„CONVERSATORIA LINGUISTICA” XII, 2018 PL ISSN 1897–1415
A r t y k u y
Marcin Podlaski
Uniwersytet!Miko aja!Kopernika!w!Toruniu, Wydzia !Filologiczny
Samog oska!y w!j"zykach!s owia#skich:!
geneza!i!ewolucja!(przegl$d)
Je%li!dok adnie!przyjrze&!si"!polskiej!samog osce!y,!mo'na!stwierdzi&,!'e! jest! to! d*wi"k! do%&! tajemniczy.! To! jedyna! g oska,! kt+r$! nie! rozpoczyna! si"! 'adne!s owo.!Bardzo!kr+tkie,!wydechowe!y pojawia!si"!w!naszej!mowie,!prawie! niezauwa'enie,!po!wyg osowej!sp+ g osce!twardej!– co!mo'e,!cho&!nie!musi,! by&!refleksem dawnego jeru twardego o przypuszczalnie podobnej artykulacji (Bartula 2004: 26). Przy!tym!wszystkim!wyra*ny!jest!zwi$zek!y z i,!zwi$zek!do! tego!stopnia!silny,!'e!pierwszemu!z!tych!d*wi"k+w!odmawia!si"!miana!fonemu,! sprowadzaj$c!go!do!alofonu!i po!sp+ g oskach!twardych!b$d*!stwardnia ych1.
Moja!praca!ma!na!celu!prze%ledzenie!historii!tej!samog oski,!jej!genezy! i!rozwoju,!wreszcie!wsp+ czesnej!repartycji!w!j"zykach!s owia#skich.!Dla!po-rz$dku!zaczn"!od!charakterystyki!d*wi"ku!y we!wsp+ czesnej!polszczy*nie.
Fonetyczna i fonologiczna charakterystyka y we współczesnym języku polskim
Opisuj$c! artykulacj"! samog oski! ustnej! y w wymowie krakowsko- -pozna#skiej,!Maria!D uska!pisze:
[…]! mamy! natomiast! opr+cz! %rodkowego! niskiego! a jeszcze! jedn$! samog osk"! %rodkow$!– wysok$.!Jest!ni$!y. Przy y koniec!j"zyka!pozostaje!przy!dolnych!z"bach,! a!%rodek!wznosi!si"!silnie!ku!g+rze,!przesuwaj$c!si"!cokolwiek!ku!przodowi,!nie!
1 „W!j"zyku!ludzi!wykszta conych!d*wi"ki!te![tj.!i, y]!s$!niewymienne,!tj.!nie!mog$!wyst"powa&!
w!tych!samych!pozycjach.!S$!to!warianty!kombinatoryczne!jednego!fonemu”!(Stieber!1952:!54).! Por.!tak'e!(D ugosz-Kurczabowa, Dubisz 2006: 91).
tak bardzo jednak jak przy e, a tym bardziej przy i. Wzniesienie, jakkolwiek skiero-wane!lekko!ku!przodowi,!pozostaje!jednak!w!%rodkowej!strefie!jamy!ustnej,!mamy! wi"c!w!y samog osk"!%rodkow$!przedni$!wysok$!(D uska!!1986:!39).
Pod!wzgl"dem!stopnia!rozwarcia!jamy!ustnej!jest!to!samog oska!w$ska! (D uska1986:!44),!za%!je%li!chodzi!o!rezonacj"!ustn$:
Mazowieckie przednie y ma!rezonator!troch"!podobny!do!e,!a!jeszcze!wi"cej!do!
i.! Bardziej! tylne,! %rodkowe! y nie! ma! ani! typowego! kr+tkiego! rezonatora! ze!
sp aszczeniem,! ani! typowego! d ugiego! z! zaokr$gleniem;! odbija! si"! to! na! jego! brzmieniu!bardzo!skomplikowanym,!z!jednej!strony!przypominaj$cym!i, jeszcze wi"cej!e,!z!drugiej!strony!maj$cym!w!sobie!co%!z!barwy!w a%ciwej!samog oskom! tylnym!(D uska!1986:!46).!
Zadaniem! tej! pracy! jest! przedstawienie! ewolucji! samog oski! y. Aby to uczyni&, nale'y!przedtem!przyjrze&!si"!systemowi!wokalicznemu!istniej$cemu! na!d ugo!przed!jej!powstaniem.
Praindoeuropejski system wokaliczny
George Shevelov (1964: 23)2 dla!p+*nego!j"zyka!praindoeuropejskiego! rekonstruuje! nast"puj$cy! system! fonem+w! wokalicznych,! przy! czym! ka'dy! d*wi"k!m+g !wyst"powa&!w!dwojakiej!postaci:!d ugiej!lub!kr+tkiej.
samog oski:!e, o, a
dyftongi: ei, eu, oi, ou, ai, au
funkcjonalne dyftongi: er, el, em, en; or, ol, om, on; ar, al, am, an sonanty funkcjonuj!ce jak samog"oski: i, u, r̥, l̥, m̥, n̥
2 Por. tak#e (Szemer$nyi 1996). W wykazie Shevelova brakuje tzw. szwa indoeuropejskiego,
rekonstruowanego na podstawie nieodpowiednio%ci samog"oskowych mi&dzy j&zykami europej-skimi a j&zykami Wschodu. Shevelov twierdzi, #e pewne nieodpowiednio%ci samog"oskowe mi&-dzy j&zykami s"owia'skimi a staroira'skim (np. scs. stoją: stir. sthitah) rzekomo potwierdzaj!ce istnienie szwa, „nie upowa#niaj! do tego, by rekonstruowa* laryngalne jako samog"oski b!d+ sa-mog"osk&. Bardziej realistyczne rozwi!zanie jest takie, #e samog"oska zosta"a wt"oczona w zbitki sp/"g"oskowe w pewnych przypadkach, gdzie larynga"y zanik"y, cz&sto pod wp"ywem analogicz-nych form o innym stopniu alternacji” („These facts, however, do not warrant that the laryngeals should be reconstructed as vowels or a vowel. A more realistic solution is that a vowel was inserted in the consonantional clusters in some cases in which a laryngeal was lost, often from related forms with other grades of alternation” (Shevelov 1964: 30)).
Zwraca uwag& brak wyr/#nienia i̯ i ṷ. Wynika on st!d, #e i oraz u s! w"a-%ciwie tym samym co glajdy, z tym #e ich funkcja samog"oskowa lub sp/"g"o-skowa zale#y od kontekstu: w otoczeniu sp/"g"osek staj! si& wokaliczne, w oto-czeniu samog"osek – (p/")konsonantyczne (tam#e). Ta cecha %ci%le "!czy je z typowymi sonantami r̥, l̥, m̥, n̥. Podobnie Leszek Bednarczuk (1986: 23)
uzna-wa" p/+noindoeuropejskie i̯, ṷ za warianty kombinatoryczne samog"osek i, u, podczas gdy Antoine Meillet (1958: 109) czy Wojciech Smoczy'ski (2006: 199) odwrotnie, traktowali i, u jako samog"oskowe postaci sonant/w i̯, ṷ.
Jak wida* na powy#szej li%cie, w j&zyku praindoeuropejskim nie istnia"a samog"oska y. Wykszta"ci"a si& ona dopiero na gruncie pras"owia'skim.
Powstanie prasłowiańskiego y
W sprawie pochodzenia y badacze jednomy!lnie stwierdzaj", #e wyewo-luowa$o ono z praindoeuropejskiego u d$ugiego3, o czym !wiadcz" liczne para-lele mi%dzy j%zykami s$owia&skimi a innymi indoeuropejskimi4. Za bezpo!red-ni" przyczyn% tej zmiany cz%!' badaczy uwa#a powstanie, w wyniku pras$o-wia&skiej monoftongizacji dyftong(w au, ou, eu, tzw. ū2 (np. Ìîøèíñêèé 1972: 63)5. Jak pisze Shevelov )1964: 381*, wywo$a$o ono asymetri% w (wczesnym systemie wokalicznym, dot"d opartym na prostych parach opozycyjnych. W tej sytuacji przeobra#eniu mog$o ulec jedno z dw(ch u. To, #e zmiana dotkn%$a ū1, nie za! ū2, badacz t$umaczy nowo!ci" tego drugiego. „+wie#e” ū2 niejako wy-pchn%$o sw(j poprzednik na peryferie systemu, czyni"c go podatnym na zmiany.
Inaczej postrzega t% kwesti% Bern/tejn )2005: 194*, kt(rego zdaniem przekszta$cenie ū1 w y zasz$o nie po monoftongizacji dyftong(w, lecz przed ni"6. Uzasadnia to uwag", #e w przeciwnym razie ū2 uleg$oby identycznej
3 W ograniczonym zakresie tak#e z pie. -ās, -ōs, -ons, -ans, -uns, -ōn, -onts )Bartula 2004: 129*.
P(7-niejszym 7r(d$em y m(g$ by' tak#e twardy jer w pozycji napi%tej, cho' np. w rosyjskim mamy w jego miejscu o, por. ros. xудой : pol. chudy.
4 Por. np. scs. nyně ‘teraz’, skr. nu ‘ts.’, $ac. nunc ‘ts.’, stniem. nu ‘ts.’, lit. nù ‘ts.’; scs. dymъ ‘dym’, skr.
dhūtáh ‘rozdmuchany’, dhūmáh ‘dym’, gr. thymiao ‘dymi%’, $ac. fūmus ‘dym’, lit. dúmai ‘ts.’
)Wein-sberg1986: 19, 47); scs. synъ ‘syn’, sti. sūnúš, lit. sūnùs , goc. sunus (Bartula 2004: 20).
5 Por. scs. lu<a ‘promie&’, skr. klas. lókaḥ ‘wolna przestrze&’, $ac. arch. loucom (acc.), klas. lūcum
‘rzadki gaj’, lit. laukas ‘pole’ )Weinsberg1986: 23).
6 Ostro#niejszy jest Zdzis$aw Stieber, pisz"cy, #e przed monoftongizacj" zasz$o tylko
odwargowie-nie ū1, za! dalsza ewolucja, kt(ra doprowadzi$a do powstania y, mia$a miejsce po niej )Stieber
nie. W rzeczywisto!ci nie musia$o tak by': ū2 mog$o pozosta' nieobj%te proce-sem cho'by dlatego, #e w tamtym okresie cechowa$o si% nieco inn" artykulacj" ni# ū17.
Je!li idzie o warunki fonetyczne opisywanego przekszta$cenia, Shevelov wysuwa przypuszczenie, #e dosz$o do utraty zaokr"glenia warg przez ū1. Nazywa to drug" delabializacj" )1964: 3=6*, kt(ra przebieg$a niezale#nie od otoczenia fonetycznego, a ponadto zainicjowa$a rewolucj% w pras$owia&skim systemie wokalicznym. Zdzis$aw Stieber )2005: 23* s"dzi, #e:
Proces odwargowienia tego ū (zwanego ū pierwszym* musia$ zaj!' jeszcze
przed monoftongizacj" dyftong(w aṷ, eṷ na ū, ‘ū, kt(ra zasz$a chyba nie wcze-!niej ni# w w. VI n.e. […] Inaczej bowiem ū1 musia$oby si% po monoftongizacji dyftong(w zla' z ū2, powsta$ym z aṷ, eṷ. (Stieber 2005: 23)
Shevelov rozwa#a tak#e wp$yw czynnik(w zewn%trznych na delabializa-cj% ū1. Z jednej strony, ostro#nie i niczego nie rozstrzygaj"c, wskazuje mo#li-wo!' wp$ywu j%zyk(w roma&skich, kt(re wykszta$ci$y d7wi%k y (zapisywany:
ȋ* przed nosow" sp($g$osk", z drugiej – wp$yw j%zyk(w tureckich )Shevelov
1964: 381, 383*. Na #adn" z tych koncepcji nie ma jednak jednoznacznych do-wod(w.
Artykulacja prasłowiańskiego y
Po delabializacji ū1 sta o!si"!samog osk#!„tyln#!i!wysok#,!ale!p ask#”!(Stie-ber 2005:! 23).! Sp aszczenie! warg! wystarczy o,! by! d$wi"k! zyska ! odmienne! brzmienie,!kt%re!Shevelov!konkretnie!i!obrazowo!opisuje!jako!brzmienie!g o-ski!wypowiadanej!z!j"zykiem!w!pozycji!u, a ustach w pozycji i (Shevelov 1964: 377).! Stieber! zaznacza! jednak,! &e! jeszcze! po! monoftongizacji,! w! VII! w.! n.e.,! samog oska!ta!musia a!zachowa'!brzmienie!podobne!do!ū (Stieber 2005: 23).
Na!dow%d!tego!przytacza!szereg!przekonuj#cych!argument%w!z!zakresu!za-po&ycze*.!Niekt%re!wyrazy!przej"te!przez!j"zyki!fi*skie!ze!s owia*szczyzny! maj#!u w!miejsce!s owia*skiego!y, np. wepskie kaput vs ros. копыто.
Podob-nie przedstawia si"!rzecz!z!nowogrek#!oraz!greck#!toponomastyk#!o!s owia*-skiej proweniencji.!I!przeciwnie:!S owianie!w!VII!w.,!a!wi"c!kiedy!istnia o!ju&! nowe u2 z!monoftongizacji,!oddawali!roma*skie!czy!germa*skie!ū przez y, co
+wiadczy!o!tym,!&e!d$wi"k!ten!lepiej!nadawa !si"!do!substytucji!obcego!ū ni&!u2, kt%re!z!czasem!sta o!si"!jedynym8.
Dlatego!te&,!rozpatruj#c!brzmienie!pras owia*skiego!y w czasowych oko-licach!monoftongizacji!dyftong%w,!Stieber!pisze,!&e!by !to!d$wi"k!podobny!do! wyst"puj#cego!w!karpackich!dialektach!ukrai*skich,!„dla!nieos uchanego…!co+! w rodzaju o lub u”!(Stieber!2005:!23).
Zwolennikiem teorii dyftongicznej wymowy dawnego y jest m.in. Leszek Moszy*ski!(Ìîøèíñêèé 1972: 64–66;!Moszy*ski 2006: 223). W jego przeko-naniu:
przej+cie!/åṷ 1!ū2 wywo a o!dyftongizacj"! /ū1 1!ŭṷ 1! ŭi̯ 1!ы, potwierdzon#! przez!pisowni"!Cyryla!i!Metodego.!Etap!/ŭṷ 4!ū po+wiadczony!jest!w!pozycji!
przed!samog osk#.!Podobnie!do!kontynuant%w!dyftong%w,!mamy!tu!przed!sa-mog osk#!ъ + v, np. pie. *mū daje prs!. *mыti, ale part. praes. pass. *(o)mъvenъ,
tzn. *-mū-en- " -mŭṷen- " -mъvenъ. W odmianie na *-ū- […] rozwin#! si$ nawet nowy temat sp%!g!oskowy: *leṷbh-ū-s " prs!. *l’ubы, dat. sg. *leṷbh-ū-ei̯ " prs!. *l’ubъvi itd. (Moszy&ski 2006: 223).
Na mo'liwo() dyftongicznej wymowy pras!owia&skiego y wskazuje tak'e Shevelov. Najwa'niejszym (wiadectwem takiej artykulacji mia!oby by) odda-wanie s!owia&skiego y dwoma znakami ui przez pisz#cych po !acinie nie-S!o-wian9. Shevelov obala kontrargument, wed!ug kt%rego zapis ui by! stosowany pod wp!ywem grafii niemieckiej, gdzie oznacza! g!osk$ ü; jak pisze, ü to do-k!adne fonetyczne przeciwie&stwo monoftongicznego y: to ostatnie jest wyma-wiane z j$zykiem w pozycji u, a ustami w pozycji i, natomiast pierwsze – z j$zy-kiem w pozycji i, a ustami w pozycji u (Shevelov 1964: 378). Badacz zwraca uwag$ na zaskakuj#c# paralelno() zapisu y w pi(miennictwie !aci&skim i s!o-wia&skim. W obu wypadkach s# to dwa znaki, z czego drugim jest i, za( pierw-szym – w !acince u, w cyrylicy ъ, zreszt# pochodz#ce z +. Z drugiej strony Sheve-lov zauwa'a, i' zapis ui w pi(miennictwie !aci&skim nie jest zapisem jedynym, bowiem obok niego wyst$puj# na oznaczenie s!owia&skiego y tak'e pojedyn-cze znaki u, i. A zatem, jak przyznaje badacz, „dowody s# sprzeczne” /„Thus the
8 Tak'e p%0no!aci&skie w#skie o S!owianie po!udniowi zwykli oddawa) przez y (i), por. Roma "
Rim ‘Rzym’ /Stieber 2115: 234. Pisze o tym tak'e Bern6tejn /2115: 7884, kt%ry rozprawia si$
z niekt%rymi teoriami badaczy na ten temat, m.in. o tym samym 0r%dle s!owia&skich Rymъ i Rimъ /Meillet4 oraz o antycypacji mi$kko(ci pierwotnej samog!oski z sylaby nast$pnej: Rymĕ -> Rimĕ (Vondr9k4.
9 Jak r%wnie' podobna substytucja w j$zyku litewskim /lit. muĩlas ‘myd!o’4 /Shevelov 7;<=: 388–
evidence is contradictory” – Shevelov 7;<=: 38>4. Tak'e swoje lu0no wysuni$te przypuszczenie, 'e dyftongiczna wymowa ui mog!a by) powszechna tylko u tych S!owian, u kt%rych wcze(nie dokona!o si$ przej(cie y w i, podaje koniec ko&c%w w w#tpliwo().
Ewolucja y w językach słowiańskich
Po delabializacji ū1 dalsz !tendencj"!stanowi#o!przesuwanie!si"!artyku- lacji!ku!przodowi,!w!stron"!i,!a!w!ostateczno$ci!„fonologiczne,!a!nawet!fone-tyczne!zlanie!si"!z!dawnym!d#ugim!i” (Stieber 2005: 23). Shevelov!obja$nia!ten! proces! podobn ! artykulacj ! ustn ! obu! g#osek! oraz! symetri ! ich! r%l! w! alter-nacjach!samog#oskowych:!„This!vowel![y – M.P.] soon started being attracted to
ī, for phonetic reasons (basically similar lip articulation) and for the symmetry
of!their!role!in!vowel!alternations:!both!represented!the!new!lengthened!grade”! (Shevelov 1964: 383).
Mimo!tej!tendencji!w!j"zyku!staro-cerkiewno-s#owia&skim!y by#o!samo-g#osk !tyln ,!niepalatalizuj c ,!cz"$ciej!d#ug !(Lehr-Sp#awi&ski,!Bartula!1973:! 20). Ale!to!w#a$nie!grupa!po#udniowos#owia&ska!najwcze$niej!zatraci#a!dys- tynkcj"!i–y.!Stieber,!na!podstawie!zabytk%w!oraz!zapo'ycze&,!stwierdza!r%'-nice w czasie!zachodzenia!procesu!zbli'ania!si"!artykulacji!y do i w poszcze-g%lnych! j"zykach! s#owia&skich.! Interesuj ce! s ! jego! rozwa'ania! na! temat! wyraz%w!Rzym i krzyż:
Oba!te!wyrazy!musia#y!ju'!w!IX!w.!brzmie)!w!ustach!Chorwat%w!i!S#owe&c%w! mniej!wi"cej!jak!Rimъ i križь.!Morawianie!bowiem!przej"li!te!formy!od!katolic-kich!po#udniowych!S#owian!ze!zmi"kczeniem!r,!kt%re!mog#o!by)!spowodowane! tylko! przez! zdecydowanie! przedni ! samog#osk",! identyfikowan ! przez! nich! z!w#asnym!dawnym!i (z!ps#.!*+.!St d!dzi$!po!czesku!Řím i kříž, a po polsku Rzym i krzyż (Polacy!oczywi$cie!wzi"li!obie!te!nazwy!od!Czech%w+!(Stieber!2005:!33+.!
W!j"zykach!czeskim!i!s#owackim10 ,!podobnie!jak!w!grupie!po#udniowos#o-wia&skiej,!y zla#o!si"!z!i,!jednak!by#!to!proces!p%/niejszy!od!zasz#ego!u!S#owian po#udniowych!i!od!niego!niezale'ny!(Moszy&ski 2006:!358+.!Moszy&ski,!wierny!
10 Ze!wzgl"du!na!niew tpliwe!historyczne!kontakty,!owocuj
ce!podobie&stwem!j"zykowym!Cze-ch%w!i!S#owak%w!ze!S#owianami!po#udniowymi, omawiam!ich!wsp%lnie!w!tym!miejscu,!mimo!'e! reszt"!grupy!zachodnios#owia&skiej!scharakteryzuj"!na!ko&cu.
swojej tezie o dyftongicznej wymowie ы,!twierdzi,!'e!w!wieku!XIII!monoftongi-zacja!tego!d/wi"ku!da#a!u!S#owian!po#udniowych!i,!natomiast!u!p%#nocnych,! tak'e!Czech%w!i!S#owak%w,!y, z!czego!potem!u!tych!ostatnich!wykszta#ci#o!si"!
i (tam'e+.! Wed#ug! Tadeusza! Lehra-Sp#awi&skiego! ca#kowite! zlanie! si"! y z i
w!czeszczy/nie!nast pi#o!w!XV!wieku,!o!czym!$wiadczy!pisownia!w!zabytkach! z tego okresu (Lehr-Sp awi!ski1953: 41).
W"j#zyku"ukrai!skim proces mieszania i z y upowszechnia "si#"od"XIII"w.," w wiekach XIV–XV" mieszanie" to" nabra o" charakteru" permanentnego" (Lehr-Sp awi!ski, Zwoli!ski," Hrabec 1956:" 24)." Do" cech" j#zyka" ukrai!skiego" z"prze omu"XV"i"XVI"w.11 nale$y"ostateczne"zlanie"si#"obu"g osek (Lehr-Sp awi!-ski, Zwoli!awi!-ski,"Hrabec 1956:"30)."Co"wa$ne,"nie"idzie"tu"o"identyfikacj#"jednego" z"tych"d%wi#k&w"z"drugim,"ale"o"„sp yni#cie"pras owia!skich"i y w"jedn'"samo-g osk#"po*redni'"mi#dzy"polskim"y i e”"(S awski"1988:"962),"a"wi#c"o"powstanie" zupe nie"nowej"jako*ci."Lehr-Sp awi!ski"pisze"z"kolei,"$e"wspomniane"brzmie-nie cechuje gwary zachodawi!ski"pisze"z"kolei,"$e"wspomniane"brzmie-nie, i to gdy y znajduje"si#"pod"akcentem,"natomiast" „w" j#zyku" literackim" i" w" gwarach" wschodnich”" artykulacja" bliska" jest" pol-skiemu y (Lehr-Sp awi!ski,"Kuraszkiewicz,"S awski"1954:"105)."Ponadto
W"niekt&rych"gwarach"rozr&$niaj'"si#"dawne"g oski"i oraz y albo"dlatego,"$e"nie" dosz o"w"nich"do"stwardnienia"sp& g osek"przed"i, np. na Podlasiu i na pograni-czu"bia oruskim,"[…]"albo"dlatego,"$e"samog oska"y zachowa a"wymow#"archa-iczn'"jako"g oska"tylna,"niewargowa,"zapisywana"przez" ы,"lub"wargowa,"cho+" r&$na" od" u, zapisywana ω, ȯ," cz#sto" szczeg&lnie" po" sp& g oskach" wargowych" i"tylnoj#zykowych,"po"obu"stronach"Karpat"u"Bojk&w"i"/emk&w"[…]"(Lehr-Sp a-wi!ski,"Kuraszkiewicz,"S awski"1954:"105).
W"j#zyku"bia oruskim,"podobnie"jak"w"rosyjskim,"fonetyczne"zr&$nico-wanie y, i funkcjonuje,"o"czym"*wiadcz'"teksty"gwarowe"(S awski"1988:"961)." W"dialektach"p& nocnobia oruskich,"w"przeciwie!stwie"do"po udniowobia oru-skich"oraz"j#zyka"literackiego,"przed"sylab'"z akcentowanym a wymawia"si#"za-miast a e o zredukowane i/y, np. vyda ’woda’":"vady ‘wody’."W"niekt&rych"gwa-rach"wyst#puje"wymowa"i za y po"sp& g oskach"wargowych,"za*"w"wielu"gwa-rach" po udniowobia oruskich" panuje" wymowa" y jak u (Lehr-Sp awi!ski," Kuraszkiewicz," S awski" 1954:" 108)." Jest" to" interesuj'ce" *wiadectwo" dawnej"
11 Takie"jest"zdanie"Lehra"Sp awi!skiego"et"al.,"natomiast"wed ug"Franciszka"S awskiego"zlanie"
artykulacji y,"przed"jej"przesuni#ciem"ku"przodowi:"„Ta"labializacja"zasz a"natu-ralnie jeszcze w tym czasie, gdy wymowa y by a"tylna,"podobna"do"archaicz-nego ы ukrai!skich" Bojk&w" i" /emk&w." Jest" to" rodzaj" asymilacji" fonetycznej”" (tam$e).
We"wsp& czesnym"j#zyku"rosyjskim"nie"ma"fonologicznej"r&$nicy"mi#dzy"
y a i; y jest tylko wariantem"pozycyjnym"samog oski"i (Áåðíøòåéí 2005: 124).
Dzieje"tej"zmiany"cytowany"przez"Bern7tejna" Avanesov"okre*la"jako"histori#" „funkcjonalnego"zr&wnania"dw&ch"pierwotnie"ostro"przeciwstawiaj'cych"si#" sobie"fonem&w"w"rezultacie"utraty"przez"jeden"z"nich pozycyjnej samodzielno-*ci”"(„Ýòî"– èñòîðèÿ"ôóíêöèîíàëüíîãî"îáúåäèíåíèÿ äâóõ ïåðâîíà÷àëüíî ðåçêî ïðîòèâîïîñòàâëåííûõ äðóã äðóãó ôîíåì â ðåçóëüòàòå óòðàòû îäíîé èç íèõ ïîçèöèîííîé ñàìîñòîÿòåëüíîñòè”" – ÂÌÓ," 194;," ¹" 1," 42," za:" Áåðíøòåéí 2005: 124). Zdaniem Bern7tejna do"funkcjonalnego"zbli$enia"i, y dosz o"po"zmi#kczeniu"sp& g osek"przez"samog oski"szeregu"przedniego"oraz" po"zaniku"jer&w."Prawdopodobnie"ma"on"na"my*li"przerzucenie"w"efekcie"tych" proces&w"fonologicznej"mi#kko*ci"z"samog oski"na"sp& g osk#,"co sprawi o,"$e" repartycja i, y przesta a"by+"niezale$na"od"sp& g oskowego"s'siedztwa,"a"w"re-zultacie"g oska"y utraci a"sw&j"fonemowy"charakter12.
W" zachodnios owia!skiej" grupie" j#zyk&w" u$yckich" zachowane" zosta o" brzmienie y podobne" do" og&lnopolskiego13 (S awski" 1988:" 925)." S awski" umieszcza"t#"cech#"w*r&d"„nowszych”,"kt&re"jego"zdaniem"„nawi'zuj'"do"pol-szczyzny"wraz"z"kaszubszczyzn'”."Warto"doda+,"$e"w"kaszubszczy%nie"dawne" kr&tkie"y,"podobnie"jak"kr&tkie"i, u zla y"si#"w"nowy"d%wi#k,"szwa"kaszubskie" (ë) (Lehr-Sp awi!ski,"Kuraszkiewicz,"S awski"1954:"61<"S awski 1988: 920). W wymar ym"j#zyku"Drzewian"po abskich"odpowiednikami"polskich"i, y, u w sy-labach" akcentowanych" i" przedakcentowych" by y" dwug oski" ai, oi, au (Lehr-Sp awi!ski,"Kuraszkiewicz,"S awski"1954:"5;<"S awski"1988:"924).
W"polszczy%nie"defonologizacja"y nast'pi a,"zdaniem"Stanis awa"Dubisza" i"D ugosz-Kurczabowej,"w"rezultacie"przeg osu"(D ugosz-Kurczabowa, Dubisz 2006:"91),"zachodz'cego"w"IX"i"X"wieku,"a"ostatecznie"zako!czonego"w"wieku" XII."Przeg os"zaburzy "pras owia!skie"prawo"korelacji"palatalno*ci,"doprowa-dzaj'c"do"zupe nie"nowej"sytuacji,"kiedy"to"po"sp& g osce"mi#kkiej"mog a"wy-st#powa+"samog oska"szeregu"nieprzedniego."W"konsekwencji"ci#$ar"fonolo-gicznej"mi#kko*ci"przeni&s "si#"z"samog oski"na"sp& g osk#."Prze o$y o"si#"to"
12 Por."dalej"podobne"wyja*nienia"w"odniesieniu"do"polszczyzny.
13 W"g&rno u$yckim"dialekcie"budziszy!skim,"inaczej"ni$"w"j#zyku"literackim,"panuje"wymowa"
tak$e"na"pary"opozycyjne"typu"bić : być. Dawniej to opozycja i : y w takich parach decydowa a"o"dystynkcji,"po"przeg osie"straci a"ona"wa$no*+"na"rzecz"opozycji"
b* do b,"za*"y zyska o"status"zaledwie"alofonu"i po"sp& g oskach"twardych"(D
u-gosz-Kurczabowa, Dubisz 2006: 91)."Taki"stan"rzeczy"utrzyma "si#"do"dzi*14.
Podsumowanie
Ewolucja pierwotnie tylnej, wysokiej i sp!aszczonej samog!oski y w wi"kszo#ci j"zyk$w s!owia%skich polega na przesuwaniu jej artykulacji ku przodowi, przy jednoczesnym zachowaniu wysoko#ci i sp!aszczenia. To prze-suwanie w wielu j"zykach doprowadzi!o do zupe!nej identyfikacji fonetycznej z i, jak w j"zykach po!udniowos!owia%skich, czeskim i s!owackim, lub do iden-tyfikacji tylko fonologicznej, jak w rosyjskim czy og$lnopolskim.
Reliktem dawnej warto#ci fonetycznej y jest jego wymowa w niekt$rych gwarach ukrai%skich, utrzymuj&cych ju' to archaiczn& artykulacj" tyln&, ju' to nawet wargowo#( sprzed procesu delabializacji.
Bibliografia
Bartula Cz. (2004), Podstawowe wiadomości z gramatyki staro-cerkiewno-słowiańskiej, Warszawa.
Bednarczuk L. (1986), Wprowadzenie, w: Bednarczuk L. (red.), Języki indoeuropejskie, t. 1. Warszawa, s. 17-49.
Áåðíøòåéí Ñ.Á. (2005), Сравнительная грамматика славянских языков, Ìîñêâà. D!ugosz-Kurczabowa K., Dubisz S. (2006), Gramatyka historyczna języka polskiego.
Warszawa.
D!uska M. (1986), Fonetyka polska: artykulacje głosek polskich. Warszawa–Krak$w. Klemensiewicz Z., Lehr-Sp!awi%ski T., Urba%czyk S. (1981), Gramatyka historyczna
ję-zyka polskiego, Warszawa.
Kortlandt F. (2015), The development of vowel length in Slavic, „Jezikoslovni zapiski”, 21, 2015: 2, s. 21–30.
Lehr-Sp!awi%ski T. (1929), Gramatyka połabska, Lw$w.
Lehr-Sp!awi%ski T.(1953), Zarys gramatyki historycznej języka czeskiego. Głosownia
i fleksja historyczna, Krak$w.
Lehr-Sp!awi%ski T., Bartula Cz. (1973), Zarys gramatyki języka
staro-cerkiewno-sło-wiańskiego na tle porównawczym, Wroc!aw–Warszawa–Krak$w–Gda%sk.
14 Jednak ju' w dialekcie mazowieckim ps!. y uto'sami!o si" fonetycznie z i, por. wymow" sin ‘syn’,
Lehr-Sp!awi%ski T., Kuraszkiewicz W., S!awski F. )1954*, Przegląd i charakterystyka
ję-zyków słowiańskich. Warszawa.
Lehr-Sp!awi%ski T., Zwoli%ski P., Hrabec S.(1956), Dzieje języka ukraińskiego w zarysie. Warszawa.
Meillet A. (1919), Zarys gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich, prze!. S.F. Michalski, Warszawa.
Meillet A. (1958), Wstęp do językoznawstwa indoeuropejskiego, prze!. T. Milewski, War-szawa.
MilewskiT. (2009), Językoznawstwo. Warszawa.
Ìîøèíñêèé Ë. (1972), О времени монофтонгизации праславянских дифтонгов, „Âîïðîñû ÿçûêîçíàíèÿ”, 4, s. 53–67.
Moszy!ski L. (2006), Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa.
S"awski F. (1988), Języki słowiańskie, w: Bednarczuk L. (red.), Języki indoeuropejskie, t. 2, Warszawa.
Smoczy!ski W. (2006), Rzut oka na teorię laryngalnych, w: KrasnowolskaA.,Maciuszak K., M#karskaB. (red.): In the orient where the gracious light… Satura orientalis
honorem Andrzej Pisowicz. Krak$w.
StieberZ. (1952), Rozwój fonologiczny języka polskiego, Warszawa.
Stieber Z. (2005), Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich. Warszawa. Shevelov G.Y. (1964), A Prehistory of Slavic. The Historical Phonology of Common Slavic.
Heidelberg.
The Vowel y in Slavic Languages: An Overview of Its Genesis and Evolution
Summary: The article concerns the origin and development of the Slavic vowel *y in Slavic
languages. At the starting point I present the articulatory characteristics of contemporary Polish y, and then move on to the late Indo-European vocal system - the primordial source of the discussed sound. Then I move on to the analysis of the circumstances of the creation of the phoneme y including phonetics - delabialisation *%1, and phonology - change *%1 & y
as a consequence of the creation of %2 from the monophthongisation of diphthongs. I also
present the views of researchers on the old pronunciation of y. In the main part of the article I focus on the analysis of the occurrence and functioning of y in various Slavic languages, including dialects, without losing sight of the accompanying historical perspective.
Keywords: vowel y, genesis, evolution, Slavic languages, historical perspective
Słowa kluczowe: samogłoska y, geneza, ewolucja, języki słowiańskie, perspektywa
