Recenzja książki
Zdzisława Wołka „Zawodoznawstwo.
Wiedza o współczesnej pracy”, Warszawa 2013
Nakładem wydawnictwa Difin SA w Warszawie w 2013 roku ukazała się książka Zdzisława Wołka1Zawodoznawstwo. Wiedza o współczesnej pracy. Jej
recenzentem jest prof. dr hab. Urszula Jeruszka. Pozycja ta stanowi kolejną mo-nografię w bogatym dorobku naukowym Autora, obejmującym ponad 190 pozycji bibliograficznych, i niewątpliwie wypełnia niszę w obszarze rozważań poświę-conych aktualnie problematyce zawodoznawstwa.
Analizując obszar zainteresowań badawczych Zdzisława Wołka od ponad 35 lat jego aktywności naukowej, można z całym przekonaniem stwierdzić, iż do-skonale porusza się On w tematyce takiej subdyscypliny pedagogicznej, jak pe-dagogika pracy oraz subdyscyplin pokrewnych. Pola problemowe wyznaczające obszar największych zamiłowań badawczych stanowią: humanistyczne aspekty pracy zawodowej, kultura pracy i poradnictwo zawodowe. Znajdują one swoje odzwierciedlenie w licznych monografiach naukowych, podręcznikach akademic-kich, pracach redakcyjnych, publikacjach konferencyjnych oraz artykułach w cza-sopismach. Zdzisław Wołk jest także autorem licznych ekspertyz dotyczących poradnictwa zawodowego oraz rekomendacji poświęconych aktywizacji zawo-dowej osób bezrobotnych. Wśród najważniejszych monografii z ostatnich lat wy-mienić można m.in.: Global and Local Changes on the Modern Labour Market
Essays in Labour and Social Pedagogy (Zielona Góra 2011); Całożyciowe porad-nictwo zawodowe dla służb zatrudnienia (wyd. IV, Zielona Góra 2010); Całoży-ciowe poradnictwo zawodowe dla nauczycieli (wyd. III, Zielona Góra 2009); Kultura pracy, etyka i kariera zawodowa (Radom 2009).
Recenzowana pozycja książkowa „Zawodoznawstwo. Wiedza o współczesnej
pracy” stanowi kontynuację analiz teoretycznych dotyczących problematyki pracy
zawodowej człowieka. W jej przypadku można stwierdzić, iż analiza ta została po-głębiona, a punktem wyjścia dla prezentowanych rozważań stało się zawodoznaw-stwo, przyjmując za cel: „przedstawienie wybranych problemów związanych ze
1Profesor Z. Wołk jest kierownikiem Katedry Pedagogiki Społecznej na Wydziale Pedagogiki,
współczesną pracą zawodową, postrzeganych od strony człowieka bądź to aspiru-jącego do pracy lub już ją wykonuaspiru-jącego” (s. 8). Omawiana pozycja wpisuje się więc w nurt zainteresowań naukowych Autora i co już sygnalizowano, wypełnia lukę w literaturze przedmiotu poświęconej temu zagadnieniu. Należy bowiem podkreślić, iż o ile nadal licznie wydawane są opracowania poświęcone szeroko rozumianej pracy człowieka, to niewątpliwie zawodoznawstwo stanowi zanie-dbany obszar refleksji pedagogów pracy. Ponadto stanowi ono także zaniedbaną dziedzinę w socjologii pracy i psychologii pracy. Spośród najważniejszych pozycji literaturowych ostatnich dwudziestu lat wymienić można następujące: E. Podoska-Filipowicz, Podstawy zawodoznawstwa, orientacji i poradnictwa zawodowego (Bydgoszcz 1990); A. Bańka, Zawodoznawstwo, doradztwo zawodowe,
pośrednic-two pracy (Poznań 1995); T.W. Nowacki, Zawodoznawspośrednic-two (Radom 2003); K.
Le-lińska, Zawodoznawstwo w planowaniu kariery zawodowej (Warszawa 2006), K.M. Czarnecki (red)., Podstawowe pojęcia zawodoznawstwa (Sosnowiec 2008); E. Podoska-Filipowicz, Zarys zawodoznawstwa, orientacji i poradnictwa
zawodo-wego (Częstochowa 2008), I. Mandrzejewska-Smól, Edukacyjno-zawodowe wy-bory młodzieży gimnazjalnej (Bydgoszcz 2010).
Oczywiście problematyka zawodoznawstwa wpisuje się w szerszą refleksję związaną z orientacją, poradnictwem i doradztwem zawodowym, a także z edu-kacją zawodową, stąd odnaleźć ją można w różnych opracowaniach z zakresu pe-dagogiki pracy, jednak już nie w takim wymiarze szczegółowym. Większość z nich opiera się też na stanowisku, iż zawodoznawstwo rozumiane jest przede wszystkim jako wiedza o zawodach (ujęcie wąskie) i obejmuje: historię podziału pracy, współczesny podział pracy, opisy zawodów i charakterystyki zawodowe, analizę czynności zawodowych, warunków pracy i zadań pracowniczych. Badania wpisujące się w ten obszar, przeprowadzane na stanowiskach pracy i badania do-kumentacji, pozwalają na przygotowanie charakterystyk opracowywanych na pod-stawie analizy zawodów, zawierających wykaz czynności zawodowych, wykaz wiadomości i umiejętności wymaganych przy wykonywaniu zawodu, opis pożą-danych cech psychofizycznych i przeciwwskazań oraz zarys drogi edukacyjnej prowadzącej do uzyskania kwalifikacji zawodowych. Zawodoznawstwo w rozu-mieniu wiedzy o zawodach stanowi podstawę tworzenia ogólnokrajowej klasyfi-kacji zawodów i budowania klasyfiklasyfi-kacji zawodów szkolnych2.
Aktualnie charakterystyki zawodowe stanowią część składową standardów kwalifikacji zawodowych, czyli norm opisujących kwalifikacje konieczne do wy-konywania zadań zawodowych wchodzących w skład zawodu, akceptowanych przez przedstawicieli organizacji zawodowych i branżowych, pracodawców, pra-cobiorców i innych kluczowych partnerów społecznych. Podstawę prawną
rzenia w Polsce systemu krajowych standardów kwalifikacji zawodowych stanowi Ustawa z 20.04.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2013 r. poz. 674). Standardy kwalifikacji zawodowych opracowuje się m.in. w celu umożliwienia porównywalności i uznawalności wymagań kwalifikacyj-nych poświadczokwalifikacyj-nych dyplomami i świadectwami zawodowymi w państwach Unii Europejskiej. Ma to szczególne znaczenie dla Polaków kształcących się w kraju i podejmujących pracę zarobkową za granicą. W praktyce standardy kwa-lifikacji zawodowych oznaczają zestaw informacji na temat oczekiwań pracodaw-ców zawartych w kategoriach wiedzy, umiejętności i cech psychofizycznych. Na chwilę obecną opracowano w Polsce około 300 takich standardów. Umożliwiają one ocenę własnych kompetencji w kontekście sformułowanych wymagań zawo-dowych, tym samym sprzyjają mobilności zawodowej i rozwojowi zawodowemu. Zawodoznawstwo analizowane w ujęciu szerszym wykracza natomiast poza wiedzę o poszczególnych zawodach i jest traktowane jako obszar nauki prezentujący świat zawodów i ludzi w pracy zawodowej. W takim właśnie ujęciu zostało ono za-prezentowane w książce Zdzisława Wołka i potraktowane w rozumieniu wiedzy o współczesnym świecie pracy, o występujących w nim zjawiskach i rządzących prawidłowościach. Jak czytamy we Wstępie: „Zawodoznawstwo w tradycyjnym rozumieniu to wiedza o zawodach, sposobach ich opanowania i wykorzystania na rynku pracy. Nie jest więc dyscypliną naukową, lecz obszarem wiedzy o charakterze interdyscyplinarnym, wykorzystującym wiedzę i doświadczenie z różnych dziedzin nauki. Współczesne rozumienie zawodu jest coraz mniej jednoznaczne. W świecie pracy często ma miejsce podejmowanie zadań zawodowych bez konieczności legi-tymowania się opanowaniem zawodu. Dostęp do pracy staje się coraz bardziej zróż-nicowany, a możliwości podjęcia zatrudnienia coraz częściej wyznaczają rzeczywiste kompetencje ubiegającego się” (s. 7). Tak przyjęte podejście koncen-truje się na ukazaniu miejsca pracy w życiu człowieka, wychodząc z założenia, iż praca nie jest wyłącznie źródłem dochodu, ale i – a może przede wszystkim − spo-sobem na doświadczanie życia i jego przeżywanie. Dlatego też zgodnie z pierwo-tnym zamiarem, jaki przyświecał Autorowi, recenzowana pozycja stanowi studium licznych złożoności i uwarunkowań pracy oraz spełnianej przez nią roli na różnych etapach drogi życiowej i zawodowej zarówno osób pracujących, bezrobotnych, jak i potencjalnych pracowników.
Strukturę treściową książki wyznaczają: Wstęp; cztery główne części, w ra-mach których wyodrębnionych zostało szesnaście rozdziałów: (1) Zawód jako
na-stępstwo społecznego podziału pracy, (2) Człowiek w obliczu pracy zawodowej,
(3) Praca zawodowa w warunkach poprzemysłowego społeczeństwa wiedzy, (4)
Zakład pracy w dobie poprzemysłowej, a także Zakończenie, Słownik podstawo-wych terminów i Bibliografia. W ten sposób podjętą tematykę ukazano w sposób
wynosi łącznie 246 stron. Przytoczone tytuły głównych części książki stanowią logiczny i spójny ciąg oddający istotę zawodoznawstwa rozumianego właśnie jako wiedza o współczesnej pracy, a przede wszystkim implikacje wynikające z zasad-niczych kategorii stanowiących oś rozważań Autora, takich jak: zawód, praca za-wodowa, zakład pracy.
W związku z tak przyjętą strukturą, prezentowane rozważania rozpoczynają analizy terminologiczne skupione wokół pojęcia „zawód” − jako podstawowej ka-tegorii zawodoznawstwa − i jego klasyfikacji. Autor omawia istotę społecznego po-działu pracy, następstwa wyodrębniania się zawodów, przedstawia również wybrane dokumenty dotyczące pracy zawodowej, jak: Konstytucja Rzeczypospolitej Polski, Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Kodeks pracy, wybrane kodeksy etyki zawodowej, spisy zawodów i specjalności zawodowych, taryfikatory pracy i zawodów, charakterystyki zawodowe, standardy kwalifikacyjne, dokumenty osobowe pracownika ubiegającego się o pracę oraz rodzaje umów o pracę. Liczba wskazanych dokumentów i ich tematyka jest bardzo wszechstronna. W dalszej ko-lejności Zdzisław Wołk przechodzi do charakterystyki pracowników i stanowisk pracy − począwszy od pracowników szczebla podstawowego, pośredniego, po człon kierowniczy. Dokonuje również analizy form organizacyjnych pracy wypracowa-nych w okresie przemysłowym (praca indywidualna, zbiorowa, zespołowa) oraz poprzemysłowym (głównie: praca w niepełnym wymiarze, zatrudnienie łączne, lea-sing pracowniczy, outsourcing kadrowy, samozatrudnienie, telepraca). Na tym tle rozważa ideę flexicurity zestawiając ją z kontekstem głównych zasad funkcjonowa-nia unijnego rynku pracy. Flexicurity to idea socjalna, a w zasadzie socjalny model zatrudnienia, oparty na łatwym procesie zatrudniania oraz zwalniania pracowników przez pracodawcę, a także wysokich zabezpieczeniach socjalnych dla osób bezro-botnych. Obecność tego zagadnienia w książce oddaje aktualną tendencję propago-waną przez Komisję Europejską, aby zagwarantować obywatelom Unii Europejskiej wysoki poziom pewności zatrudnienia, tzn. możliwości szybkiego znalezienia pracy na każdym etapie życia zawodowego i duże szanse rozwoju zawodowego w wa-runkach szybko zmieniającej się gospodarki. Jej celem jest również zadbanie o to, aby zarówno pracownicy, jak i pracodawcy w jak największym stopniu skorzystali z możliwości, jakie daje globalizacja. Dzięki temu model flexicurity sprawia, że bezpieczeństwo i elastyczność wzajemnie się wspierają3. Na uwagę w pierwszej
części opracowania zasługuje niewątpliwie próba ujęcia najważniejszych zagadnień skupionych współcześnie wokół kategorii zawodu. W moim odczuciu jest to próba udana. Rozważania podjęte w tej części potraktować również można jako wstęp do głębszej refleksji.
W kolejnych rozdziałach połączonych wspólnym hasłem „Człowiek w obliczu pracy zawodowej” zaprezentowano w pierwszej kolejności znaczenie pracy jako szczególnej formy działalności sprzyjającej rozwojowi człowieka. W tym celu Autor wprowadził kategorię rozwoju zawodowego, którą rozpatruje na tle kariery zawo-dowej. Na szczególną uwagę zasługują rozdziały poświęcone niestadialności rozwoju zawodowego rozumianego jako poprzemysłowy „znak czasu”, a także niepowtarzal-ność sylwetek pracowniczych XXI wieku. Już sama ich nazwa wskazuje na innowa-cyjne ujęcie problematyki. Przytoczona linia rozwoju zawodowego pracownika autorstwa Profesora Zygmunta Wiatrowskiego, odnoszona przede wszystkim do okresu trwania cywilizacji przemysłowej, zaprezentowana została w kontekście dy-namicznej rzeczywistości rynku pracy, w której ma miejsce szereg modyfikacji zwią-zanych z realizacją kariery zawodowej i coraz powszechniejsza jest sytuacja wielokrotnego zmieniania miejsca lub charakteru pracy. Godnym podkreślenia jest również rozdział pt. Człowiek jako podmiot w procesie pracy zawodowej, w którym Autor prezentuje rozważania poświęcone obliczom podmiotowości w sytuacjach pra-cowniczych, analizując je w nurcie zarówno obiektywistycznym, jak i subiektywis-tycznym, a także w relacjach interpersonalnych zachodzących na terenie każdego zakładu pracy. Przegląd literatury, nie tylko z zakresu filozofii, pozwala dostrzec ten-dencję do utożsamiania kategorii podmiotu z konkretnym podmiotem osobowym – człowiekiem, co stanowi fundamentalne założenie w podejmowanych analizach tego zagadnienia na gruncie pedagogiki. W rozumieniu ogólnym, podmiotem jest indy-widualna osoba, zdolna do świadomej refleksji nad celami i wynikami swoich do-konań, kształtująca własną przestrzeń życia4. Warunkiem przeżywania własnej pracy
zawodowej jest − zdaniem Zdzisława Wołka − właśnie podmiotowość pracownika. Filozoficzna idea podmiotowości, stanowiąc inspirację dla pozostałych dyscyplin naukowych powoduje, że traktują one człowieka jako istotę odpowiedzialną oraz sa-moświadomą. Koncepcje podmiotowości podkreślają, że człowiek jest wolny w swo-ich decyzjach oraz ma swobodę w działaniach. Wskazują również na poczucie odpowiedzialnego funkcjonowania w rzeczywistości materialnej i społecznej5. W tej
części książki zawarto również rozdział poświęcony „Niepowtarzalności sylwetek pracowniczych w XXI wieku”, w ramach którego refleksją objęto cechy społeczno--kulturowe jednostek rozważane jako kryteria powodzenia zawodowego; ich zainte-resowania, motywacje oraz aspiracje do pracy zawodowej.
W dalszej refleksji, zgodnie z przyjętą strukturą i logiką treści, Autor prze-chodzi do zaprezentowania Pracy zawodowej w warunkach poprzemysłowego
społeczeństwa wiedzy. Odwołując się do dorobku naukowej nowej organizacji
4A. Warchał, Podmiot w sferze społecznej, [w:] Podmiot, osoba, tożsamość, red. E. Pietrzak,
A. Warczał, Ł. Zaorski-Sikora, Łódź 2007, s. 38 i nast.
5J. Górniewicz, Kategorie pedagogiczne, Olsztyn 1997, s. 25 i nast.; A. Warchał, Podmiot…,
pracy, a jednocześnie akcentując konieczność antropocentrycznego podejścia do pracy zawodowej, Zdzisław Wołk ukazuje specyfikę pracy zawodowej wykony-wanej w warunkach dynamicznych przemian w dobie globalizacji pisząc m.in.: „[…] z perspektywy globalnej, współczesna praca zawodowa stanowi przestrzeń życia, w której odbijają się zjawiska życia politycznego, ekonomicznego i spo-łecznego, i w której kwestie rozwoju osobowego ludzi i związane z tym problemy zajmują miejsce szczególne” (s. 123). Ustosunkowując podjętą problematykę do warunków o wymiarze krajowym, sygnalizuje zróżnicowanie pracy w Polsce na początku nowego stulecia; skupia się także na negatywnych jej stronach i patolo-giach. Patologie te rozpatrywane są jednak w szerszym kontekście społecznym, co jest warte podkreślenia, Autor zwraca bowiem uwagę na takie zjawiska, jak: uzależnienie od alkoholu, narkomanię, działalność o charakterze przestępczym, rzutujące niewątpliwe na pracowników i wykonywaną przez nich pracę.
Analizie poddano także główne zjawiska patologiczne występujące w trakcie wykonywania obowiązków zawodowych, m.in.: długotrwałe skutki stresu i na-pięcia psychicznego, mobbing, molestowanie seksualne, korupcję, nepotyzm i klientyzm, patologiczne grupy pracownicze, nadużycia w środowisku pracy. Jak pisze Zdzisław Wołk w tej części książki: „Zjawisk patologicznych nie da się cał-kowicie wykluczyć z życia zakładów pracy, można nawet przypuszczać, że będą się one nasilać, gdyż zmienność warunków życia i pracy jest tak wielka, że coraz więcej ludzi za tymi zmianami nie nadąża i w rezultacie zostaje spychana na mar-gines społecznego życia” (s. 151). W odniesieniu do przytoczonego cytatu należy stwierdzić, iż w recenzowanej publikacji nie brakuje również odniesień do licz-nych instytucji i form wsparcia, z pomocy których może skorzystać zarówno młody człowiek, dopiero planujący swoją karierę zawodową, jak i dorosły do-świadczający trudności zawodowych. Ta część książki przybliża zagadnienie edu-kacji ustawicznej do zawodu i pracy; poradnictwa zawodowego dla młodzieży (poradnie psychologiczno-pedagogiczne, poradnictwo w szkołach) i osób doro-słych; instytucje: ochotniczych hufców pracy, akademickich biur karier, urzędów pracy oraz klubów pracy. Zdzisław Wołk wskazuje ponadto na instytucje chro-niące prawa pracownicze, jak np. Państwowa Inspekcja Pracy i związki zawo-dowe. Prezentuje również ideę ekonomii społecznej rozumianej jako system przedsiębiorstw i organizacji oraz właściwych im uregulowań prawnych, mają-cych na celu wspieranie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, w ramach której akcentuje działalność m.in.: inkubatorów przedsiębiorczości i zamysł wo-lontariatu. Wydaje się, iż jest to wątek godny polecenia szczególnie dla studentów pedagogiki. Wartość merytoryczną trzeciej części należy wyróżnić.
Ostatnia, czwarta część pracy stanowi omówienie zagadnień związanych z funkcjonowaniem człowieka w zakładzie pracy. Przedstawiono w niej zakład pracy jako środowisko realizacji zadań zawodowych oraz formalne i nieformalne
relacje społeczne w nim zachodzące. Poruszona tu problematyka zasługuje na szczególną rekomendację. Wielce zaniedbanym obszarem analiz naukowych za-równo na gruncie pedagogiki pracy, jak i subdyscyplin pokrewnych jest niewąt-pliwie pedagogika zakładu pracy. Za punkt wyjścia prezentowanych tu rozważań Zdzisław Wołk przyjął tezę, iż zakład pracy stanowi tradycyjne miejsce wykony-wania pracy zawodowej i posłużył się metaforą mikrokosmosu zakładu pracy pi-sząc, iż jest to: „[…] mikrokosmos każdego z osobna pracownika, niezależnie od jego statusu społecznego i pozycji zawodowej, czy jakichkolwiek cech kulturo-wych. Tkwi on w pracownikach i znacząco wpływa na kulturę organizacyjną firmy i jej sposób funkcjonowania. Przede wszystkim jednak wyraża złożoność i uwikłania pracowniczego życia jednostki” (s. 195). Na uwagę zasługuje także rozpatrywanie zakładu pracy w kategorii środowiska, organizacji oraz systemu, na tle których analizie poddano przypisane mu funkcje. Zgodnie ze stanowiskiem socjologów pracy w książce przyjęto założenie, iż zakład pracy jest instytucją nie tylko gospodarczą, ale i społeczną, gdyż to ludzie tworzą jego struktury, wytyczają cele i zadania, określają pozycje, powinności i obowiązki poszczególnych człon-ków. Najważniejszym zaś jego elementem są niewątpliwie pracownicy, którzy określają jakość danej załogi i rzutują na osiągnięcia usługowe i produkcyjne. W tym kontekście należy go postrzegać jako taki sposób zorganizowania, który zapewnia sprawne funkcjonowanie i którego celem jest osiągnięcie wymiernych efektów ekonomicznych (zysku)6.
Należy podkreślić, iż wskazany interesujący materiał badawczy prezento-wany w recenzowanej pozycji oparty został na bogatej literaturze z różnych dzie-dzin wiedzy społecznej, zwłaszcza z pedagogiki, psychologii, socjologii oraz nauk o zarządzaniu. Tym samym zawiera on bogactwo interesujących treści i podjętych wątków, co − jak się wydaje − ukazano w dotychczasowy opisie.
Zgodnie z intencją Autora, książka adresowana jest przede wszystkim do osób zajmujących się zawodowo problemami pracy z ludźmi. Jej głównymi adresatami są doradcy zawodowi i personalni, pośrednicy pracy, pracownicy służb zatrudnienia, pracownicy zajmujący się polityką kadrową w zakładach pracy. Tak dobrana grupa docelowa odbiorców sygnalizuje zamysł Zdzisława Wołka, aby pozycja ta nie była dostępna jedynie dla teoretyków zajmujących się problematyką ludzkiej pracy, ale służyła potrzebom praktyki w sferze edukacji i rynku pracy. Publikacja ta jest rów-nież niezwykle przydatna studentom nauk społecznych, w tym studentom pedagogiki pracy i pokrewnych specjalności. Stanowi bowiem wykładnię cennych informacji, które każdy młody człowiek, każdy absolwent, powinien wiedzieć przygotowując się do podjęcia pracy zawodowej. Jej wartość merytoryczną docenić powinni nie-wątpliwie pedagodzy pracy, psycholodzy pracy, socjolodzy pracy, a ponadto
ciele i wychowawcy związani z obszarem zawodoznawstwa. Jak pisze sam Zdzisław Wołk, przybliżając świat pracy zawodowej i jego złożoność pozycja ta może: „po-służyć w zasadzie każdemu człowiekowi […], gdyż każdy z nas jest swoim włas-nym doradcą i sam realizuje swoje zawodowe usytuowanie” (s. 9).
Przechodząc do ogólnej oceny recenzowanej pracy, chciałabym jeszcze raz podkreślić jej oryginalny charakter, a także umiejętne powiązanie treści ukazanych w szerokiej perspektywie, w całościowym spojrzeniu. W rezultacie powstała praca interesująca i aktualna, uwzględniająca tendencje zmian cywilizacyjnych, zwłasz-cza rozwój poprzemysłowego społeczeństwa wiedzy i ich wpływ na pracę zawo-dową człowieka. Z pełnym przekonaniem rekomenduję ją jako obowiązkową pozycję w bibliotece pedagogów pracy, która służyć będzie krzewieniu rodzimej myśli socjopedagogicznej.
Jak sam Autor zwraca uwagę, w książce nie wyczerpano wszystkich proble-mów związanych z pracą zawodową ludzi, co zapewne nie byłoby nawet możliwe. Wydaje się jednak, iż Zdzisław Wołk publikacją tą niewątpliwe zbliżył się do tego właśnie stanu.
