A n n a T u r o w s k a
DYSPOZYCJE OSOBOWOŚCIOWE
A RADZENIE SOBIE ZE STRESEM NA PRZYKŁADZIE
OSÓB KOŃCZĄCYCH STUDIA W SZKOLE GŁÓWNEJ
HANDLOWEJ W WARSZAWIE
Przemiany w Polsce wymuszają potrzebę ciągłego przystosowywania się do no-wych warunków. Transformacja systemowa spowodowała wiele zmian w różnych dziedzinach życia, w tym również w szkolnictwie wyższym. Powstało wiele uczel-ni, także prywatnych, o zróżnicowanych profi lach kształcenia. Wielokrotnie zwięk-szyła się liczba absolwentów szkół wyższych. Jednocześnie praca dla nich stała się towarem defi cytowym. Zmieniły się, i nadal ciągle zmieniają się, wymogi rynku pracy w stosunku do młodych, wykształconych Polaków. Osoby kończące studia na ogół wiedzą, że dyplom wyższej uczelni, znajomość dwóch języków obcych, obsługa komputera, dyspozycyjność i kreatywność, a nawet pobyt za granicą – już nie wzbudzają zachwytu pracodawców.
Młodzi ludzie z dyplomem wyższej uczelni znajdują się jak gdyby w stanie
ży-ciowej nieważkości. Często nie mogą podjąć pracy w wyuczonym zawodzie, a nawet
– żadnej pracy. To z kolei utrudnia realizację ważnych osobistych celów, związa-nych z usamodzielnieniem się, takich jak: kupno mieszkania, założenie rodziny, wychowywanie dzieci, opieka nad rodzicami. O trudnej sytuacji absolwentów szkół wyższych piszą wiele U. Sztanderska i W. Wojciechowski1. Być może, dynamika
1 Sytuację absolwentów szkół wyższych opisują U. Sztanderska oraz W. Wojciechowski w rapor-cie: Czego (nie) uczą polskie szkoły? System edukacji a potrzeby rynku pracy w Polsce, Warszawa 2008.
zmian społeczno-ekonomicznych w naszym kraju przewyższa wzrost zdolności adaptacyjnych przyszłych absolwentów.
1. Operacjonalizacja badanego problemu
Relacjami między społeczeństwem a jednostką zajęła się nowa dyscyplina psycho-logii, powstała w Polsce po roku 1989 – makropsychologia, czyli psychologia zmia-ny społecznej. Jej twórca i badacz J. Czapiński podaje, że „naturalna, a więc nieza-planowana przez badacza zmiana społeczna stanowi dla makropsychologii odpowiednik zmiennej niezależnej”2.
Opisana wcześniej trudna sytuacja absolwentów wymusi prawdopodobnie po-trzebę uruchomienia sposobów radzenia sobie ze stresem, powiązanych z dyspo-zycjami osobowościowymi osób kończących stacjonarne studia wyższe3. Jak po-daje najbardziej znany twórca i badacz teorii stresu R.S. Lazarus wraz z S. Folkman – stres jest to „określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez daną osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi”. Z kolei radzenie sobie określane jest jako „poznawcze i behawio-ralne wysiłki zmierzające do sprostania wymogom zewnętrznym i/lub wewnętrz-nym, które w ocenie jednostki przekraczają możliwości, jakimi ona dysponuje”4.
W radzeniu sobie ze stresem rozumianym jako strategia podejmowana w kon-kretnej sytuacji stresowej ważne są – według J. Czapińskiego – dyspozycje oso-bowościowe5. W oparciu o sugestiez literatury przedmiotu rozpatrzone zostaną trzy dyspozycje osobowościowe: samoocena, motywacja oraz poczucie umiejsco-wienia kontroli.
Samoocena defi niowana jest przez M. Rosenberga jako ocenianie siebie lub poczucie własnej wartości i szacunku dla siebie. Jak podają między innymi J.
Cza-2 Pojęcie makropsychologii oraz badania z tej dziedziny przybliżono w: J. Czapiński, Makropsy-chologia, czyli psychologia zmiany społecznej: szkic osobisty [w:] Jednostka i społeczeństwo, M. Lewic-ka, J. Grzelak (red.), Gdańsk 2002, s. 23–48.
3 O badaniach dotyczących korelacji dyspozycji osobowościowych z radzeniem sobie ze stresem pisano m.in. w: J. Czapiński Osobowość szczęśliwego człowieka [w:] Psychologia pozytywna, J. Czapiń-ski (red.), Warszawa 2004.
4 R.S. Lazarus, S. Folkman, Stress, Appraisal and Coping, New York 1984, s.19; S. Folkman, R.S. La-zarus, Th e Relationship between Coping and Emotion: Implication and Research, „Social Science and Medicine” 1988, No. 26, s. 310.
5 Szczegółowe omówienie znaczenia dyspozycji osobowościowych rozumianym jako strategia radzenia sobie ze stresem przedstawiono w: J. Czapiński, Psychologia szczęścia, Warszawa 1994, a tak-że J. Czapiński, Osobowość szczęśliwego człowieka…, op.cit.
piński i A. Turowska wyższa samoocena sprzyja bardziej skutecznej strategii radze-nia sobie, nastawionej na zadanie. Niska samoocena natomiast współwystępuje z wyborem emocjonalnej lub ucieczkowej strategii radzenia sobie. Potwierdzają to T.J. Scheff , S.M. Retzinger i M.T. Ryan oraz J. Czapiński6. U młodych ludzi kończą-cych studia istotna w radzeniu sobie ze stresem może być również motywacja, de-fi niowana jako zespół mechanizmów powodujących uruchomienie, ukierunkowa-nie, podtrzymanie i zakończenie zachowania7. D.C. McClelland, J.W. Atkinson, J. Reykowski, a także W. Łukaszewski i D. Doliński zwracają uwagę, że optymalna jest motywacja o średnim natężeniu, zbyt wysoka motywacja natomiast wpływa para-liżująco na działanie. Ciekawe podejście do motywacji osiągnięć prezentują C.S. Dweck i M.L. Maehr oraz C. Ames, R. Ames J.G. Nichols. Autorzy ci rozróżnia-ją dwa spojrzenia na motywację osiągnięć, uwzględniarozróżnia-jące rodzaj celu, który chce się osiągnąć: a) motywacja zewnętrzna – zorientowana na poziom wykonania, np. zademonstrowanie w grupie rówieśniczej wyższych kompetencji od innych jej uczestników oraz b) motywacja wewnętrzna – zorientowana na rozwój własnych kompetencji, np. osiągnięcie mistrzostwa, samorealizację8.
Dalsze badania dotyczące związku dyspozycji osobowościowych z radzeniem sobie ze stresem wskazywały na ważność poczucia umiejscowienia kontroli, defi -niowanego przez J.B. Rottera jako przekonanie, że wyniki naszych działań zależą od nas samych (poczucie kontroli wewnętrznej) lub od zdarzeń pozostających poza naszą kontrolą osobistą (poczucie kontroli zewnętrznej)9. W swych badaniach nad młodzieżą europejską A. Grob, T.D. Little, B. Wanner i W. Wearing wykazali, 6 O współzależności wyższej samooceny i wyboru strategii radzenia sobie piszą m.in.: J. Czapiń-ski, Psychologia pozytywna…, op.cit.; A. Turowska, Badania korelacyjne nad samooceną, orientacjami społecznymi i orientacjami kontroli warszawskiej młodzieży maturalnej, „Kwartalnik Pedagogicz-ny” 2010, nr 4. Współzależność niskiej samooceny i wyboru strategii radzenia sobie opisano m.in. w: T.J. Scheff , S.M. Retzinger, M.T. Ryan, Crime, Violence, and Self-esteem: Review and Proposals [w:] Th e Social Importance of Self-esteem, A.M. Mecca, N.J. Smelser, J. Vasconcellos (eds.), Berkeley 1989.
7 W. Łukaszewski, Motywacja w najważniejszych systemach teoretycznych [w:] Psychologia. Pod-ręcznik akademicki, J. Strelau (red.), Gdańsk 2004.
8 Zagadnienia dotyczące motywacji zewnętrznej i wewnętrznej opisano szczegółowo w: E.L. Deci, Th e Eff ects of Externally Mediated Rewards on Intrinsic Motivation, „Journal of Personality and Social Psychology” 1997, No. 18; E.L. Deci, R.M. Ryan, Intrinsic Motivation and Self-determination in Human Behavior, New York 1985; C.S. Dweck, Motivational Processes Aff ecting Learning, „American Psycho-logist” 1986, No. 41; M.L. Maehr, Th oughts about Motivation [w:] Research of Motivation in Education: Goals and Cognitions, C. Ames, R. Ames (eds.), San Diego 1989; J.G. Nichols, Th e Competitive Ethos and Democratic Education, Cambridge 1989; a także C. Ames, Achievement Goals, Motivational Cli-mate, and Motivational Processes [w:] Motivation in Sports and Exercise, G. Roberts (ed.), Champaign 1992.
9 J.B. Rotter, Generalized Expectancies for Internal versus External Control of Reinforcement, „Psychological Monographs” 1966, No. 80.
że silniejsze poczucie kontrolowania zdarzeń sprzyja skuteczniejszemu radzeniu sobie ze stresem. Z kolei według S. Folkman i R.S. Lazarusa przekonanie o braku wpływu na usunięcie przyczyny stresu współwystępuje z wyborem emocjonalnej strategii radzenia sobie ze stresem. Jednakże zbyt silne przekonanie o swoim wpły-wie na życiowe wydarzenia może doprowadzić do obarczania się winą za pono-szone porażki i prowadzić do nasilania się symptomów stresu. Wcześniejsze bada-nia na próbie narodowej Amerykanów prowadzone przez N. Krause i S. Strykera również wykazały tę prawidłowość.
Przedstawione wyżej rozważania teoretyczne zachęciły do podjęcia badań na temat radzenia sobie studentów opuszczających mury warszawskich publicznych uczelni – w niełatwych okolicznościach związanych z trudną sytuacją na rynku pra-cy. Na podstawie dostępnej krajowej i zagranicznej literatury przedmiotu zauważa się, że badań takich u schyłku transformacji ustrojowej nie przeprowadzano10.
2. Badania własne – rozwiązania warsztatowe
Celem podjętych badań było:1) Wyznaczenie dominującej strategii radzenia sobie ze stresem osób bada-nych:
– zadaniowej (nastawionej na rozwiązanie problemu),
– emocjonalnej (skierowanej na redukcję lęku, rezygnację z dążenia do pier-wotnego celu i przeniesienie aktywności na inny cel, ukierunkowany na obronę ego),
– lub ucieczkowej (polegającej na dystansowaniu się od problemu i podejmo-waniu czynności zastępczych).
2) Przedstawienie związku dyspozycji osobowościowych osób badanych: – samooceny,
– motywacji osiągnięć,
– motywacji wewnętrznej/zewnętrznej,
– poczucia umiejscowienia kontroli ze strategiami radzenia sobie. Sformułowano następujące hipotezy:
10 Badania A. Turowskiej sfi nansowane zostały z funduszu badań własnych Uniwersytetu War-szawskiego (dotacja Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, 2008). Przeprowadzane są w sześciu publicznych warszawskich uczelniach, wybranych jako atrakcyjne, metodą sędziów kompetentnych: Warszawskim Uniwersytecie Medycznym, Szkole Głównej Handlowej, Uniwersytecie Warszawskim, Politechnice Warszawskiej, Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego i Uniwersytecie Muzycznym Fryderyka Chopina.
1. W grupie osób badanych dominującą strategią radzenia sobie ze stresem będzie strategia zadaniowa.
2. W wyborze zadaniowej strategii radzenia sobie ze stresem istotną rolę odegra motywacja osiągnięć.
3. Wybór strategii emocjonalnej uwarunkowany będzie poziomem samo-oceny.
4. Wyborowi strategii ucieczkowej towarzyszyć będzie motywacja zew-nętrzna.
5. Przekonanie o możliwości wpływu na zdarzenia będzie sprzyjać wyborowi zadaniowej strategii radzenia sobie ze stresem.
Władze uczelni wykazały bardzo życzliwy stosunek do badań na temat radzenia sobie ze stresem osób kończących studia wyższe w roku akademickim 2009/2010, służąc pomocą w ich organizacji. Autorka przeprowadzała badania osobiście. Oso-by badane zostały poinformowane, że badania dotyczące radzenia sobie ze stresem służą celom naukowym, są całkowicie anonimowe, dobrowolne i można wycofać się z nich na każdym ich etapie. Studenci wykazali duże zainteresowanie badania-mi. Pomiary przeprowadzono w reprezentatywnej grupie 88 osób wytypowanych losowo. Uczestniczyli w nich studenci V roku jednolitych, stacjonarnych studiów magisterskich Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, kierunku fi nanse i rachun-kowość. Średnia wieku: 23 lata. Po zakończeniu badania autorka poinformowała studentów, że badano związek radzenia sobie z dyspozycjami osobowościowymi: samooceną, motywacją i poczuciem umiejscowienia kontroli nad zdarzeniami. Poinformowano ich także, że po dwóch miesiącach mogą dowiedzieć się o rezul-tatach badań całej grupy.
W opisanych badaniach posłużono się następującymi technikami operacjona-lizacji:
1) Kwestionariuszem CISS-S – do pomiaru strategii radzenia sobie – działań i reakcji podejmowanych lub uruchamianych w konkretnej sytuacji stresowej (N.S. Endler i J.D.A. Parker 1994, opracowanie i adaptacja K.Wrześniewski), 2) Skalą Samooceny – do oceny samego siebie lub poczucia własnej wartości
i szacunku dla siebie (M.Rosenberg 1989, tłumaczenie K. Krejtz),
3) Kwestionariuszem Motywacja osiągnięć – do pomiaru nasilenia motywu osiągnięć w różnych dziedzinach życia (M.Widerszal-Bazyl 1978),
4) Skalą do pomiaru motywacji wewnętrznej/zewnętrznej (T. Kasser, R.M.
Ry-an 1996 za: J.Czapiński 2007),
5) Kwestionariuszem Internal-External – do pomiaru poczucia wewnętrznego lub zewnętrznego umiejscowienia kontroli (J.B. Rotter 1966, opracowanie
3. Podstawowe wyniki badań własnych
Zbliżający się czas ukończenia studiów niesie ze sobą nostalgię rozstania z grupą rówieśniczą, budzi niepewność odnalezienia się na rynku pracy, powoduje lęk przed osobistą odpowiedzialnością za realizację swych życiowych celów. Nie wszy-scy jednakowo poradzą sobie z tą stresową sytuacją. Studenci kończący studia w SGH raczej zdają sobie sprawę, że pokonanie niepewnej sytuacji przyjdzie im bez trudu. Potwierdzają to również wcześniej przeprowadzone badania11.
Tabela 1. Dominująca strategia radzenia sobie osób kończących studia w SGH
Strategia radzenia
sobie ze stresem Liczba osób Procent
Wartość średniej [ skala 7÷ 35 ] ZADANIOWA 70 79,5% 29,14 EMOCJONALNA 10 11,4% 19,86 UCIECZKOWA 8 9,1% 16,86 – 88 osób 100% –
Źródło: Badania własne.
Najczęściej wybieraną strategią radzenia sobie ze stresem w badanej grupie osób kończących studia jest strategia zadaniowa. Dużo rzadziej dominuje strategia emocjonalna i ucieczkowa (tab. 1).
Tabela 2. Samoocena a wybór strategii radzenia sobie – wartość współczynników korelacji r-Pearsona
Rodzaj strategii Samoocena
ZADANIOWA r = 0,47 ; p< 0,01 EMOCJONALNA r = – 0,89; p< 0,01 UCIECZKOWA r = – 0,83; p< 0,01
Źródło: Badania własne.
Stwierdzono dodatnią umiarkowaną korelację między samooceną a wyborem strategii zadaniowej – im wyższa samoocena, tym częściej wybierana jest strategia zadaniowa (tab. 2). Niższej samoocenie towarzyszy wybór strategii emocjonalnej i ucieczkowej.
11 A.Turowska, Percepcja własnej sytuacji u progu samodzielności życiowej osób kończących studia w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, „Studia i Prace Kolegium Ekonomiczno-Społecznego Szkoły Głównej Handlowej” 2011, nr 6 [w druku].
Tabela 3. Motywacja osiągnięć a wybór strategii radzenia sobie – wartość współczynników korelacji r-Pearsona
Strategia radzenia sobie ze stresem Motywacja osiągnięć
ZADANIOWA r = 0,61; p< 0,01
EMOCJONALNA r = – 0,63; p< 0,01 UCIECZKOWA r = – 0,71; p< 0,01
Źródło: Badania własne.
Motywacja osiągnięć jest silnie dodatnio skorelowana z wyborem strategii za-daniowej (tab. 3). Przy wyborze strategii emocjonalnej i ucieczkowej mamy do czynienia z korelacją ujemną, tzn. im niższa motywacja osiągnięć, tym częściej wybierana jest strategia emocjonalna i ucieczkowa.
Tabela 4. Poczucie umiejscowienia kontroli a wybór strategii radzenia sobie – wartość współczynników korelacji r-Pearsona
Strategia radzenia sobie ze stresem Poczucie umiejscowienia kontroli
ZADANIOWA r = 0,36; p< 0,01
EMOCJONALNA r = – 0,78; p< 0,01
UCIECZKOWA r = – 0,65; p< 0,01
Źródło: Badania własne.
Jak wynika z tabeli 4, przekonanie o osobistym wpływie na zdarzenia, czyli poczucie wewnętrznego umiejscowienia kontroli, jest dość nisko dodatnio skore-lowane z wyborem zadaniowej strategii radzenia sobie ze stresem.
Przekonanie o braku wpływu na zdarzenia, czyli poczucie zewnętrznego umiej-scowienia kontroli, sprzyja wyborowi emocjonalnej i ucieczkowej strategii radze-nia sobie ze stresem – potwierdzają to silne ujemne korelacje.
4.
Radzenie sobie ze stresem a dyspozycje osobowościowe – na
podstawie analizy regresji
W celu dokonania prognozy korelacji między dyspozycjami osobowościowymi a wyborem dominującej strategii radzenia sobie przeprowadzono analizę regresji wielokrotnej. Ten sposób analizy wykorzystuje się w naukach społecznych, w któ-rych rozpatrywane zjawiska mają często wielowymiarowe przyczyny.
Analiza regresji wykazała, że predyktorem wyboru zadaniowej strategii radze-nia sobie ze stresem w badanej grupie osób jest motywacja osiągnięć wyjaśradze-niająca
aż 37% wariancji (r2 = 0,37). Wlicza się tu także motywację wewnętrzną. Analiza regresji pozwoliła na zbudowanie modelu: F (1, 86) = 51,07; p<0,01. Motywacja osiągnięć jest silnym predyktorem strategii zadaniowej – współczynnik regresji β = 0,61; p<0,05. Im wyższy poziom motywacji osiągnięć, tym częściej wybierana jest zadaniowa strategia radzenia sobie ze stresem.
Silnym predyktorem wyboru emocjonalnej strategii radzenia sobie ze stresem przez osoby badane jest samoocena. Wyjaśnia aż 80% wariancji (r2 = 0,80), model jest dobrze dopasowany do danych: F (1, 86) = 332,8; p<0,01. Współczynnik regre-sji β = – 0,89 p<0,01. Im wyższy jest poziom samooceny, tym rzadziej wybierana jest emocjonalna strategia radzenia sobie ze stresem.
Predyktorami wyboru ucieczkowej strategii radzenia sobie ze stresem u bada-nych studentów są samoocena, motywacja osiągnięć oraz szczegółowy aspekt mo-tywacji osiągnięć – motywacja wewnętrzna vs. zewnętrzna. Trzy wymienione pre-dyktory pozwalają w istotny sposób przewidywać wybór strategii ucieczkowej, wyjaśniają 74% wariancji (r2 = 0,74), pozwalają na zbudowanie modelu F (3, 84) = 87,26; p<0,001.
Najsilniejszym predyktorem wyboru strategii ucieczkowej jest samoocena, współczynnik regresji β = – 0,68 p<0,01. Im wyższy poziom samooceny, tym rza-dziej wybierana jest strategia ucieczkowa.
Słabszymi predyktorami wyboru strategii ucieczkowej są motywacja osiągnięć oraz jej aspekt – motywacja wewnętrzna vs. zewnętrzna. Współczynnik regresji β dla motywacji osiągnięć = – 0,21; p<0,01. Niższej motywacji osiągnięć towarzyszy wybór strategii ucieczkowej. Współczynnik regresji β dla motywacji wewnętrznej vs. zewnętrznej = – 0,20; p<0,05. Im wyższy jest poziom motywacji wewnętrznej, nastawionej np. na osiągnięcie mistrzostwa i samorealizację, tym rzadziej wybie-rana jest ucieczkowa strategia radzenia sobie ze stresem.
5. Podsumowanie i weryfikacja hipotez
Pomimo trudności ze znalezieniem pracy przez absolwentów szkól wyższych zu-pełnie inaczej przedstawia się sytuacja osób kończących studia w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Powszechna jest wiedza, że ciągle utrzymuje się duże zapotrzebowanie na ekonomistów. Zgodnie z Diagnozą Społeczną 2009 J. Czapiń-skiego warto kształcić fi nansistów, bo stopa zwrotu z kształcenia w tej dziedzinie jest wciąż wysoka. Należy mieć też świadomość, że już przy wyborze kierunku studiów potwierdziła się hipoteza autoselekcji – kandydaci, oczekując dobrych perspektyw zatrudnienia i wysokich zarobków najlepiej widzieli siebie na studiach
ekonomicznych. Nic więc dziwnego, że zgodnie z postawioną Hipotezą 1, najczę-ściej wybieraną strategią radzenia sobie ze stresem jest u badanych studentów strategia zadaniowa.
Niezależnie od powyższego w grupie badanej zarysowują się różnice w wyborze dominującej strategii radzenia sobie związane z indywidualnymi dyspozycjami osobowościowymi. Zgodnie z literaturą przedmiotu oraz Hipotezą 2 u osób bada-nych występuje silna dodatnia korelacja między motywacją osiągnięć a wyborem zadaniowej strategii radzenia sobie ze stresem. Im silniejsza motywacja osiągnięć, tym częściej wybierana jest strategia zadaniowa. Należy jednak pamiętać, że opty-malna jest motywacja osiągnięć o średnim natężeniu. Zbyt wysoka motywacja paraliżuje myślenie.
Z kolei bardzo silnym predyktorem wyboru strategii emocjonalnej wśród osób badanych jest samoocena (zgodnie z Hipotezą 3). Im niższa samoocena, tym czę-ściej dominuje wybór strategii emocjonalnej, skierowanej na redukcję lęku i obro-nę ego.
Wyborowi ucieczkowej strategii radzenia sobie, występującej rzadko, towarzy-szy niska samoocena oraz niska motywacja osiągnięć. Wyborowi strategii uciecz-kowej, czyli dystansowaniu się od problemu i poszukiwaniu czynności zastępczych, sprzyja też wyższa motywacja zewnętrzna, zorientowana na poziom wykonania, dla efektu. Jest to zgodne z Hipotezą 4.
U studentów kończących studia w SGH przeważa dość realistyczne przekona-nie o umiarkowanej możliwości wpływu na kontrolowaprzekona-nie zdarzeń. Korelacja mię-dzy wyborem strategii zadaniowej a poczuciem umiejscowienia kontroli (przeko-naniem, że wyniki naszych działań zależą od nas samych albo tylko od czynników zewnętrznych) jest słaba. Dlatego też dostrzega się tu pewną niezgodność z Hipo-tezą 5. Badani zdają sobie sprawę, że nie wszystko od nich zależy.
Ustosunkowując się do całości badań, należy zauważyć, że dyspozycje osobo-wościowe stanowią ważny czynnik w wyborze strategii radzenia sobie ze stresem. Pomimo że są to raczej stałe uwarunkowania osobowościowe, niemniej można je rozwijać i wzmacniać. Dotyczy to szczególnie samooceny oraz motywacji osią-gnięć. Zarówno poziom samooceny, jak i motywacji osiągnięć możemy kształtować już od wczesnego dzieciństwa – poprzez docenianie sukcesów i zachęcanie do stawiania możliwych do realizacji ambitnych celów. To w przyszłości będzie skła-niało do wyboru zadaniowej strategii radzenia sobie ze stresem. Strategię tę należy uznać za optymalną, najskuteczniej prowadzącą do realizacji celu.
L I T E R A T U R A :
Atkinson J.W., Th e Achievement Motive, Goal-setting and Probability Preferences, „Journal
of Abnormal and Social Psychology” 1960, No. 60.
Czapiński J., Makropsychologia, czyli psychologia zmiany społecznej: szkic osobisty [w:]
Jed-nostka i społeczeństwo, M. Lewicka, J. Grzelak (red.), Gdańsk 2002.
Czapiński J., Osobowość szczęśliwego człowieka [w:] Psychologia pozytywna, J. Czapiński (red.), Warszawa 2004.
Czapiński J., Diagnoza Społeczna 2009, http://www.diagnoza.com [dostęp: 02.12.2009]. Endler N.S., Parker J.D.A., Assessment of Multidimensional Coping: Task, Emotion and
Avoidance Strategies, „Psychological Assessment” 1994, No. 6.
Folkman S., Lazarus R.S., If It Changes It Must Be a Process: Study of Emotion and Coping
during Th ree Stages of a College Examination, „Journal of Personality and Social
Psy-chology” 1985, No. 48.
Folkman S., Lazarus R.S., Th e Relationship between Coping and Emotion: Implication and Eesearch, „Social Science and Medicine” 1988, No. 26.
Grob A., Little T.D., Wanner B., Wearing W., Adolescents’ Well-being and Perceived Control
across 14 Sociocultural Contexts, „Journal of Personality and Social Psychology” 1996,
No. 71.
Kasser T., Ryan R.M., Further Examining the American Dream: Diff erential Correlates of
Intrinsic and Extrinsic Goals, „Personality and Social Psychology Bulletin” 1996, No. 22.
Krause N., Stryker S., Stress and Well-being: Th e Buff ering Role of Locus of Control Beliefs,
„Social Science and Medicine” 1984, No. 18.
Lazarus R.S., Folkman S., Stress, Appraisal and Coping, New York 1984.
Łukaszewski W., Doliński D., Mechanizmy leżące u podstaw motywacji [w:] Psychologia.
Podręcznik akademicki, J. Strelau (red.), Gdańsk 2004.
McClelland D.C., Some Social Consequences of Achievement Motivation [w:] Nebraska
Sym-posium of Motivation, M.R. Jones (ed.), Lincoln 1955.
Reykowski J., Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psychologicznego, Warszawa 1966.
Reykowski J., Osobowość a trwały stres, Warszawa 1971.
Rosenberg M., Society and Adolescent Self-Image, Middletown 1989.
Rotter J.B., Generalized Expectancies for Internal versus External Control of Reinforcement, „Psychological Monographs” 1966, No. 80.
Sztanderska U., Wojciechowski W., Czego (nie) uczą polskie szkoły? System edukacji a
po-trzeby rynku pracy w Polsce, Warszawa 2008.
Turowska A., Badania korelacyjne nad samooceną, orientacjami społecznymi i orientacjami
Turowska A., Percepcja własnej sytuacji u progu samodzielności życiowej osób kończących
studia w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, „Studia i Prace Kolegium
Ekonomicz-no-Społecznego Szkoły Głównej Handlowej” 2011, nr 6 [w druku].
Widerszal-Bazyl M., Kwestionariusz do mierzenia motywu osiągnięć, „Przegląd Psycholo-giczny” 1978, nr 21(2).
SUMMARY:
Th e purpose of the study was to present coping strategies among last year students in latter days of the system transition in Poland. Th e participants were the students of fi ve-years master’s studies in SGH (Warsaw School of Economics).
Th ree strategies of coping: task-oriented (planful problem-solving), emotion-oriented and escape-avoidance oriented were explored. It was examined whether the adopted type of coping is related to personality features – self-esteem, need for achievement and locus of control.
Th e results indicated that task-oriented, active strategy of coping with stress is chosen by the overwhelming majority of students (nearly 80%). Emotion and avoidance-oriented coping with stress was chosen by 11% and 9% respectively.
Results of regression analyses showed signifi cant relations for: task-oriented coping and need for achievement; emotion-oriented coping and self-esteem, avoidance-oriented cop-ing and self-esteem. No signifi cant relation between locus of control and copcop-ing strategies was found.
Key words:
Macropsychology, stress, strategies of coping with stress, self-esteem, need for achievement, locus of control
