawy o ochronie i kszta³towaniu œrodowiska z roku 1980. Tak wielkie zawê¿enie pojêcia „powierzchnia ziemi” jest niew³aœciwe i wymaga innego ujêcia.
W 1998 r. na II Forum In¿ynierii Ekologicznej w Na³êczowie, poœwiêconym monitoringowi œrodowiska, przyjêto definicjê powierzchni ziemi: „wierzchnia warstwa utworów geologicznych, rzeŸba terenu, szata roœlinna i wody œródl¹dowe, niezale¿nie od ekologicznych i gospo-darczych funkcji terenu oraz stanu przekszta³cenia œrodo-wiska”. Definicja ta budzi wiele zastrze¿eñ. Niezgrabne jest okreœlenie „wierzchnia warstwa utworów geologicz-nych”. Niezrozumia³e jest, dlaczego szata roœlinna jest w³¹czona do pojêcia powierzchni ziemi. Mieszanie ele-mentów biosfery i geosfery jest niew³aœciwe i utrudnia
dal-sze regulacje prawne. Niezrozumia³e jest eksponowanie wód œródl¹dowych z pominiêciem wód podziemnych czy przybrze¿nych. Nale¿y wiêc stwierdziæ, ¿e zaproponowa-na w Na³êczowie definicja powierzchni ziemi nie jest w³aœciwa i wymaga zmiany.
Kolejn¹ spraw¹ jest dotychczasowe bardzo wyraŸne rozdzielenie problematyki ochrony powierzchni ziemi od ochrony kopalin (rozdz. VII, w projekcie ustawy o ochro-nie œrodowiska). Nie wydaje siê to celowe. Je¿eli przyjêty by³by pogl¹d o potrzebie ochrony geosfery, to ochrona kopalin powinna wejœæ jako czêœæ sk³adowa tego roz-dzia³u. Uzyskalibyœmy wtedy pewn¹ zbie¿noœæ z uk³adem stosowanym przez sprawozdawczoœæ GUS-u.
Propozycja ochrony geosfery Ziemi
Po pierwsze, nale¿y odpowiedzieæ na pytanie, co ma byæ przedmiotem ochrony. Proponujê, aby ochron¹ obj¹æ tê czêœæ litosfery, która jest penetrowana przez cz³owieka, to znaczy do g³êbokoœci kilkunastu kilometrów (najg³êbsze wiercenia).
Ziemiê chcemy i musimy chroniæ przed szkodliw¹ dzia³alnoœci¹ cz³owieka. Taka powinna byæ g³ówna inten-cja uregulowañ prawnych. Ziemiê pisan¹ przez du¿e „z” traktujemy jako planetê i do niej odnosimy swoje rozwa-¿ania. Istnieje te¿ pojêcie ziemi pisane przez ma³e „z” i odnosi siê do spraw w³asnoœci gruntów i ich uprawy.
Dzisiejsze spojrzenie na ochronê œrodowiska przyrod-niczego opiera siê na dwóch strategiach: ochronie ró¿no-rodnoœci biologicznej i ochronie georó¿noró¿no-rodnoœci. £¹cznie obie te strategie maj¹ zapewniæ warunki dla dal-szego rozwoju ¿ycia na Ziemi (Koz³owski, 1998).
Wychodz¹c z tych przes³anek, mo¿emy mówiæ o potrzebie ochrony biosfery (przyrody o¿ywionej) i geo-sfery (przyrody nieo¿ywionej).
Ochrona przyrody o¿ywionej ma ju¿ wiele uregulowañ prawnych: strategia ochrony przyrody (1985), ustawa o ochronie przyrody (1991), konwencja o ró¿norodnoœci bio-logicznej (1994) i in. Ochrona przyrody nieo¿ywionej nie doczeka³a siê dotychczas odrêbnych zapisów prawnych. Jeden z nielicznych zapisów dotycz¹cy „ochrony dziedzic-twa geologicznego” jest zawarty w ustawie o ochronie przyrody.
Jest wiêc najwy¿szy czas, aby sformu³owaæ zasady ochrony geosfery. Przedstawiam propozycjê definicji. Przez ochronê geosfery Ziemi rozumiemy zachowanie zró¿nicowania w zakresie budowy geologicznej, rzeŸby, gleby, klimatu, wód powierzchniowych i podziemnych oraz ograniczenie przekszta³ceñ antropogenicznych. Ochrona geosfery ma polegaæ na:
1) zachowaniu georó¿norodnoœci w zakresie: dziedzic-twa geologicznego, morfosfery (rzeŸby), pedosfery (gle-by), hydrosfery i klimatu jako podstawy do rozwoju ¿ycia na Ziemi;
2) eliminowaniu destrukcyjnych procesów antropoge-nicznych powoduj¹cych degradacjê powierzchni Ziemi: chemicznych, radioaktywnych i mechanicznych;
3) ochronie kopalin przez bardziej oszczêdne ich wykorzystanie;
815
Przegl¹d Geologiczny, vol. 48, nr 9, 2000
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa
Izotopy w œrodowisku przyrodniczym
Zdzis³aw M. Migaszewski*,** Stanis³aw Ha³as***, Janina Szaran***, Agnieszka Ga³uszka**
Prawie wszystkie pierwiastki wystêpuj¹ce w œrodowi-sku przyrodniczym s¹ mieszanin¹ izotopów, ró¿ni¹cych siê miêdzy sob¹ liczb¹ neutronów ( )0
1
n , a w konsekwencji
liczb¹ masow¹. Obok izotopów stabilnych, nie podle-gaj¹cych przemianom promieniotwórczym, wystêpuj¹ te¿
izotopy radioaktywne (radioizotopy, radionuklidy) o ró¿nych okresach po³owicznego rozpadu (T1/2).
Promieniowanie kosmiczne oddzia³uje na j¹dra ró¿-nych atomów wystêpuj¹ce w atmosferze, wytwarzaj¹c liczne radionuklidy:3H,7Be,10Be,14C,39Cl,22Na,32P i33P.
Wraz z opadami atmosferycznymi docieraj¹ one do ró¿-nych elementów abiotyczró¿-nych i biotyczró¿-nych œrodowiska przyrodniczego. Najbardziej interesuj¹cy jest obieg14C w
odcinku biogeochemicznym cyklu wêgla, który wykorzy-stano do datowania ró¿nych materia³ów zawieraj¹cych wêgiel biogeniczny. W warstwach powierzchniowych Zie-mi wyZie-mienione radionuklidy spotykaj¹ siê z produktaZie-mi
816
Przegl¹d Geologiczny, vol. 48, nr 9, 2000
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa
**Instytut Chemii, Wy¿sza Szko³a Pedagogiczna w Kielcach, ul. Chêciñska 5, 25-020 Kielce
***Instytut Fizyki, Uniwersytet Marii Curie-Sk³odow-skiej, Plac Marii Curie-Sk³odowskiej 1, 20-031 Lublin
4) zwiêkszeniu produkcyjnoœci gruntów rolnych i leœnych;
5) renaturyzacji (rekultywacji) terenów zdegradowa-nych — terenów pogórniczych, poprzemys³owych, zaso-lonych itp.;
6) tworzeniu systemu geoochrony: geostanowiska, sta-nowiska dokumentacyjne, rezerwaty i pomniki przyrody nieo¿ywionej, geoparki;
7) monitorowaniu zmian zachodz¹cych w geosferze. Powy¿sza koncepcja ochrony geosfery zosta³a przedsta-wiona w dn. 16.12.1999 r. na posiedzeniu Pañstwowej Rady Ochrony Œrodowiska. Zosta³a te¿ oficjalnie zg³oszona w 1999 r. w imieniu Polskiej Akademii Nauk na posiedzeniu komisji uzgadniaj¹cej zapisy ustawy o ochronie œrodowi-ska. Je¿eli uda³oby siê zapisy te wprowadziæ do ustawy o ochronie œrodowiska, by³by to powa¿ny krok w kierunku rozszerzenia zakresu ochrony przyrody nieo¿ywionej.
Monitoring geosfery
Jedn¹ z konsekwencji wprowadzenia zapisu o ochronie geosfery jest koniecznoœæ rozszerzenia zakresu Pañstwo-wego Monitoringu Œrodowiska. Jednym z bloków PMŒ jest ochrona powierzchni ziemi, ³¹cznie z glebami i odpa-dami (Jaworski, 1998). Konsekwencj¹ zawê¿onego pode-jœcia do monitoringu ziemi jest to, ¿e nie s¹ systematycznie prowadzone pomiary dotycz¹ce ca³okszta³tu zmian zachodz¹cych w górnej czêœci litosfery. Opublikowany w 1998 r. „Raport o stanie œrodowiska w Polsce” nie zawiera wielu informacji z zakresu ochrony geosfery. Nie zosta³y zamieszczone nawet te informacje, które s¹ systematycz-nie gromadzone przez Pañstwowy Instytut Geologiczny: zmiany geochemiczne w pod³o¿u, glebach, osadach rzecz-nych i wodzie. Wskazuje to na znaczne ograniczenie zain-teresowañ PMŒ problematyk¹ górnej czêœci litosfery. Nale¿y wiêc d¹¿yæ do zmiany tego stanu rzeczy.
Poni¿ej przedstawiam propozycjê zakresu tematyki, jaka powinna wejœæ w orbitê PMŒ.
A. Monitoringi sektorowe
1. Monitoringi zmian zachodz¹cych w litosferze — ruchy pionowe,
— zmiany magnetyzmu, — zmiany temperatury, — zmiany geochemiczne.
2. Monitoring terenów górniczych — powierzchnia ziemi,
— hydrogeologia, — odpady.
3. Monitoring wód podziemnych 4. Monitoring erozji powierzchni ziemi — erozja wodna, — erozja wietrzna, — osuwiska. 5. Monitoring gleb — sk³adu chemicznego, — wilgotnoœci, — struktury. 6. Monitoring mokrade³ 7. Monitoring wód powierzchniowych — p³yn¹cych i stoj¹cych B. Monitoringi przestrzenne 8. Monitoring u¿ytkowania ziemi 9. Monitoring urbanistyczny — odpady
10. Monitoring degradacji i renaturyzacji œrodowiska Przedstawiona tematyka wskazuje na potrzebê znaczne-go rozwiniêcia dotychczasoweznaczne-go zakresu monitorowania zmian zachodz¹cych w œrodowisku przyrodniczym. Pañstwowa S³u¿ba Geologiczna powinna systematycznie dostarczaæ podstawowe informacje o procesach i zmianach zachodz¹cych na obszarze Polski w górnej czêœci litosfery. Wi¹¿e siê to z odrêbnym sposobem finansowania wielu prac realizowanych dotychczas w Pañstwowym Instytucie Geo-logicznym. Wobec gwa³townie malej¹cych œrodków na geo-logiczne badania podstawowe ma to istotne znaczenie dla okreœlenia przysz³ych badañ realizowanych w PIG-u.
Literatura
JAWORSKI R. 1998 — Pañstwowy Monitoring Œrodowiska. II Forum In¿ynierii Ekologicznej „Monitoring œrodowiska”. Na³êczów. KOZ£OWSKI S. (red.) 1998a — Ochrona litosfery. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
KOZ£OWSKI S. 1998b — Ochrona georó¿norodnoœci w Polsce. [W]: Ochrona litosfery. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
Projekt ustawy „O ochronie œrodowiska”, wersja z wrzeœnia 1999. Raport. Stan œrodowiska w Polsce, 1998. PIOŒ. Warszawa.
Uchwa³a II Forum In¿ynierii Ekologicznej „Monitoring œrodowiska” z 25.10.1998 w Na³êczowie. Ekoin¿ynieria 2/38/1999.
Ustawa „O ochronie i kszta³towaniu œrodowiska”. Dz.U. z 199 4 r. nr
