Nowak, Zenon
"Historisch-geographischer Atlas des
Preussenlandes", Lieferung 1, hrsg.
von Hans Mortensen, Gertrud
Mortensen, Reinhard Wenskus,
Wiesbaden 1968 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 506-507
506 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
W o j t y s k a , G en eza w y b o r u S ta n isła w a H o zju sza n a leg a ta p a p ie sk ie g o S o b o ru T ry d en ck ieg o ; ks. M arian B o r z y s z k o w s k i , Id e a ł ren esa n so w e g o h u m a n izm u c h rze śc ija ń sk ie g o S ta n isła w a H o zju sza w filo zo fic z n y m u ję c iu B oga i c zło w ie k a ; O. P a w e ł S c z a n i e c k i , L itu rg ia (m sza ln a ) w „C on fessio fid e i ca th o lica e C hristiana" S ta n isła w a H o zju sza ; O. H en ry k D am ian W o j t y s k a , Id e a ł b isk u p a w ż y c iu i nauce S ta n isła w a H o zju sza ; ks. F ran ciszek Z a o r s k i , N a u k a k a r d y n a ła S ta n isła w a H o z ju s za o celibacie.
W dziale „M ateriały” zam ieszczono n a stęp u ją ce prace: ks. M ariana B o r z y s z - k o w s k i e g o , M a teria ły do tw ó rc z o śc i p o e ty c k ie j i d z ia ła ln o śc i w y d a w n ic z e j S ta n i s ła w a H o zju sza w la ta c h 1522— 1548; rów n ież ks. M ariana B o r z y s z k o w s k i e g o , E p ig ra m y S ta n isła w a H o zju sza do p is m W a len ty n a A rn o ld a (1525) i L eo n a rd a C oxa (1526); bpa Julia n a W o j t k o w s k i e g o , E x p lic a tio sa lu ta tio n is A n g e lic a e S ta n i s ła w a H o zju sza w je g o „C on fessio fid e i ca th o lica e Christiana". Pon adto O. H enryk D am ian W o j t y s k a zrecen zow ał arty k u ł S an te G raciolego dotyczący pogląd u S ta n isła w a H ozjusza na języ k narodow y w litu rg ii kościeln ej.
Tom zam ykają skorow id ze, op racow an e przez k s. M ariana B o r z y s z k o w s k i e g o . W szystkie a rtyk u ły i m a teriały opatrzone są w streszczen ia obcojęzyczne.
B o h d a n K o z ie łło -P o k le w s k i
H isto risc h -g eo g ra p h isc h e r A tla s d es P reu ssen la n d es. H erausgegeben v o n H ans M o r t e n s e n (t), G ertrud M o r t e n s e n , R einhard W e n s k u s , L ieferu n g 1, W iesb aden 1968, 4 m ap y + 3 kom entarze.
P u b lik acja pow yższa n a w ią zu je do p rzed w o jen n eg o w y d a w n ic tw a A tla s d e r o st- un d w e stp re u ssisc h e n L a n d esg esch ich te, k tórego inicjatorem b y ł E rich K e y s e r. W la ta ch 1936— 1937 u k azała s ię drukiem w K ró lew cu jego p ierw sza część, dotycząca ku ltur i lu d ó w z teren u P rus w ok resie w czesn o h isto ry czn y m , w o pracow aniu ar ch eo lo g ó w Carla E n g 1 a i W olfgan ga L a B a u m a 1. P rzy g o to w a n ie dalszych części p rzerw ała w ojn a. W 1962 roku pod k ieru n k iem H an sa i G ertrudy M o r t e n s e n ó w 2 rozpoczęto po n o w n ie p rzerw an e prace, a le ju ż w oparciu o nieco zm o d y fik o w a n e założen ia b ad aw cze. P o śm ierci p ierw szeg o z nich w 1964 roku n ow ym w sp ó łk ie - ro w n ik iem zo sta ł R einhard W e n s k u s , profesor z u n iw er sy te tu w G etyndze. P o sześciu la ta ch od w zn o w ien ia prac w y m ie n ie n i red ak torzy w raz z zespołem w sp ó ł p ra co w n ik ó w w y d a li p ierw szy zeszy t atlasu , n azy w a n eg o obecn ie H isto risc h -g e o g ra p h isch er A tla s d e s P re u sse n la n d es, który p o św ięco n y je st p ro b lem a ty ce p a ń stw a i Z akonu K rzyżackiego w P rusach od X III w ie k u aż do 1525 roku. N a c a ły zeszyt składają s ię cztery m apy, m ian ow icie: jedn a o charak terze p om ocn iczym z a ty tu ło wana: 1) M apa przeglądow a (Ü b e rsic h tsk a rte ) z około 1920 roku oraz trzy m ap y h i storyczn e przed staw iające; 2) P o ch o d zen ie d o sto jn ik ó w Z akonu K rzyżackiego w P r u sach; 3) Drogi p o czto w e Z akonu K rzyżack iego w pierw szej p o ło w ie X V w iek u i 4) P o d zia ł a d m in istracyjn y p ań stw a k rzyżackiego około 1400 roku. M apy te, z w y jątk iem drugiej w y d a n ej w sk a li 1 :500 000, opracow ano w sk a li 1 : 300 000 i p o d zie lono na pięć arkuszy o w y m iarach 62,5 cm X 54,5 cm. M apy h isto ry czn e m ają k il- k u stro n ico w e kom en tarze o form acie n ieco m n iejszy m niż a rk usze m ap (57,5 cm X 54 cm). O dczuw a s ię n a to m ia st brak szerszego w stęp u , bo zam ieszczona krótka przed m ow a red ak torów n ie o rien tu je k orzystającego z teg o rodzaju w y d a w n ictw a , jak o p rzyjętych w n im za ło żen ia ch m eto d y czn y ch i o kryteriach doboru map.
W brew in ten cjo m red ak torów m ap a przeglądow a n ie sp ełn ia zam ierzon ego z a dania. Z a w a ży ło na ty m k ilk a elem en tó w . Przede w sz y stk im m apa jest nieudana pod w zg lęd em technicznym , gdyż do jej w y k o n a n ia u żyto zdjęć uszkod zonych w cza sie w o jn y . Z tego pow od u całe fra g m en ty m ap y są zam azane, na przykład nap isy 1 A tla s d e r o s t- u n d w estp r e u ss is c h e n L a n d esg e sc h ic h te. Im A u fträ g e der H isto risch en K om m ission fü r o st- und w estp reu ssisch e L an desforschu n g, h era u sg eg eb en v o n E rich K e y s e r , T. 1: K u ltu r e n u n d V ö lk e r d e r F rü h ze it im P re u sse n la n d e, bearb eitet v o n Carl E n g e l un d W olfgang L a B a u m e un ter M itw irku n g v o n K urt L a n g e n h e i m , h era u sg eg eb en v o n W. L a B a u m e , K ö n igsberg 1936— 1937,13 map.
2 H. u. G. M o r t e n s e n , D as h isto risc h -g eo g ra p h isc h e K a r te n w e r k O st- un d W estp reu ssen . E rste r Z w isc h e n b e ric h t. S tu d ien zur G esch ich te des P reu ssen la n d es. F e stsch rift fü r E rich K eyser zu sein em 70. G ebu rtstag d argeb rach t v o n F reund en und Schü lern. H era u sg eg eb en v o n E. B a h r , M arburg 1963, ss. 90— 96.
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 507 są w zasad zie m ało czytelne, a g ra n ice po p rostu n iew id oczn e. W ła ściw ie m ap a ta m a od zw iercied la ć sta n Pom orza W schodniego z n iezb y t p recy zy jn ie określon ego czasu, bo około 1920 roku. N ie czyn i tego jed n ak k o n sek w en tn ie, na przykład n a zw y m iejsco w o ści, których brzm ien ie uleg ło zm ia n ie tuż przed 1920 rokiem figu ru ją w d alszym ciągu pod starą nazw ą. Te liczn e m a n k a m en ty p rzyczyn iają s ię do tego, że m ap a przeglądow a w n iew ielk im tylk o sto p n iu p rzydaje się czyteln ik ow i.
N ie w ą tp liw ie n a jciek a w szą z p rezen tow an ych w tym zeszy cie m ap je st druga, u k azu jąca pochod zen ie w ielk ich m istrzów , do sto jn ik ó w (w ielk ieg o m arszałka, w ie l k ieg o sk arbnik a, w ie lk ie g o szp ita ln ik a , w ie lk ie g o szatnego) i k om turów w P rusach od X III w iek u aż do 1525 roku, opracow ana przez E rnesta W e i c h b r o d t a . Z a łą czn ik iem do tej m ap y jest w y k a z alfa b ety czn y u w zg lęd n io n y ch do sto jn ik ó w k rzy żack ich i diagram , przed sta w ia ją cy często tliw o ść ich p rzy b y w a n ia do P rus z róż n ych reg io n ó w R zeszy. W edług obliczeń autora, w tym stop niu po raz pierw szy tak dok ładnie przep row ad zon ych , okazuje się, że do 1350 roku p rzybyło z N iem iec śro d k o w y ch aż 52% dostojn ików , w latach 1351— 1400 — 44% z N ad ren ii, a w latach 1401— 1450 — 37% z N iem iec p ołu d n iow ych . W sk ład tej części kom en tarza w chodzą też fo to g ra fie i p la n y k ilk u zam ków , na przykład L idzbarka W arm ińskiego, Reszla. Jezioran, M alborka, N idzicy, w raz z ob ja śn ien ia m i Carla W ü n s c h a. N iestety , nie p rzed staw iają one w ięk szej w a rto ści n a u k o w ej z u w a g i na sw ó j o g ó ln ik o w y ch a ra k ter, a fo to g ra fie i p lan y zam k ów są przed ru kam i z p ow szech n ie zn a n y ch opracow ań. K olejn a m apa o drogach pocztow ych Z akonu K rzyżack iego w pierw szej p ołow ie X V w ie k u została opracow ana przez J ürgen a J a h n k e i H einza Z i m m e r m a n n a n a p o d sta w ie 1800 listó w ku riersk ich, zn a jd u ją cy ch się w arch iw u m pokrzyżackira w G etynd ze. Z tych w sp o m n ia n y ch listó w 1500 posiada a dn otacje u rzęd n ik ów k rzy żack ich, tak zw an e p r a e s e n ta ta , pod ające god zin ę i m iejsce przybycia lub przejazdu p osłań ca. W iadom ości te p o słu ży ły au torom do u sta len ia tras ku rierskich i do o k r e ś len ia c zęsto tliw o ści ich w y k o rzy sta n ia dla przesłania listó w . N a m a p ie trasy są z a znaczon e czerw o n y m i p asm am i o różnej szerokości, zależn ie od ich w ykorzystan ia. K om entarz do m apy, p od ający w y k a z c zęsto tliw o ści p rzesyłek na poszczególnych trasach, jest n iezm iern ie sko m p lik o w a n y , m ało zrozum iały i w y m a g a ją cy chyba do d atk ow ego w y ja śn ien ia .
H artm u t G a u s s i G ertruda M o r t e n s e n są autoram i o sta tn iej m ap y o p o działach a d m in istra cy jn y ch P ru s o k oło 1400 roku, a le k o n k retn ie w czasie od około 1390 do 1410 roku. P r zy g o to w a n ie m ap y P ru s K rzyżack ich z do k ła d n y m i p od ziałam i a d m in istra cy jn y m i nie je st rzeczą ła tw ą ze w z g lęd ó w m eto d y czn y ch i techniczn ych, a tak że źród łow ych . D o stęp n y m a teria ł źró d ło w y n ie za w sze po zw a la na ostateczn e ro zstrzy g n ięcie p rzy n a leżn o ści adm in istra cy jn ej w si, leżącej na pograniczu dw óch okręgów . P oszczeg ó ln e partie m ap y są n ie je d n o lic ie opracow an e. O kręgi, do opraco w a n ia których au torzy d y sp o n o w a li b ogatszą litera tu rą i m a teria łem źród łow ym , po siad ają też w ię ce j e le m e n tó w osadniczych, co rzuca się w oczy, zw ła szcza \v ko m - tu rstw ie dzierzgońskim . N ie w ia d o m o też, dlaczego nie zaznaczono na m ap ie te r y toriów m ia st w a rm iń sk ich , gdy p rzecież te n e le m e n t u w zg lęd n io n o p rzy in n y ch m iastach . N iek o n sek w en cji je st w ięcej. D otyczą one ta k że p o sia d ło ści b isk u p ich i k a p itu ln y ch oraz odrębności a d m in istra cy jn y ch ty ch tery to r ió w w ob ec zakonnych. Na m ap ie barw ą w yróżn iono k om tu rstw a, okręgi le śn e (W a ld a m t) i ry b a ck ie (F isch a m t) oraz p o sia d ło ści k o śc ieln e , a le zrezygnow ano z w y szczeg ó ln ien ia w ó jto stw , k tó re także o d g ry w a ły w a żn ą rolę w dzia ła ln o ści ad m in istra cy jn ej p a ń stw a k rzyżackiego, choć n ie b y ły sa m o d zieln y m i jedn ostk am i. K ończąc w y p a d a p o w ied zieć, że m ap a ta s ta n o w i p e w ie n postęp w stosu n k u do opracow ań M axa T o e p p e n a czy E richa K e y s e r a, a le n ie odp ow iad a ona obecn em u sta n o w i w ied zy, a ta k że naszym p o trzebom .
P ierw szeg o zeszy tu tego A tla s u n ie m ożna przeto uznać za ud any. N a leży się w ię c sp o d ziew a ć, ż e n a stęp n e z eszy ty b ęd ą solid n iej dop racow ane. W reszcie trzeb a stw ierd zić, że .Atlas n ie dorów nu je poziom em p o lsk im osią g n ięcio m w za k resie g e o gra fii h istoryczn ej z obszaru Pom orza W schodniego (M arian B i s k u p , A ndrzej T o m c z a k i M aria Z a l e w s k a - K i e ł c z e w s k a ) .
