Widok Biologiczne nauki behawioralne na przełomie wieków.

K

osmos

PROBLEMY NAUK BIOLOGICZNYCH

Je r z y An d r z e j Ch m u r z y ń s k i

Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN w Warszawie Pasteura 3, PL 02-093 Warszawa

e-mail: jch@nencki.gov.pl.

BIOLOGICZNE NAUKI BEHAWIORALNE NA PRZEŁOMIE WIEKÓW

WSTĘP Zbliżamy się do końca XX w .1 Jest to okazja do podsumowań i refleksji. Warto więc się za­ stanowić, jaką drogę przeszliśmy w biologicz­ nym2 namyśle nad zachowaniem się istot ży­ wych.

Zachowanie się jest szczególną cechą czło­ wieka i zwierząt — co najmniej w niektórych

Zdjęcie Stanisław Ciok® (Polityka)

Urodzony w 1929 r. w Warszawie prof, etologii, zoo­ log, uczeńT. Jaczewskiego, R.J. Wojtusiaka, J. Dem­ bowskiego i kontynuator tradycji R. Minkiewicza.

okresach ich rozwoju osobniczego cechą na tyle charakterystyczną i rzucającą się w oczy ludz­ kiego obserwatora, że fascynowało go — jak można sądzić — od zarania dziejów. Ślady tego zapisały się w pradawnego rodowodu zasobach leksykalnych wymarłych i współczesnych języ­ ków (por. B r u c k n e r 1927, str. 669-670: F r ie d ­ r ic h 1958, str. 152; K opaliński 1975, str. 65, 800-801, 1025-1026, 1054; M e i l l e t 1958, str. 84-85; N e u f e l d t i G u ra ln ik 1988, str. 54-55, 780, 1085, 1102, 1555-1556; R o za n ow a 1979, str. 48-49, 52; W a s s e r z ie h e r 1979, str. 117, 137, 181-182). Wystarczy zauważyć choćby, że w opozycji „ciało ożywione-nieożywione” — ta druga nazwa powstała z zaprzeczenia pierwszej, o starodawnym praindoeuropejskim rdzeniu *giv (skąd współczesny słowiański rdzeń „żyw”). Po 2 latach na UW przez 48 lat pracował w Instytucie Nenckiego PAN — wielokrotnie kierując zespołem lub pracownią etologiczną, której utrzymanie w Instytu­ cie uważa za misję — podobnie jak promocję tej dziedziny w kraju*. Dlatego prowadzi wykłady, ajego seminaria etologiczne przekroczyły liczbę 200; jest też autorem etologicznej części uniwersyteckiego podręcznika. Inicjator powstania Sekcji Etologicznej PTZool., a następnie pierwszy prezes Pol. T-w a Eto- logicznego, był delegatem Polski (potem Europy Wsch.) do Międz. Rady Etol., członek Komit. Biol. Ewol. i Teoret. i Rady Upowszechniania Nauki PAN oraz Rady Naukowej Instytutu Nenckiego; od 1982 jest wiceprzewodniczącym Multidyscyplinarnego Ze­ społu Badawczego Osobliwości Gatunkowej Człowie­ ka. Prócz tego interesują go; orientacja przestrzenna zwierząt, zjawiska estetyczne u zwierząt, istota życia i naukoznawstwo.

*Zob. w internecie: http://www.nencki.gov.pl/ p tetol / d efault. htm

tylko Indoeuropejczyków; oto w języku hebraj­ skim „ruach” znaczy zarówno „dech”, „tchnie­ nie”, jak i „duch” — te związki przedstawił w schemacie blokowym Wi e r c i ń s k i(1994, str. 206

— Tab. 10).

Stąd w umysłowości dawnych ludzi było blisko do zjawisk psychicznych i behawioral­ nych. Oto wśród różnych znaczeń łacińskiego wyrazu animus — obok popędu, pragnienia i żądzy, elementów zaiste witalnych (łac. vita — życie) — znajdujemy również pobudliwość, bez której nie tylko nie może być zachowania się, ale w ogóle przystosowawczo sterowanego ru­ chu. Nie może zaś ulegać wątpliwości, że dla istoty „żywej” (łac. vivus), w podanym wyżej rozumieniu, ruch był cechą charakterystyczną, konstytutywną6: wszak do dziś w językach indoeuropejskich „żywo” (wł. vivo, fr. vivement, ang. vividly, niem. lebhaft) jest synonimem „szybkiego” tempa czy ogólnie ruchu. Wiele z tych przekonań zostało następnie w świadomy, systematyczny sposób wyrażone albo przetwo­ rzone przez Ar y s t o t e l e s a w jego pismach (zob.

1972). W szczególności podkreślił on, że „dech” nie jestbynajmniej pospolitym „oddechem”, nie zgodził się też (1971, str. 130-132) z interpreta­ cją Demokryta o ich związku, lecz uznał, że chodzi tu „wrodzone tchnienie” (grec. symfyton pneuma), które zwierzę otrzymuje wraz z uro­ dzeniem (1975, str. 21, 80 — przyp. 119), ale „ten dech jest obecny w nich wszystkich z samej natury; nie jest wprowadzony do nich z zew­ nątrz” (1977, str. 70).

Zauważmy, że ruch zwierząt — tak jak i człowieka — a zwłaszcza ruch skoordynowany całego osobnika będący przejawem zachowania się — różni się w sposób istotny od ruchu nieożywionych ciał makroskopowych, a tylko takie przecież znali nasi pierwotni przodkowie (nie znali bowiem ni mikroskopu ni lunety). Jest on mianowicie samodzielny (autonomiczny). Co *W obliczeniu należy pamiętać, że nie było roku „zerowego”, a więc liczba roku każdego stulecia kończy się dwoma zerami!

o

Zachowaniem zajmują się też nauki humanistyczne — różne działy psychologii. Od behawioralnych (amer. behavior — zachowanie się) nauk biologicznych różnią się one metodycznie tym, że opierają się na wypowiedziach badanych ludzi i posługują się ankietami; w rozważaniach zaś nad zachowaniem się zwierząt próbują uwzględniać ich subiektywne przeżycia — tak postępowała klasyczna psychologia zwierząt (zob.

W o j t u s i a k 1969).

3Homofoniczny (językozn.) — o takim samym brzmieniu.

4H o m o io fo n ic z n y (t e r m in A . W ie r c iń s k ie g o ) — o p o d o b n y m b r z m ie n iu , w y r a z z r e g u ły p o k r e w n y .

5Synonimem pneuma była psyche-, tak po grecku nazywał się również motyl; pisze o tym w opowiadaniu

„Pod Neptunem” Jan Parandowski (np. w zbiorku „Pod zamkniętymi drzwiami czasu”. Warszawa: Czytelnik 1975, str. 95-101).

6Konstytutywny — należący do istoty rzeczy, podstawowy dla danego pojęcia. Te same źródła wskazują przy tym na to, że dla

praindoeuropejczyków „naprawdę” żywe — obok człowieka — były tylko zwierzęta: ślad tego zastygł w języku starogreckim, gdzie [djzoón — „żyjątko”, zwłaszcza „zwierzę” (o źródłosłowie [djzoó-, jak w wyrazie [djzoós — „żywy”), pod­ czas gdy roślina, botane" — mało interesowała Greków jako taka: była tylko „pastwiskiem” (od

— Wiesz? Tak wyuczyłem tego faceta, że ile razy nacisnę dźwignię, rzuca mi coś do jedzenia! (Rys. Tomasz Werka®).

bóskein „wypasać”) . Bo też „zwierzę” (animal) było dla Latynów „żywotne” (animale) póki mu — jak człowiekowi — stało „tchu” [anima), ten zaś — tak jak i dla Słowian — był homofonicz- ny3 z „duszą” anima i „homoiofoniczny”4 z „du­ chem” animus. Łacińska anima, tak jak jej gre­ cki odpowiednik psyche, znaczyły zaś także siłę życiową, pierwiastek życiowy5 (gr. pneuma była „tchnieniem”, ale też „tchem” i „duszą”); jeszcze w dzisiejszym języku rosyjskim „ożywiony” — to oduszewlonnyj. Dodajmy, że nie dotyczyło to

więcej, przy różnorodnej nieprzewidywalności przyrody nieożywionej, ruch ten odbywa się zasadniczo w sposób deterministyczny: bieg spadającego kamienia, rzuconego oszczepu, ba, nawet lot bumeranga, przebiega zgodnie ze zna­ nymi, choć niekoniecznie sformułowanymi — i może nawet jasno nie uświadamianymi — pra­ widłowościami. Przecież nawet ruchy księżyca po nieboskłonie, czasem nisko, czasem wysoko po niebie, na dodatek wyświetlającego różne fazy i na pozór niknącego, a nawet z fenomena­ mi zaćmień, ukazały naszym przodkom swą prawidłowość i uchwytną czasową regularność, tak jak astronomiczne zjawiska słoneczne — zwłaszcza przesilenia zimowe i letnie oraz rów- nonoc wiosenna i jesienna. „Odnotowali” to co najmniej 4000 lat temu w swych

sanktuariach-obserwatoriach (jak w Stonehenge) przedindo- europejscy ludzie kultury pucharów lejkowa­ tych i amfor kulistych (Szym borski 1973; K rza k

1978, 1985; W r o n a 1980; S adow sk i 1982; Iwa-

NISZEWSKI 1992). Na tym tle zachowanie się

zwierząt uderza swym indeterminizmem, nie- przewidywalnością. Gdy na psa zawołasz — przyjdzie albo... nie. Żartobliwie opisuje to tak zwane harwardzkie prawo zachowania się zwie­ rząt, które głosi, że „w ściśle sterowanych wa­ runkach zwierzę robi dokładnie to, na co ma ochotę”. Według harwardzkiego biologa George- ’a Walda były to słowa pewnego zirytowanego fizjologa z tego uniwersytetu (zob. D u bos 1973, str. 120). Nic też dziwnego, że zachowanie się zwierząt fascynowało ludzi od pradawnych cza­ sów.

OD WITALIZMU DO MECHANIZMU XIX W. Tematyką behawioralną w okresie starożyt­

nym w Europie zajmowali się filozofowie greccy (por. A r y s t o t e l e s 1982, Ks. IX, rozdz. I: Psy­ chologia porównawcza zwierząt, str. 363-370) — zwłaszcza sprawą posiadania przez istoty żywe duszy, jej śmiertelnością i innymi cecha­ mi, w tym uzdalnianiem zwierząt do zachowa­ nia się. Arystoteles ze Stagiry, dlatego też zwany Stagiiytą, rozróżniał hierarchię bytów organicz­ nych: rośliny miały duszę wegetatywną (łac. anima vegetative^, dzięki której żyją i rosną, zwierzęta, które ponadto czują, są obdarzone zd oln ością ruchu, popędam i, p am ięcią i wyobraźnią — mają duszę zmysłową (anima sensitiva), człowiek, który nadto ma zdolność rozumowania — ma duszę rozumną (anima rationalis, a. intellectualis); tylko jego dusza miała być nieśmiertelna. Arystoteles był bo­ wiem witalistą (gr. entelechia, łac. vis vitalis — „siła życiowa”; była nią wspomniana „dusza”). Należy podkreślić, że pogląd Arystotelesa na hierarchię rodzajów istot ożywionych był nieja­ ko antycypacją współczesnego organizmali- zmu, w którym każdemu wzrostowi poziomu organizacji odpowiada emergencja (z łac. wyło­ nienie się) nowych właściwości układu żywego — „dobudowujących” się do osiągnięć poprze­ dnich ewolucyjnie poziomów organizacji ukła­

dów ożywionych (por. Chm urzyński 1977b).

Również w starożytnej Grecji powstała kon­ cepcja mechanistyczna (gr. mechane— „maszy­ na”) szukająca zasady życiowej w samych orga­ nizmach (zob. T e m b ro c k 1971). Znalazła swój wyraz w poglądach Demokryta i Leukipa, ale do skrajności doprowadził ją po wielu setkach lat, w XVII w. po Chrystusie Rene Descartes (Kartezjusz, 1596-1650)7, który zwierzętom w ogóle odmówił psychiki. Odwrót od tego zapo­ czątkował dopiero w XVIII w. rodzący się ewo- lucjonizm. W tym okresie zoologowie w szcze­ gólny sposób zajęli się, stworzonym już przez stoików, pojęciem instynktu — jak Ch. de Bon­ net (1720-1793), J.-H. Fabre (1823-1915) (zob.

F a b re 1948 a, b; B o h u s ze w ic zó w n a 1947), pro­

wadzącym do nurtu zoopsychologicznego, a ob­ serwacje obyczajów i zachowania się zwierząt położyły podwaliny pod etologię opisową. Fabre jednak rozpoczął ju ż eksperymenty, między in­

nymi dotyczące zdolności powrotu błonkówek

do gniazda (por. Chm urzyński 1967). Nowoczes­

ną psychologię zwierząt zapoczątkowało dopie­ ro wydanie w 1872 r. książki K. Darwina „O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt”. Odtąd punkt ciężkości przesunął się ku zagadnieniom wrażeń zmysłowych, pamięci i rozumowania zwierząt, co — w sytuacji dyskusji ze zwolenni­ kami kreacjonizmu — doprowadziło do ujęć skrajnie zabarwionych antropomorfizmem,

mi-7Historię nauk behawioralnych szeroko opisuje J. De m b o w s k i(1950) w rozdz. I „Psychologii zwierząt”, a także

G. Te m b r o c k (1971) w 2. rozdz. „Podstaw psychologii zwierząt”. Niestety innych partii tych książek nie można

zaleceać niedoświadczonym czytelnikom: pierwsza książka jest mocno przestarzała (tekst jej powstał w okresie przedwojennym i wojennym), tłumaczenie drugiej pozostawia wiele do życzenia (np. „schemat blokowy” na rys. 14 i 15 nazwano „schematem połączeń blokujących” (sie!), a na rys. 16 — „schematem blokującym”, „transfer intermodalny” nazwano na s. 130 „międzyzmysłową transportacją” itd.).

mo, że często opartych na sumiennych i warto­ ściowych eksperymentach, jak H. Spencera, G. J. Romanesa, J. Lubbocka (1834-1913) i innych.

Reakcją na bezkrytyczny antropomorfizm był nawrót, w drugiej fazie podarwinowskiej, do akcentowania roli instynktu w zachowaniu się zwierząt (W. McDougall, 1871-1938) i H. S. Jennings (1868-1947), a zasłużony na tym polu C. Lloyd Morgan (1852-1936) zaszczepił w psy­ chologii zwierząt zasadę oszczędności myślenia. Z tego nurtu, wywodzącego się jeszcze od E. B. de Condillaca (1715-1780) i Kartezjusza, wysz­ ła grupa nowożytnych mechanistów — jak Jac­ ques Loeb (1859-1924), twórca teorii „tropiz- mów” (w jego tego słowa znaczeniu — jako ang. forced movements — ruchy wymuszone), spro­ wadzających źródła zachowania się do samych bodźców zewnętrznych, a jego mechanizm do odruchów i tropizmów; po nich przyszli, zain­ teresowani zwłaszcza problematyką uczenia się, w Ameryce przedstawiciele behawioryzmu — E. L. Thorndike (1874-1948) i J. Watson (1878-1958), w Rosji zaś I. P. Pawłów (1849- 1936).

Jednak i w XIX w. rozwijał się umiarkowany nurt psychologii zwierząt, nie wkraczający na drogę ich antropomorfizacji, jak też unikający

skrajności mechanizmu. Kroczyli nim tak wy­ bitni badacze mrówek, j ak A. Forel (1848-1931) czy E. Wasmann (1859—1931). W naszym kraju była to pora szczególnie niesprzyjająca czystej nauce. A jednak problematyka ta i u nas nie

pozostaw ała niezauw ażona (por. F elik sia k

1987). Świadectwem tego były najpierw tłuma­ czenia i oryginalne książki z tej dziedziny; na prace doświadczalne trzeba było bowiem pocze­ kać do XX w. Listę publikacji rozpoczyna (War­ szawa 1828) tłumaczenie w obszernym skrócie Antoniego Kośmińskiego 2-tomowego dzieła J. J. Vireya „Historia obyczajów i instynktu zwie­ rząt”, które następnie w całości przetłumaczył i wydał w 1844 pod tytułem „Historia obyczajów i zmyślności zwierząt” zoolog Antoni Waga (1799-1890, brat Jakuba), który je też opatrzył przypisami — uzupełnieniami i komentarzami (nie zawsze trafnymi, niestety). W 1873 r. uka­ zała się w Warszawie nakładem S. Orgelbranda, „Psycho-zoologia” weterynarza, Jakuba Henry­ ka Lewandowskiego (1807-1882), w 12 zaś lat później, w 1885 — nakładem Kasy im. Miano­ wskiego w Warszawie „Początek i rozwój umy- słowości w przyrodzie” Wiktora Feliksa Szokal- skiego (1811-1891), okulisty, profesora i na­ czelnego lekarza Instytutu Oftalmicznego w Warszawie. Taki był „bilans otwarciaXX wieku”.

WIEK XX Wkroczyli weń zoopsycholodzy z dalszym zainteresowaniem instynktem, rozumianym ja ­ ko wrodzony, sztywny schemat zachowania się; szczególnie wsławiła się tu książka H.E. Z ie g le - Ra (1920), którego poglądy na istotę instynktu — zreferowane u nas w „Psychologii zwierząt” J. DEMBOWSKiego (1950, str. 128-129) — nadal pokutują w świadomości niespecjalistów. Jed­ nak w nurcie amerykańskiej psychologii porów­ nawczej rozwijała się też tematyka elementów nabytych zachowania się w ontogenezie — gdzie Zing Yang Kuo, G. E. Coghill, L. Carmichael opowiadali się za epigenetycznym podejściem, podważającym sensowność mówienia o wrodzo- ności nawet takich elementów, jak łykanie czy

dziobanie (zob. D em bow ski 1950, str. 100-117,

129-142). I choć z jednej strony empiryczne podejście rugowało z nauki problem uczuć u zwierząt i dało fizjologiczną interpretację czyn­ ników motywacyjnych w zachowaniu się zwie­ rząt, to z drugiej strony istnieli wciąż europejscy zoopsycholodzy, którzy interesowali się subiek­ tywnymi przeżyciami zwierząt; do nich należał F. J. J. Buytendijk (1887-1974) i jego uczeń J.

A . B ie re n s de Haan (1883-1958) (zob. 1940); w

Polsce XX wieku zaś — Roman J. W o jtu s ia k

(1906-1987) (zob. 1938, 1969, 1971 a, 1973, 1981, 1986; por. F e r e n s 1988) w Krakowie. W ogóle polskie zainteresowanie tą dziedziną na­ uki nie słabło. W 1901 r. M. Arct wydał w Warszawie „Zwierzęta współbiesiadnicze” Boh­ dana Dyakowskiego, a w 1928 r. „Księgarnia Polska” — „Obyczaje zwierząt” Zofii Cieszko­ wskiej. Oprócz tego wychodziły liczniejsze jesz­ cze tłumaczenia. Szczególną popularnością cie­ szyły się książki flamandzkiego pisarza, zafa­ scynowanego obyczajami owadów społecznych,

M a u r y c e g o M a e t e r lin c k a , stanowiących swoi­

stą trylogię (1903, 1927, 1931); odbicie tej po­ pularności można znaleźć w uroczych „Czaha- rach” Marii Rodziewiczówny — rozdz. VII.

Polacy, co ważniejsze, zaczęli wreszcie pra­ cować naukowo w dziedzinie psychologii zwie­ rząt i psychologii porównawczej. Nie miejsce tu na obszerniejsze omawianie tej sprawy (zob.

Chm urzyński 1966 a, b8; G od ziń sk a i Chmu­

rzyń ski 1989; W o jtu s ia k 1957 a, b, 1071 b,

1985). Kilka nazwisk twórców polskiej szkoły trzeba jednak koniecznie wymienić. Pierwszą była, później zupełnie zapom niana, Anna (właśc. Chana) Drzewina, urodzona w Płocku w 1874 r., która na studia wyjechała do Paryża,

tam w 1905 r. zrobiła doktorat i następnie pracowała pod kierunkiem francuskiego zoo- psychologa Georges’a Bohna (1868-1948), za którego następnie wyszła za mąż. Mimo stałej emigracji, Anna Bohn-Drzewina utrzymywała kontakt naukowy z ojczyzną; tu pojawiła się też

jej (B oh n -D rzew in a 1932) bardzo cenna praca

popularyzatorska omawiająca bieżącą tematy­ kę badawczą, nowe nurty i podająca omówienia wielu ówczesnych książek. Za zadanie psycho­ logii zwierząt uważała obiektywną analizę za­ chowania się zwierząt; ten pogląd legł u pod­ staw jej sympatii do antywitalistycznego stano­ wiska O. Z u r S tr a s s e n a (1908), według którego „nowoczesna zoopsychologia powinna stanąć na stanowisku wyłącznie fizyczno - chemicznym i skrupulatnie unikać wprowadzania współ­ czynników psychicznych w celu objaśnienia przyczynowości postępków zwierząt”. Podobną do Bohna i Drzewiny tematyką zajmował się początkowo drugi z naszych badaczy, współza­ łożyciel Instytutu Nenckiego i założyciel Zakła­ du Biologii Ogólnej, twórca warszawskiej szkoły etologicznej, Romuald Minkiewicz (1878-1944) — postać iście renesansowa: biolog i zoopsycho- log, literat i namiętny publicysta pisujący pod pseudonimem (czym przypominał T. Garbo- wskiego) „Kazimierz Romin” lub „Romuald Ro- min” albo „Marmeladka”, socjalistyczny dzia­ łacz społeczno-polityczny, który zajmował się też krytyką literacką i plastyką (K o siek 1976,

Szu lk in 1983). U niego, w Zakładzie Biologii

Ogólnej Instytutu Nenckiego, rozpoczynał pracę naukową przedstawiciel następnego pokolenia naukowego, Jan Dembowski (1889-1963), któ­ ry potem poszedł własną drogą naukową (zwł. protistologiczną) i organizacyjną, by po II wojnie światowej wrócić do korzeni — i w odrodzonym po wojnie (i po śmierci R. Minkiewicza w po­ wstaniu warszawskim) Instytucie Nenckiego re­ stytuować Zakład Biologii z żywym nurtem zoopsychologicznym, także w obiektywistycznej wersji, podobnej do tej, której hołdowała Anna Drzewina. Obecnie jego tematykę etologiczną kontynuuje Pracownia Etologii umiejscowiona w Zakładzie Neurofizjologii. Prócz publikacji

ściśle naukowych D em bow ski napisał (1924)

wspaniałą „Historię naturalną jednego pierwot­ niaka” i (1927) czarujące „Szkice biologiczne”, którym wielu polskich biologów (wraz z niżej podpisanym) zawdzięczało natchnienie do wy­ boru kierunku studiów (ważny jest tu zwłaszcza wstępny rozdział „O poezji nauki”, przedruko­ wany następnie przez L. Kuźnickiego w „Okiem

biologa”). Dembowski był człowiekiem równie niezwykłym jak R. Minkiewicz, T. Garbowski i M. Siedlecki: jego znajomi podkreślali piękną grę na fortepianie (początkowo wahał się nawet, czy nie pójść na naukę do Konserwatorium), po II wojnie działał w m chu obrońców pokoju, był marszałkiem sejmu, współtwórcą i pierwszym p rezesem P olsk iej A k a d em ii N auk (zob.

Kuźnicki 1964, Chm urzyński 1984, F elik sia k

1987).

Twórcą krakowskiej szkoły zoopsychologi- cznej był Tadeusz Garbowski (1869-1940). Ten filozof przyrody i zoolog-etolog, był też literatem, kompozytorem i malarzem, a z wykształcenia — prawnikiem (F e d o r o w ic z i W o jt u s ia k 1972). Zainteresowanie się psychologią zwierząt wy­ rosło z jego fascynacji filozofią przyrody, którą uprawiał od 1911 r. w Katedrze Filozofii Przyro­ dy UJ jako jej kierownik do przejścia na emery­ turę w 1935 r. W 1922 r. założył na Uniwersy­ tecie Jagiellońskim Pracownię Psychogenetycz- ną przekształconą później w Zakład o tej samej nazwie, poświęcony badaniom psychiki i oby­ czajów zwierząt; był jego kierownikiem do przej­ ścia na emeryturę w 1935 r.; pracował tam jeszcze do 1939 r., kiedy to dnia 6.10.1939 r. został aresztowany przez hitlerowców razem z innymi profesorami UJ w ramach tak zwanej „Sonderaktion Krakau”; zginął w obozie kon­ centracyjnym w Sachsenhausen pod Oranien- burgiem — tym samym, w którym zmarł też M. Siedlecki (1873-1940) i wielu innych polskich uczonych. Interesował się między innymi in­ stynktem, tak jak i Minkiewicz i Dembowski (z tym, że ten ostatni do 1960 r. nie uznawał jego istnienia!). Prócz prac naukowych T. Garbowski publikował pod pseudonimem Leona Płoszo- wskiego (czym przypominał R. Minkiewicza) so­ nety, a w 1904 r. — wspólnie w Elizą Orzeszko­ wą — wydał pod pseudonimem Juliusza Rom- skiego powieść „Ad astra”, do której dostarczył pomysłu i większości materiału (dopiero w dru­ gim wydaniu tej książki w 1935 r. ujawnił swoje nazwisko). Grał koncertowo i komponował; na­ leżał nawet do komisji egzaminacyjnej UJ z zakresu muzykologii. Ilustrował artystycznie prace naukowe (w czym był podobny do M. Siedleckiego). Miał duże zdolności dydaktyczne; od 1925 r. prowadził wykłady z zakresu zoopsy- chologii i etologii zwierząt, które budziły duże zainteresowanie. Jego uczniem był Roman J. Wojtusiak, który w 1945 przejął zakład, prze­ mianowany na Zakład Zoopsychologii i Etologii Zwierząt, w którym obecnie prowadzi się prace 8Szkic autora poświęcony historii zainteresowania w Polsce naukami behawioralnymi i zachowaniem się zwierząt można znaleźć w internecie na stronie: http://www.nencki.gov.pl/ptetol/histetol.htm, zob. również

z ekologii behawioralnej. W Krakowie zagadnień behawioralnych dotykają ekolodzy ewolucyjni grupujący się wokół wybitnej osobowości Ada­ ma Łomnickiego.

Oprócz wspomnianych dwóch placówek, czynnych w okresie międzywojennym (Inst. Nenckiego i UJ), w okresie powojennym etologia była uprawiana w kraju również przez Włodzi­ mierza Nałkowskiego w Instytucie Ekologii PAN, teraz zaś Tadeusz Kaleta prowadzi Pracownię Etologii w Katedrze Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierząt na Wydziale Zootechnicznym SGGW. Psychologia porównawcza jest uprawiana w Za­ kładzie Psychologii Zwierząt na Wydziale Psy­ chologii UW (Jan Matysiak), natomiast ekologia behawioralna — w Instytucie Ekologii PAN i w kilku zakładach w Polsce, jak Zakład Ekologii Ptaków Uniwersytetu Wrocławskiego (Andrzej Dyrcz), czy Katedra Zoologii Leśnej i Łowiectwa SGGW (Joanna Gliwicz).

Metodologiczny namysł nad biologicznymi

naukami behawioralnymi prowadzi E u gen iu sz

Kośm icki z Zakładu Socjologii Akademii Rolni­

czej w Poznaniu (1986, 1988); poglądami Kon­ rada Lorenza zajmowała się A ld o n a P o b o je -

w ska (1978, 1980, 1982) z Katedry Filozofii

Uniwersytetu Łódzkiego oraz K a zim ierz S z e w ­

czy k z Katedry Psychiatrii Akademii Medycznej

w Łodzi (1980 a, b, 1984).

O ile w XX w. rzadkie jest, w interesującym nas zakresie, używanie terminów „psychobiolo- gia” i „biopsychologia” (zob. M c F a r la n d 1985), to jednak nie nastąpiła spodziewana przez Tin- bergena unifikacja nauk o zachowaniu się — przeciwnie, obserwuje się nawet proliferację dyscyplin behawioralnych, pomimo, że pięć­ dziesiąt lat europejskiego życia naukowego, od lat trzydziestych tego wieku, upłynęło pod do­ minującym wpływem nowej dyscypliny, etolo­ gii9. Jej utworzenie przez Konrada Lorenza i Niko[laasa] Tinbergena — choć korzenie jej są wiekowe (zob. K l o p f e r i Hailm an 1967) — było, idącą do pewnego stopnia w stronę podjętą u nas przez Drzewinę reakcją przeciwko zarówno „subiektywizmowi” psychologii porównawczej i psychologii zwierząt, jak i „sztuczności”

„obie-ktywistycznego” 10 behawioiyzmu (zob. Kośm i­

cki 1989, R id le y 1981 a, b; B a r n e t t 1989). Etologia ewoluowała w swej historii (por. K lo p ­

f e r i Hailm an 1967, H inde 1982, T h o r p e 1979)

od nauki o instynktowym11 zachowaniu się zwierząt (zob. T in b e r g e n 1976) do ogólnej bio­ logicznej nauki o zachowaniu się wszelkich istot żywych (por. Van D e r K l o o t 1971, M anning

1976, G od zin ska 1997) — wraz z człowiekiem

(por. M o r r is 1997 a, b, c). Ten ostatni dział etologii, antropoetologia (niem. Humanetholo- gie; zob. E ib l- E ib e s fe ld 1984), którą twórczo rozwija w Niemczech Austriak, Ireneusz Eibl-

Eibesfeldt (Kośm icki 1993), od psychologii różni

się dodatkowo tym, że pomija treść wypowiedzi badanego. Etologia podjęła również tematykę uczenia się [w czym dużą rolę odegrał czwarty wielki etolog, William H. Thorpe (1902-1986), zob. H inde 1987, T h o r p e 1963)], motywacji (por. G o u ld 1982, H inde 1982), a w ostatnim trzydziestoleciu znów zaprzestano posługiwa­ nia się terminem „instynkt”; niemniej prowadzi się badania nad emocjami, agresją i tak dalej. Charakterystykę, metody i tematykę klasycznej

etologii om aw ia szczegółow o Chm urzyński

(1973, klasyfikowane piśmiennictwo w języku polskim podaje 1985; zob. też S l a t e r 1974,

H ey m er 1977, M c F a rla n d 1981). Warto wspo­

mnieć, że jednym z bardziej opracowywanych

zagadnień jest orientacja przestrzenna (Rabaud

1927, wyd. ang. 1928, C a r t h y 1956, S c h ó n e 1980, wyd. ang. 1984). Niektórzy badacze zajęli się ewolucją zachowania się; pojawiła się też paleoetologia (zob. S e ila c h e r 1967, E ib l-E ib e-

SFELDT 1975, str. 232-233, por. WlLEY 1987,

B e g le y i Y o f f e 1991).

Działem etologii zajmującym się życiem spo­

łecznym jest socjologia zwierząt (por. Remane

1965). Ważną dziedziną są tu badania dystan- sowości (por. H a l l 1976), teiytorializmu, zacho­ wań agonistycznych i porozumiewania się zwie­ rząt (F rin g s i F r in g s 1968, B u r g h a r d t i współ- aut. 1979, S e b e o k i U m ik er-S e b eo k 1980, Ri-

sta u i Robbin s 1982, B r ig h t 1985), a także

porozumiewania się bezsłownego ludzi. Szcze­ gólne miejsce zajm ują tu badania tańców

9Sama nazwa nie była nowa: na gr. podstawie ethos „zwyczaj, obyczaj” (a nie ethos „charakter, zwł. moralny”)

używał jej w 1859 r. Isidore Geoffroy de Saint-Hilare na określenie dziedziny zbliżonej do ekologii; później — także i u nas — używano jej dla nauki opisowej obyczajów zwierząt (w tym znaczeniu stosowali ją zarówno R. Minkiewicz, ja k R. J. Wojtusiak).

10„Obiektywizmem” określa się cechę nauki behawioralnej — jak behawioryzm i etologia — polegającą na tym, że w toku analizy wyników nie uwzględnia subiektywnych przeżyć badanych podmiotów, o ile te akurat nie są przedmiotem badania (jak np. emocje); przeciwieństwem tej postawy metodologicznej jest wspomniany subiektywizm, charakteryzujący klasyczną psychologię zwierząt.

1 :W polskiej etologii używamy przymiotnika „instynktowy” — w przeciwstawieniu do potocznego przymiot­ nika „instynktowny” używanego nieraz w znaczeniach nie mających nic wspólnego z instynktem.

pszczół (Von F r is c h 1965, wyd. ang. 1967;

Chm urzyński 1976, 1977 a), za które Karl von

Frisch (1886-1982) otrzymał w 1973 r. Nagrodę Nobla w zakresie fizjologii i medycyny — wspól­ nie z K. Lorenzem i N. Tinbergenem.

Z tymi naukami współpracuje dział neuro- biologii poszukujący nerwowego podłoża me­ chanizmów etologicznych, zwłaszcza instynktu, zwany neuroetologią (por. E w e r t 1976, G odziń-

ska 1992). Dodajmy, że jeszcze przed wojną

nasz wybitny anatom, Roman P o p lew sk i, uczeń

równie wybitnego Edwarda Lotha, autor wspa­ niałego i porywająco napisanego podręcznika .Anatomia ssaków” i jeszcze ciekawiej napisa­ nej popularnej książki „Świat ssaków”, w t. I „Anatomii”, w rozdz. B (1947, str. 99-116) wpro­ wadził pojęcie „typów morfoethologicznych ssa­ ków”, a w t. III (1947-1948, str. 37-39) i w „Świecie ssaków” (1948, Ryc. 41 na str. 108) — pojęcie „zestroju ruchowego”.

W toku rozwiązywania nowych problemów okazało się, że dyscypliny zbyt rygorystycznie przestrzegające morganowskiej zasady oszczęd­ ności myślenia nie mogą podejmować wyzwania porównywania zwierząt i człowieka — szukania granicy człowieczeństwa, tego co człowieka nig­ dy nie przestanie zaprzątać. Rygoryzm zasady ekonomii powoduje bowiem, że zwierzę — prze­ ciwnie niż to jest w prawie — jest z góry „skaza­ ne” na głupotę, o ile nie da się „dowieść”, że jest inaczej. Tak doszło do powstania „heterodoksyj- nego” działu etologii — tak zwanej etologii kog­ nitywnej (R istau 1991, A l l e n i B e k o f f 1997), badającej rozumienie sytuacji przez zwierzęta, ich zdolność do liczenia i abstrahowania (m.in. prowadząc uczenie małp języka migowego głu­ choniemych i posługiwanie się symbolami ry- sunkowymi — por. S e b e o k i U m ik er-S eb eo k 1980, S adow sk i i Chm urzyński 1989, str. 531- 535); tu należą też fascynujące ekspeiymenty z rozpoznawaniem siebie w lustrze przez małpy

(de V e e r i van den Bos 1999). W ostatnim

okresie obserwujemy wzmożone zainteresowa­ nie narzędziowym zachowaniem się oraz zacząt­ kami tradycji i kultury — zwłaszcza u szym­ pansów, w tym u na nowo „odkrytego” bonobo

(por. M c G r e w 1992, B e r t h e l e t i C h a v a illo n

1993, Diamond 1996, W ran gh am i współaut.

1994); tym zagadnieniom zadedykowano Nr 6737 [z t. 399, 1999] „Nature” i Nr 5423 [z t. 284, 1999] tygodnika naukowego „Science”.

Dział ten spotyka się z dynamiczną amery­

kańską psychologią porównawczą (V a u c la ir

1996, 1997; PISULA 1998) i szerszą ideologią

zwaną „kognitywizmem” (A n tas i współaut.

1999, L a k o f f i J o h n so n 1999). Dobiy przegląd aktualnego stanu badań nad zwierzęcym po­ znaniem dali B oy sen i Him es (1999) Jest to

kierunek, który może wnieść wiele do zrozumie­ nia nie tylko etologicznych korzeni zachowania się, ale i dziedzictwa psychicznego człowieka. Zilustruję to dwoma przykładami.

Od dawna prowadzono badania i obserwa­ cje nad inteligentnym zachowaniem się małp człekokształtnych (ang. [great] apes) — zob.

D em bow ski 1951, 1968, str. 109-150, z uzup.

K u żn ick ieg o — str. 1 5 0 -1 5 2 ), Ładygina-

Ko[H]ts; Van L a w ic k -G o o d a ll (1974; G o o d a ll

1995), por. U l lr i c h 1973, str. 156-188). U róż­ nych zwierząt (np. ptaków krukowatych) wyka­ zywano zdolność do percepcyjnego rozróżniania liczebności percypowanych wzrokowo przed­ miotów. Dopiero niedawno udało się jednak S a r z e B o y se n i G aryem u B e r n ts o n o w i (1989) stwierdzić istnienie u szympansa zdolności do liczenia! Po nauczeniu 4-letniej Sheby wybiera­ nia okrągłej kartki z liczbą kropek odpowiada­ jącą 1-3 prezentowanych jej kawałków jedze­ nia, stopniowo zastępowano poprawną kartę — prostokątną z właściwą cyfrą arabską. Nastę­ pnie (po kolejnych ca 300 próbach) wprowadzo­ no cyfrę 0 — przy pustej tacy — i nadliczbową kartę z cyfrą 4; dla zgeneralizowania wyników zastąpiono kawałki jedzenia różnymi innymi przedmiotami (np. bateriami do latarki). Po osiągnięciu 68-85% poprawnych wyborów, przeprowadzono II serię doświadczalną. Wyko­ nywano ją w podłużnej sali doświadczalnej, w której znajdowały się 3 możliwe miejsca z po­ karmem oraz platforma startowa, tworzące w przybliżeniu kwadrat. W 1-2 z tych trzech miejsc umieszczano 0-4 pomarańczy. Z żadne­ go z tych punktów nie było widać, w których pojemnikach znajdowały się pomarańcze. Za­ daniem Sheby było obejście wszystkich poje­ mników, sprawdzenie i powrót do platformy startowej (co następowało przeciętnie po 10- 20 s) — a tam wybranie właściwej karty z arab­ ską cyfrą odpowiadającą liczbie znalezionych w obu pojemnikach pomarańczy. W kolejnym do­ świadczeniu zastąpiono pomarańcze „etykieto­ waniem” dwóch z trzech karmików kartami z różnymi cyframi arabskimi od 0 do 4, dającymi pary 1,0; 1, 1; 1,2; 1, 3; 2, 0; 2, 2; i 3, 0. Sheba powinna była obejść wszystkie trzy miejsca, a następnie wybrać cyfrę odpowiadającą liczbie, stanowiącej arytmetyczną sumę obu znalezio­ nych liczb. Udało jej się osiągnąć 73-84% po­ prawnych odpowiedzi (przy przypadkowej 33% przy trzech kartach i 25% — przy czterech).

Niemniej ciekawy problem stanowią zjawi­ ska zbliżone do zjawisk estetycznych u ludzi.

Już dawno zajął się nim D esm ond M o r r is

(1962), przede wszystkim na podstawie malo­ wania przez małpy. Znane są zresztą ogólne preferencje zwierząt i ludzi do symetrycznych

wzorów (por. U l lr i c h 1973, str. 188-196; Enqu- iSTi A r a k 1994), zdobienie altanek i urządzanie

ogródków przez altannikiitp. (por. Chm urzyński

1987); nic więc dziwnego, że estetyka przyciąga uwagę biologów (R e n t s c h le r i współaut. 1988).

Ptaki znane są ze swych wokalnych popisów

(T h orp e 1961) — i choć zwykle mają one, jak

się wydaje (T h orp e 1965), biologiczny „cel”, mo­ gą być też wykonywane dla własnej przyjemno­ ści, a także dla... podziwu pobratymców (por.

D r ó s c h e r 1999, str. 51-53). Powstaje pytanie,

czy słuch ptaków jest tak biologicznie „nacelo- wany” na głos własnego gatunku, jak na przy­ kład węch samców nocnych motyli na woń fe­ romonu własnej samicy, czy też „pozwala” im słyszeć coś więcej. Ciekawe światło na ten prob­ lem rzuca praca porównawczych psychologów, D e b r y P o r t e r i A l l e n a N e u r in g e r a (1984). Tre­ sowali oni gołębia na rozróżnianie 1-minuto­ wych fragmentów kontrastujących utworów: Preludium c-moll na flet J. S. Bacha i P. Hinde- mitha Sonaty na altówkę Op. 25 nr 1; ptaki nauczyły się tego z wykonaniem na poziomie około 82%. W dalszym ciągu badań okazało się, że tak nauczone gołębie potrafiły następnie roz­ różniać na podstawie tej tresury jakiekolwiek 1-minutowe fragmenty z 20-minutowych utwo­ rów organowych J. S. Bacha, jak Toccaty i fugi d-moll i F-dur od orkiestrowego Święta wiosny I. Strawińskiego, ale — co więcej — jako „Ba- chopodobne” traktowały utwór organowy D. Buxtehudego, koncert skrzypcowy [!] A.

Vival-diego i sonatę klawesynową D. Scarlattiego, natomiast — jako „Strawińsko- (a raczej „Świę- to-Wiosnowo”) -podobne” uznały Sonatę na flet, obój, wiolonczelę i klawesyn Elliota Cartera, organową Etiudę chromatyczną na temat BACH Waltera Pistona oraz Suitę I. Strawińskiego Og­ nisty ptak. Należy tu dodać reagowanie wielu gatunków zwierząt na rytm ( Dr óS-C H E R 1999, str. 79-84). Gdy więc zobaczymy zadumanego gołębia w pobliżu okna, z którego płyną dźwięki Radia „Klasyka”, nie sądźmy małodusznie, że po prostu „siedzi”; bardzo możliwe, że on... słucha muzyki!

Ostatnio zaczęto szukać w etologii i biologii ogólnej podstaw do lansowania pewnych zasad

etycznych i uzasadnienia prawa (por. Chmu­

rzyń ski 1999). Jeśli zaś chodzi o ogólniejszą

charakterystykę mijającego stulecia, można przyznać, iż wbrew pierwotnym oczekiwaniom etologia nie wyparła dotychczasowych dyscy­ plin behawioralnych — co więcej, nawet w za­ kresie badania zachowań się zwierząt w niektó­ rych krajach funkcjonuje po prostu termin „Animal behavio[u]r” (po amerykańsku — bez „u”), zob. D e w s b u ry 1989); mimo to u nas

etologia wkroczyła do szkół średnich (W iśnie­

w ski 1992) i do programów uniwersyteckich, a

pośrednio — do świadomości społecznej. W dru­ giej połowie wieku pojawiło się wszakże zupeł­ nie nowe podejście do zjawisk behawioralnych, które nas prowadzi w trzecie tysiąclecie.

WIELKI PRZEŁOM — I PERSPEKTYWA XXI WIEKU Jak to często bywa, życie nie trzyma się

kalendarza. Można więc przyjąć, że już od paru dekad stawiamy w naukach behawioralnych kroki, które nas prowadzą w przyszłość — choć nie negują ani dotychczasowych osiągnięć, ani kierunków badawczych.

Jeśliby szukać wspólnego mianownika do­ tychczas omówionych nowożytnych dyscyplin behawioralnych, można by powiedzieć, że prze­ de wszystkim poszukiwały one bliższych czyn­ ników badanego zachowania (ang. proximate factors); stanowi je sytuacja bodźcowa i stan motywacyjny badanego osobnika. Etologia zre­ sztą jako nauka biologiczna interesuje się nie tylko stroną kauzalną (przyczynową), ale onto- i filogenetyczną, a także wartością przystoso­ wawczą badanego zachowania (w sensie adap­ tacji, nie fitness). Przy tym badano zachowania

się typowe. Ta tendencja dała się zaobserwować nawet w starożytności.

W ostatnich dziesięcioleciach niepostrzeże­ nie dokonał się rewolucyjny zwrot na skalę nie stuleci nawet, a tysiącleci: oto zwrócono uwagę zarówno na zachowania nietypowe, jak i na ich wartość dostosowawczą (tj. darwinowską fit­ ness — traktowaną na tle całości populacji przeżywalność osobnika i liczbę potomstwa no­ szącego jego geny); to ostatnie oznacza, że wielu badaczy przestało poszukiwać przyczyn bliż­

szych, a zaj ęli się czynnikami dalszymi zacho­

wania (ang. ultimate factors). Jest tu więc jakby nawrót do podejścia arystotelesowego — jak pisaliśmy, on interesował się tym, jak cechy psychiczne i behawioralne zależą od istoty da­ nego organizmu; my teraz wiemy, że ją z kolei współwyznaczyły czynniki ewolucji.

12Nie stosuję tu rozpowszechniającego się, niestety, terminu „ultymatywne”, gdyżjest niezgodny z morfologią i leksykologią języka polskiego (wywodzi się z „ultimatum”: podobnie odrzucam określenie „ostateczne” — co brzmi eschatologicznie, ja k „sprawy ostateczne”.

Okazało się, jak ważne dla całości populacji bywają zachowania się nietypowe, na przykład milczące świerszcze, nie mające rewirów toko-

wiskowych bataliony i tak dalej (Łomnicki

1995). W polu widzenia badaczy znalazł się więc

dobór naturalny i płciowy, oraz nieco „kupiec­ kie” aspekty: koszty (ang. investment) i korzy­ ści, płynące z danego zachowania. Zaczęto pro­ wadzić analizę w kategoriach owych czynników dalszych zachowania. Tak powstały dwie dys­

cypliny behawioralne — socjobiologia (W ils o n

1975) i ekologia behawioralna (K re b s i D avies

1991), które co prawda nie zerwały całkowicie z

badaniami empirycznymi (zwłaszcza z obserwa­ cją), ale w których — zdaniem klasycznych etologów czy psychologów — dominuje metoda nieco „talmudyczna”, może nie przypadkiem kwitnąca nad Jordanem, głównie w osobie

A m o tza ZAHAViego (zob. 1977). Ważnym narzę­

dziem badawczym tych nowych dyscyplin stała się... teoria gier (por. K rza n o w s k a i współaut.

1995).

Socjobiologia (zob. U rb a n ek 1980, 1984;

S era fiŃ sk i 1981) spowodowała nawet począt­

kowo skandal, uzurpując sobie prawo do wtła­ czania zachowań społecznych ludzi w biologicz­

ne ramy (por. Radwan 1991), który w końcu

zatuszował sam W ils o n (1988) — książką, która

mu zdobyła Nagrodę Pulitzera (1979). Dyskusja

wciąż trwa — nasz wybitny antropolog, T a d e u s z

B ie lic k i (1993) podkreśla na przykład, że ważną

gatunkową cechą człowieka jest tendencja do nieuznawania w niektórych sytuacjach nad­ rzędności reguły maksymalizacji dostosowania (fitness), MF.

Wreszcie do pola naszych zainteresowań wkroczyły metody biologii molekularnej. Otwie­ rają one nowe możliwości badania genetyki za­ chowania i związków między zachowaniem a układem nerwowym — ju ż nie w aspekcie neurobiologicznym, ale ekologii czy socjobiolo-

gii molekularnej (G od ziń ska 1999). Badanie za­

chowania zwierząt, a szerzej — biologii zacho­ wania się istot żywych — jest procesem nie tylko nowych odkryć, ale też nowych metod i syntez (por. T im b e rla k e 1993). Jak stwierdza P is u la (1998, str. 22 — Ryc 2.1), spełnia się prognoza

W ils o n a (1975) o zbliżeniu etologii i kierunków

psychologicznych (psychologii porównawczej i psychologii zwierząt — różnice bardziej trady­ cyjne i lokalne niż merytoryczne); w miejsce jego „socjobiologii” wypada podstawić obie nauki ba­ dania „przyczyn dalszych” zachowania; jego schemat trzeba jednak będzie wciąż uzupełniać nowymi dziedzinami, jak etologia i socjobiologia molekularna. Ale nie wybiegajmy zbyt daleko w przyszłość. W formie przestrogi przed ekstrapo- lowaniem teraźniejszości, w przyszłość można u progu XXI w. przeczytać futurystyczną po­ wieść Julesa Verne’a „Paryż w XX wieku” (War­ szawa: PIW 1997).

LITERATURA 13

Al l e nC., Be k o f fM ., 1997. S pecies o f Mind. The philosophy

and biology o f cognitive ethology. M IT Press, London.

An t a sJ., Ta r k o w s k aE., Do b r o c z y ń s k iB., Le g u t k oR., Pa w e­

l e c A ., Pie ń k o w s k i P ., Si k o r a T . , Wo l e ń s k i J. 1999.

K ognityw izm — p rzełom czy modny żargon? Z n ak 51,

76-94.

Ar y s t o t e l e s, 1971. O oddychaniu. [W]: K rótkie rozprawy

psychologiczno-biologiczne. PWN, W arszawa, str. 125-

158, 243-256, 259-277.

Ar y s t o t e l e s, 1972. O duszy. PWN. Warszawa.

Ar y s t o t e l e s, 1975. O ruchu zw ierząt. PWN, W arszawa. Ar y s t o t e l e s, 1977. O częściach zw ierząt. PWN, W arszawa. Ar y s t o t e l e s, 1982. Zoologia. (H istoria Anim alium ). PWN,

W arszawa.

Ba r n e t tS. A., 1989. N ikolaas T in bergen (1907-1988). N a ­ ture 337, 509.

Be g l e y S ., Yo f f eE ., 1991. N ew theories and old bones reveal

the lifestyles o f the Dinosaur. N ew sw eek O ctober 28,

42-48.

Be r t h e l e t A., Ch a v a il l o n J. 1993. The Use o f Tools by

H um an and Non-hum an Prim ates. C larendon Press,

Oxford.

Bie l ic k i T., 1993. O pew n ej osobliw ości człow ieka ja k o

gatunku. Znak 45, 22-40.

Bie r e n sd e Ha a nJ. A ., 1940. D ie tierisch en In stin kte und ihre

Um bau durch Erfahrung. E. J. Brill, Leiden.*

Bo h n- Dr z e w in a A., 1932. Psychologia porów n aw cza zw ie­

rząt. [W:] P orad n ik d la sam ouków, t. X: Zoologia II: H istologia, fiz jo lo g ia zw ierząt, embriologia, psychologia porów n aw cza zw ierząt. W yd. Kasy im. Mianowskiego,

W arszawa, str. 506-554.*

Bo h u s z e w ic z ó w n aZ., 1947. Jean -H en ri Fabre. Ja n H enryk

Fabre — D zieje m yśli i życia [B iblioteczka Pop.-Nauk.

„W iedzy”, Ser. Przyr. N r 2]. Sp-nia W yd. „W iedza”, W a r­ szaw a [na końcu książeczki zn ajduje się treść 10 tomów

Pam iętników entom ologa J.-H. F abre’a oraz wybrane

inne jego książki].

Bo y s e n S. T., Be r n t s o nG. G., 1989. N um erical com petence

in a chim panzee (Pan troglodytes). J. comp. Psychol.

103, 23-31.

Bo y s e nS. T., Him e sG .T ., 1999. C urrent issues and em erging

theories in anim al cognition. Annu. Rev. Psychol. 50,

683-705.

Br ig h t M., 1985. A n im a l Language. Cornell Univ. Press, Ithaca & London.

13Dla oszczędzenia miejsca, w wykazie pominięto pozycje opisane pod względem bibliograficznym w tekście. Starano się w pierwszym rzędzie wybierać publikacje ogólne, a wśród nich — w języku polskim. Gwiazdką (*) oznaczono pozycje zawierające obszerne piśmiennictwo. Klasyfikowane różnorodne piśmiennictwo beha­ wioralne można znaleźć w internecie na stronie http://www.nencki.gov.pl/ptetol/bibletol.htm

BrOc k n e rA ., 1927. Słow nik etym ologicznyjęzykapolskiego. Krak. Sp-nia W ydaw n ., Kraków.

Bu r g h a r d t, D., Sc h l e i d tW . , Al t n e rH . (red.), 1979. Sygnały

w św iecie zwierząt. („B iblioteka Problem ów ” t. 259].

PWN, W arszawa.

Ca r t h yJ. D., 1956. A n im a l N avigation: H ow A nim als Find

Their Way About. G eorge A llen & Unwin, London (w zno­

w ione 1963).

Ch m u r z y ń s k iJ. A. 1966a. Pracow n ia E tologii Zw ierząt Zakła­

du B iologii Instytutu B iologii D ośw iadczalnej im. M ar­ celego N enckiego PA N w W arszawie. Przegl. Zool. 10,

165-174.

Ch m u r z y ń s k iJ. A., 1966b. R esea rch on anim al behaviour at

the N encki Institute o f Experim ental Biology. A cta Biol.

Exper. 26, 79-94.*

Ch m u r z y ń s k iJ. A., 1967. B a da nia Jean-H enri F a b re ’a nad

orientacją p rzestrzen ną latających żądłów ek w św ietle obecnych poglądów . Przegl. Zool. 11, 101-114.

Ch m u r z y ń s k i J. A., 1973. Ekologia a zoopsychologia. [W:]

Pow staw anie now ych dyscyplin n a uk o w y ch Ge b l e-

w i c z E. (red.) „O ssolineum ” , W rocław -G dańsk, str. 17- 67.

Ch m u r z y ń s k iJ. A., 1976. Tajem nice tańców pszczół. (1) Jakie

inform acje niesie taniec w erbu nkow y?Kosm os 2 5 ,3 9 5 -

409.*

Ch m u r z y ń s k iJ. A., 1977a. Tajem nice tańców pszczół. (2) Czy

taniec p s z c z e lije s t środ kiem porozum iew ania się? K os­

m os 26, 145-158.

Ch m u r z y ń s k iJ. A., 1977b. W p o szu k iw a n iu istoty życia. [W:]

Organizm — je d n o s tk a biologiczna. Za b ł o c k aT. (red.).

M ateriały d la n a u czy cieli do z a ję ć fa k u lta ty w n y c h grupy biologiczno-chem icznej. W y d . 2. W y d . Szk. i

Pedag., Warszawa, str. 5-66.

Ch m u r z y ń s k iJ. A., 1984. W spom nienie o profesora ch Ja nie

Dem bow skim i Jerzym K onorskim . Kosm os 33, 4 8 1 -

486.

Ch m u r z y ń s k iJ. A., 1985. M iejsce etologii w naukach p rz y ­

rodniczych. B iologia w Szkole 38, 4 -15.*

Ch m u r z y ń s k iJ. A., 1987. E th ologist’s considerations on biol­

ogical roots o f aesthetic phenom ena. [W:] International Sym posium „Biological E volu tio n ”, Pe s c e De l f in o V. (red.). Bari, A p ril 9-14, 1985, Adriatica Editrice, Bari, 227-241.

Ch m u r z y ń s k iJ. A., 1999. ”B y ć s o b ą ” z perspektyw y zw ie ­

rzęcia i człowieka. [W : ] M ateriały z k o n fe re n cji”B yć sobą w w a ru n k a c h w s p ó łc z e s n e j cy w iliz a cjii” (1 1 - 1 3 .

12.1998 r.). Wie r c iń s k iA. (red.). T h e Pecu liarity o f Man 4, 83-90.

De m b o w s k i J., H istoria naturalną je d n e g o p ie rw o tn ia k a

W arszawa: Inst. W yd. „B iblioteka Polska” 1924, (wyd. 5. W arszawa: PZW S 1962; to sam o [wyd. II] W p o sz u ­

kiw aniu istoty ż y c ia H istoria naturalna je d n e g o p ie r­ w otn ia ka („Z D ziedziny N auki i Tech n ik i” — B iblioteka

Popularno-Naukowa, t. VI]. „M athesis Polska”, W arsza­ wa, 1934).

De m b o w s k iJ., 1927. Szkice biologiczne. PW KS, Lwów.

De m b o w s k iJ., 1950. Psychologia zw ierząt, wyd. 2, „Książka i W iedza” , W arszaw a (1. wyd. „C zytelnik”, W arszaw a 1946).

De m b o w s k iJ., 1951. Psychologia małp, wyd. 2. „Książka”, W arszawa (1. wyd. 1946).*

De m b o w s k iJ., 1968. O k ie m b io lo g a (op racow a łL. Ku ż n ic k i). WP, W arszawa.

De w s b u r y D . A., 1989. Com parative psychology, ethology,

and anim al behavior. Annu. Rev. Psychol. 40, 5 8 1-

602.*

Dia m o n d J., 1996. T rz e c i szym pans. („B iblioteka M yśli W spółczesnej”]. PIW, W arszaw a.

Dr ó s c h e rV.B., 1999. Ludzkie oblicze zw ierząt. PIW, W ars­

zawa.

Du b o sR., 1973. Tyle człow ieka co z w ie rzę cia PZW L, W a r­ szawa.

Ei b l- Eib e s f e l d tI., 1 9 7 5 . Ethology. The biology o f behavior.

W yd. 2. Holt, Rinehart and W inston, N ew York.* Ei b l- Eib e s f e l d t I., 1984. D ie Biologie des m enschlichen

Verhaltens. GrundriJ3 d er H um anethologie. Piper, Mun-

chen.*

En q u i s tM ., Ar a kA., 1994. Sym m etry, beauty and evolution.

Nature 372, 169-172 (por. też str. 134, 172-175). Ew e r tJ.-P., 1976. Neuro-Ethologie. Einfuhrung in die neu-

r o p h y s io lo g is c h e n G r u n d la g e n d e s V e rh a lte n s .

Springer-Verlag, Berlin.

Fa b r eJ.-H., 1948a. Z życia owadów. W yd. 3. Sp-nia W yd.

„W iedza”, W arszawa.

Fa b r eJ.-H., 1948b. D ziw y instynktu u ow adów i pająków .

W yd. 2. Sp-nia W yd. „W iedza”, W arszaw a.

Fe d o r o w ic zZ., Wo j t u s ia kR.J., 1972. Tadeusz G arbow ski

ja k o zoolog (1869-1940). Memor. Zool. 24, 1-118.

Fe l ik s ia k S. (red.), 1987. Słow nik biologów polskich. PWN,

W arszawa.

Fe r e n s B ., 1988. R om a n J ó z e f W ojtusiak 1 906-1987.

Chrońm y Przyr. O jczystą 44, 56-61

Fr ie d r ic hJ., 1958. Zapom niane p ism a i ję z y k i. („Biblioteka Problem ów ” t. 17], PWN, W arszawa.

Fr in g s H. i Fr in g s M., 1968. M ow a zw ierząt. „B iblioteka Problem ów ” t. 123]. PWN, W arszawa.

Fr is c h von K., 1965. Tanzsprache und Orientierung der

Bienen. Springer Verl., B erlin.*

Fr is c hvon K., 1967. The D an ce Langua ge and Orientation

o f Bees. Th e B elknap Press o f the Harvard Univ. Press,

Cambridge, Mass.

Go d z iń s k aE. J., 1992. N euroetologiczne m echanizm y ucze­

nia się i p a m ię c i Problem y 11, 9-14.

Go d z iń s k aE. J., 1997. Etologiczna analiza zachow ania się

i je g o uw arunkow ań przyczynow ych. Kosm os 46, 181-

192.*

Go d z iń s k aE. J., 1999. S ocjobiologia m olekularna: narodziny

now ej dyscypliny naukowej. Psychologia - E tologia -

Genetyka 0, 33-65.

Go d z iń s k a E. J., Ch m u r z y ń s k i J. A., 1989. Perspektyw y

rozw oju etologii ow adów i pa jęczaków w Polsce na tle osiągnięć m inionego czterd ziestolecia W iad. Ent. 8,

113-129.

Go o d a l lJ., 1995. Przez dziurkę od k lu cz a 3 0 lat obserw acji

szym pansów nad p o to k ie m Gombe. („Na ścieżkach

nauki”]. Prószyński i S-ka, W arszawa.

Go u l dJ. L., 1982. Ethology. The m echanism s and evolution

o f behavior. W.W. Norton, N ew York-London.*

Ha l l E. T., 1976. Ukryty wymiar. „B iblioteka M yśli W sp ół­ czesnej”. PIW, W arszawa.

He y m e r A., 1977. E thologisches W órterbuch — Ethological

D ictionary '■— Vocabulaire Ethologique. P. Parey, Berlin und Ham burg.*

Hin d eR. A., 1982. Ethology, its N ature and Relations with

O ther Sciences. Oxford Univ. Press, N ew York-Oxford.

Hin d e R. A., 1987. W illiam H om an Thorpe, 1 A p ril 19 02-7

A p ril 1986, E lected F.R.S. 1951. B iographical M em oirs

o f Fellows o f the Royal Society 33, 621-167.*

Iw a n is z e w s k iK. (red.), 1992. R eadings inArchaeoastronom y.

Papers presen ted at the Int. C o n f: C urrent Problem s and Fhture o f Archaeoastronom y, Warsaw 1 5 -1 6 N ovem ber 1990. A State Archaeol. Mus. and Dept, o f H istorical

Anthropology, W arsaw Univ. Cooperative Publication, Warsaw.

Kl o p f e rP. H ., Ha il m a nJ. P., 1 9 6 7 . A n In troduction to A n im a l Behavior. E th ology ’s f ir s t century. Prentice-Hall, Inc.,

Engelwood Cliffs, N.J.*

Ko p a l iń s k i W., 1975. Słow nik w yrazów obcych i zw rotów

obcojęzycznych. W yd. 9. W iedza Powszechna, W arsza­

wa.

Ko s ie k P., 1976. M inkiew icz R om uald Kazim ierz. Polski Słow nik Biograficzny 21, 295-297.

Ko ś m ic k iE., 1986 B iologiczne koncepcje za ch ow a n ia PWN,

Ko ś m ic k i E ., 1988. Etologiczne i socjobiologiczne rozw inięcia

teorii ewolucji. Roczn. A R Poznań, Rozpr. Nauk. z. 17.

Ko ś m ic k iE., 1989. Uw agi o życiu i d ziele K onrad a Lorenza.

Kosm os 38, 423-428.

Ko ś m ic k i E ., 1993. B ada nia etologiczne profesora Irenausa

Eibla-eibesfeldta i je g o w spółpracow ników . W szech ­

świat 94, 62-64.

Kr e b sJ. R., Davies N. B., 1991. A n In troduction toB eha viou-

ral Ecology. Oxford Univ. Press, Oxford 1991.*

Kr z a kZ., 1978. Stonehenge. Problem y 4, 10-14.

Kr z a kZ., 1985. O astronom ii m egalitycznej inaczej. Proble­ m y 6, 20-24.

Kr z a n o w s k aH., Ło m n ic k iA., Ra f iń s k iJ., Sz a r s k iH., Sz y m u r a

J. M., 1995. Zarys m echanizm ów e w o lu c ji Kr z a n o w s k a

H. i Ło m n ic k iA. (red.). W yd. N aukow e PWN, W arszaw a.* Ku ż n ic k iL., 1964. D ziałalność naukow a i społeczna prof, d ra

Ja n a D em bow skiego. K osm os A 13, 1-19.

La k o f f G., Jo h n s o n M., 1999. Co kognityw izm w nosi do

filo z o fii? Z n ak 51, 25-32.

LA W iC K -G ooD A L L va n J., 1974. W cien iu człowieka. [„Bibliote­ ka Problem ów ” t. 195]. PWN, W arszaw a.

Le g o w ic zJ., Kr y s z e w s k i W., 1962. Arystoteles, Aristoteles. [W:] W ielka E ncyklopedia Pow szechna, t. 1. PWN, W arszawa, 405-407.

Ło m n ic k iA., 1995. E kologiczne i behaw ioralne konsekw enc­

j e e w o lu cji [W:] Zarys m echanizm ów e w o lu c ji Kr z a n o w­

s k a H. i Ło m n ic k i A. (red.). W y d . N au kow e PWN, W arszawa, str. 202-252.

Ła d y g in a- Ko h t sN., 1969. Za czą tki ludzkiego m yślenia (K on­

struow anie naśladow cze u dzieci i małp). [W:] Materiały do Nauczania Psychologii, Ser. I (Psych, ogólna), t. 2,

PWN, Wo ł o s z y n o w aL. (red.). W arszawa, 307-403).

McFa r l a n dD ., (red.), 1981. The O xford Com panion to A n im a l

Behaviour. Oxford Univ. Press, Oxford.

McFa r l a n d D., 1985. A n im a l Behaviour. Psychobiology,

ethology and evolution. Pitm an, London.*

McGr e w, W. C., 1992. C him panzee M aterial Culture: Im pli­

cations f o r human evolution. C am bridge Univ. Press,

Cambridge.

Ma e t e r l in c k M ., 1903. Ż y cie p s z c z ó ł W yd. Polskie R. W eg­ nera, Pozn ań : (W yd. 3.: W y d a w n . Polskie, Lwów- Poznań, 1926).

Ma e t e r l in c k M ., 1927. Życie termitów. W ydaw n. Polskie, Lwów-Poznań; (Wyd. powojenne: Książnica Polska, M i­ kołów, 1947).

Ma e t e r l in c k M ., 1931. Życie m rów ek (La vie des Fourm is). W ydaw n. Polskie, Lw ów -Pozn ań; (Wyd. powojenne: Książnica Polska, Mikołów, 1947).

Ma n n in g A ., 1976. W stęp do etologii zw ierząt. PWN, W a r­ szawa.*

Me il l e t A., 1958. W stęp do ję zy k ozn a w stw a indoeuro-

pejskiego. PWN, W arszawa.

Mo r r is D ., 1962. The B iology o f Art. A study o f the picture-

m aking behaviour o f the G reat A p e s and its relationship to human art. A. A. Knopf, N ew York.

Mo r r is D., 1997a. N aga m a łp ą W yd. 2. (1. W ydaw n ictw a

„Prim a”) W arszawa.

Mo r r is D., 1997b. Lud zkie zoo. „Prim a”, W arszawa. Mo r r is D., 1997c. Zw ierzę zw ane człow iekiem „Prim a”,

W arszawa.

Ne u f e l d t V., Gu r a l n ik D. B. (eds.), 1988. W ebster’s New

World D ictionary o f A m erica n E n g lis h 3rd College ed.

W ebster’s N ew W orld, Cleveland & N ew York.

Pi s u l aW., 1998. C iekaw ość i zachow ania eksploracyjne —

psychologia nie tylko zw ierząt. W ydaw n ictw a U n iw er­

sytetu W arszaw skiego, W arszaw a.*

Po b o j e w s k a, A. 1978. K onrad a Lorenza koncepcja genezy

kultury. Zesz. Nauk. Uniw. Łódzk., ser. I, N r 24, 21-39.

Po b o j e w s k a A., 1980. Filozofia przyrodnika. Studia Fil.

N r 11, 147-162.

Po b o j e w s k aA., 1982. M etod ologia przyrodnika. Studia Fil.

N r 1-2, 77-92.

Po p l e w s k i R ., 1 9 4 7 - 1 9 4 8 . A n a tom ia ssaków. T . 1 -4 , W yd. 2 . Sp-nia W yd. „C zytelnik”, W arszawa.

Po p l e w s k i R., 1948. Ś w iat ssaków, wyd. 2. Sp-nia W yd.

„K siążka”, Warszawa.

Po r t e r D., Ne u r in g e r A., 1984. M usic discrim inations by

pigeon. J. exp. Psychol.: Anim . Behav. Processes 10,

138-148.

Ra b a u dE, 1927. L ’Orientation lointaine e t la reconnaissance

des lieux. F. Alcan, Paris.

Ra b a u d E, 1928. H ow A nim als Find Th eir Way About. A

study o f d istant orientation and place-recognition. K.

Paul, Trench, Tru bn er & Co., London: Harcourt, Brace & Co., N ew York.*

Ra d w a nJ., 1991. Socjobiologia a etyka. Z nak 43, 87-92. Re m a n e A., 1965. Życie społeczne zw ierząt. [„Biblioteka

Problem ów ” t. 81). PWN, Warszawa.

Re n t s c h l e r I., He r z b e r g e r B., Ep s t e in D. (red.), 1988.

B eauty and the Brain. B iological aspects o f aesthetics.

Birkhauser Verlag, B asel-B oston-B erlin.

Rid l e y M., 1981a. Lorenz, K onrad Zacharias (1903-). [W:]

The O xford Com panion to A nim al Behaviour. McFa r l a n d

D. (red.). Oxford Univ. Press, Oxford, str. 356-358. Rid l e y M., 1981b. Tinbergen, Nikolaas (1907). [W:] The

Oxford Com panion to A n im a l Behaviour. McFa r l a n d D. (red.). Oxford Univ. Press, Oxford, str. 570-573. Ri s t a u C. (red.), 1991. Cognitive Ethology. Erlbaum , H ills­

dale, N.J.

Ris t a u C. A., Ro b b in sD, 1 9 8 2 . Language in the grea t apes: A critical review. Adv. Study o f Behav. 12, 1 4 1 - 2 5 5 . Ro z a n o w aW. W., (red.), 1979. K ratkij tołkow yj słow ar’ russ-

k ogoja zyka . Izd. „Russkij Jazyk” , Moskwa.

Sa d o w s k i B., Ch m u r z y ń s k iJ. A., 1989. Biologiczne m echa­

nizmy zachow ania. PWN, W arszawa.

Sa d o w s k iP., 1982. Astronom ow ie i m atem atycy epoki kamie-

n ią Problem y 9, 21-26.

Sc h ó n e H., 1980. Orientierung im Raum . Form en und Me-

chanism en d er Lenkung des Verhaltens im R aum bei T ie r und M ensch. W issen sch aftlich e V erlagsgesell-

schaft, Stuttgart.*

Sc h ó n e H., 1984. S patial Orientation: The spatial control o f

behavior in anim als and man. [„Princeton Series in

Neurobiology and B ehavior”]. Princeton Univ. Press, Princeton, N.J.*

Se b e o k T. A., Um ik e r- Se b e o k J. (red.), 1980. Speaking o f

Apes. A critical anthology o f tw o-w ay com m unication w ith man. Plenum Press, N ew Y ork and London.

Se il a c h e rA., 1967. F ossil behavior. Sci. Am . 217, 72-80. Se r a f iń s k iW., 1981. K ontrow ersje w okół socjob io lo g ii K os­

m os A 30, 271-279.

Sl a t e r P. J. B., 1974. A reassessm ent o f ethology. [W:]

Symp. Inst, o f B iology No. 21: The B iology o f Brains. Br o u g h t o nW. B. (red.). T h e Institute o f Biology, Lon­

don, str. 89-114.

St r a s s e nz u rO ., 1908. D ie neuere Tierpsychologie. Teubner, Leipzig-Berlin.

Sz e w c z y k K., 1980a. M od el w rodzonego zachow ania się

zw ierząt — W stęp do rekonstrukcji na podstaw ie p ism Szkoły Lorenza-Tinbergena. Studia Fil. Nr 2, 25-38

Sz e w c z y kK., 1980b. Popędy, rozum i kultura. Studia Fil. Nr

3, 95-105.

Sz e w c z y k, K. 1984. D uch ludzki, kultura i cyw ilizacja w

ujęciu K onrada Lorenza. Studia Fil. N r 10, 83-95.

Sz u l k in P., 1983. Rom uald M inkiew icz — uczony i w olno­

myśliciel. Czł. i Światopogl. 8, 143-150.

Sz y m b o r s k iK., 1 9 7 3 . A stronom ow ie epoki kam iennej (oprać,

w g La R echerche, 1 9 7 3 , 3 4 ). Problem y 11, 4 4 - 4 7 . Te m b r o c k G ., 1971. Podstaw y psychologii zw ierząt. [„Pod­

staw y Biologii W spółczesnej”). PWN, Warszawa. Th o r p e W. H., 1961. Bird-Song. The biology o f vocal com ­

m unication and expression in birds. [„Cam bridge M on o­

graphs in E xperim ental B iology” No. 12). A t the Univ. Press, Cambridge.

Th o r p e W . H ., 1 9 6 3 . Learning and In stin ct in Anim als, 2 nd ed. M ethuen, London.*

Th o r p eW. H., 1965. Ethology a nd consciousness. [W:] B rain

and Conscious Experience. E c c le s J. (red.). Springer

Verl., B erlin-N ew York, str. 470-505.

Th o r p eW. H., 1979. The Origins and R is e o f Ethology. The

science o f the natural behaviour. London: H einem ann

Educational Books, London.*

Tin b e r g e n N., 1976. B adania nad instynktem. PWN, W a r­ szawa.*

Tim b e r l a k e W., 1993. A n im a l behavior: A continuing s y n ­

thesis. Annu. Rev. Psychol. 44, 675-708.*

Ul l r ic hW., 1973. Zoopsychologia. [„B iblioteka P roblem ów ” t. 185]. PWN, Warszawa.

Ur b a n e k A., 1980. N a granicy biologii i socjologii. N auka Polska 3-4, 115-135.

Ur b a n e kA., 1984. M iędzy egoizm em , altruizm em i agresją.

S pór o socjobiologię. [W:] W izje człow ieka i społeczeń­ stw a w teoriach i badan iach naukow ych. No w a k S. (red.). PWN, W arszaw a, 155-187.

Va nd e r Kl o o t W . G ., 1971. Zach ow anie się zwierząt. P W N , W a r s z a w a , 229-239.

Va u c l a ir J., 1996. A n im a l Cognition: A n introduction to

m odern com parative psychology. H arvard Univ. Press,

London (rec. w E thology 103, 1997, str. 978).

Va u c l a irJ., 1997. M ental states in anim als: Cognitive etho­

logy. Tren ds in C ognitive Sciences 1, 35-39.

Ve e r, M. W. de, Boos, R. van den, 1999. A critical review o f

methodology and interpretation o f m irror self-recognition research in nonhum an prim ates. Anim . Behav. 58, 4 5 9 -

468.

Wa s s e r z i e h e rE ., 1979. K leines etym ologisches Wórterbuch. VEB B ibliographisches Institut, Leipzig.

Wie r c iń s k i A ., 1994.: M agia i religia. Szkice z antropologii

religii. Zakł. W yd. „N om os”, Kraków.

Wi l e y, J. P. jr, 1987. D inosaurs shake the grou nd in pa in t

and sculpture. Sm ithsonian 18, 84-89.

Wil s o n E. O., 1975. Sociobiology, the N ew Synthesis. B el­ knap Press o f Harvard Univ. Press, Cambridge, M ass.* Wil s o nE. O., 1988. O naturze ludzkiej. PIW, W arszawa. Wiś n ie w s k i H., 1992. N auczanie etologii w liceach ogól­

nokształcących, licea ch za w od o w y ch i technikach.

WSP, Bydgoszcz.*

Wo j t u s ia k R. J., 1938. In stynkt i je g o przejaw y w św iecie

zwierzęcym . („Biblioteczka B iologiczna” z. 11]. Książni-

ca-Atlas, Lwów-W arszawa.

Wo j t u s ia k R. J., 1957a. Polsk i dorobek na p o lu zoopsycho-

logii i etologii za lata 1953-1956. Przegl. Zool. 1, 2 1 7 -

228.*

Wo j t u s ia k R. J ., 1957b. B ib lio g ra fia p u b lik a cji K a ted r

Wydziału B iologii i N a uk o Z ie m i U J z lat 1945-1955. Zakład Psychologii i E tologii Zw ierząt UJ, ul. św. A nny 6. Zesz. Nauk. UJ 2, 127-132.*

Wo j t u s ia kR. J., 1969. Zasad n icze p ojęcia i m etoda interpre­

tacji w zoopsychologii. [W:] Materiały do nauczania psychologii. Wo ł o s z y n o w aL. (red.). Ser. I. Psychol, ogól­ na, t. I. PWN, W arszawa, 223-240.

Wo j t u s ia kR. J., 1971a. Zoopsychologia i etologia. [W:] Bio-

lo g ia X X w ie k u 1 .1. Sk o w r o n S ., Os t r o w s k i W ł . , Te j c h m a

A. (red.). WP, W arszaw a, 475-512.

Wo j t u s ia kR. J., 197lb . O siągnięcia p o lskiej entom ologii w

zakresie e to lo g ii Pol. Pism o Ent. 41, 733-746.*

Wo j t u s ia k R. J., 1973. Zn aczenie pozn aw cze i praktyczne

etologii zwierząt. Przegl. Zool. 17, 180-188.

Wo j t u s i a k, R. J., 1981. Zoopsychologia. (Etologia dośw iad ­

czalna). [S kiyp ty uczelniane UJ N r 388]: Nakł. UJ,

Kraków.

Wo j t u s ia kR.J., 1985. Zoopsychologia i E tologia Zw ierząt na

Uniw ersytecie Jagiellońskim . 6 0 -lecie Zakładu Zoopsy­ chologii i E tologii Zw ierząt U.J. 1922-1982. W yd. UJ,

Kraków.

Wo j t u s ia kR.J., 1986. E tologia opisow a zw ierząt. (Obyczaje

zw ierząt). [Skrypty uczelniane UJ N r 529]. W yd. UJ,

Kraków.

Wr a n g h a m R. W., McGr e wW. C., de Wa a lF. B. M., He l t n e

P. F. (red.), 1994. Chim panzee Cultures. Harvard Univ. Press, Cam bridge, Mass.

Wr o n a M., 1980. J ę zy k nauki człow ieka neolitycznego. Problem y 2, 46-49.

Za h a v iA., 1977. R eliability in com m unication system s and

the evolution o f altruism. [W:] St o n e h o u s e, Pe r r in s(red.)

Evolutionary Biology. M acm illan Press, London, 2 5 3-

259.

Zi e g l e rH . E., 1920. D e rB e g riffd e s In s tin k te s e in s tu n d je tz t. 3. Aufl. G. Fischer, Jena.*