Justyna Kopic
Znaczenie i zastosowanie środków
dydaktycznych w nauczaniu języków
obcych dzieci
Nauczyciel i Szkoła 1-2 (22-23), 344-351
Justyna Kopie
Znaczenie i zastosowanie środków dydaktycznych
w nauczaniu języków obcych dzieci
W arunkiem sukcesu w e współczesnym świecie, poza szeroko rozum ianym ogól nym w ykształceniem , je s t bezw ątpienia znajom ość języków obcych.
U m iejętność ta ju ż na starcie do podjęcia jakiejkolw iek pracy daje perspektyw ę lepszych zarobków a niejednokrotnie je st w arunkiem jej otrzym ania,
N iestety pod w zględem znajom ości języków obcych w ciąż jesteśm y daleko w tyle za krajam i Unii Europejskiej. Jest to jeden z najpow ażniejszych czynników m ogących utrudniać Polakom odnalezienie się na rynku pracy U nii. Trudno sobie bow iem w yobrazić urzędnika, praw nika czy lekarza upraw iającego swój zaw ód poza krajem ojczystym bez znajom ości języka ludzi, w śród których chce się podjąć pracę. To sam o lecz m oże naw et w w iększym stopniu, dotyczy nauczyciela, które go znajom ość języ k a musi być nienaganna, jeśli chciałby uczyć za granicą.
Z badań C BO S-u w ynika, że tylko 9% naszych rodaków przyznaje się do znajo mości języ k a niem ieckiego. Ponad 60% Polaków deklaruje brak znajom ości jak ie gokolw iek języ k a obcego- dla porów nania w karajach Unii Europejskiej 70% m ło dzieży z n aja k iś język obcy.
R eform a oświaty, któ rą realizuje M inisterstw o Edukacji N arodow ej - program języ k a niem ieckiego dla szkoły podstaw ow ej został opracow any zgodnie z założe
niami reformy ośw iaty przez zespół naukow ców i nauczycieli pod kierunkiem prof. C zesław a K arolaka. Jest najbardziej now oczesną propozycją program ow ą, po zw alającą nauczycielow i na zaplanow anie i zorganizow anie poszczególnych eta pów pracy z uw zględnieniem najnow szych zdobyczy z zakresu dydaktyki i m eto dyki nauczania- zakłada intensyfikację nauczania języków obcych. Planuje się w prow adzenie języ k a obcego od pierwszej klasy szkoły podstaw ow ej.
O gólnie zwykło się przyjm ow ać, że w iek uczącego się języ k a obcego m a zasad niczy w pływ na efektyw ność jeg o przysw ojenia. Rodzice często stająp rz ed pyta niem: kiedy zacząć uczyć dziecko?- bo że wogóle uczyć o tym wiadom o od dawna. Psychologowie i neurofizjolodzy zgodnie tw ierdzą, że im w cześniej tym lepiej. T w ierdzą naw et, że najlepiej byłoby od urodzenia.
U waża się, że trudności w akw izycji języka drugiego z a c z y n a ją się ju ż po dzie siątym roku życia. D zieje się tak dlatego, że w okresie dzieciństw a je d n a z półkul- najczęściej lew a- staje się półkulą dom inującą. Proces ten je st w idoczny w dzie
Justyna Kopie - Znaczenie i zastosow anie środków dydaktycznych w .
345
siątym roku życia, zaś jego zakończenie przypada na dw unasty- trzynasty rok życia. Jest to w iek w yznaczający koniec okresu tzw. naturalnej gotow ości ję z y k o w e j1. Trudności te dość znacznie w zrastająp o piętnastym roku życia, a od trzydziestego roku życia akw izycja ulega bardzo istotnym ograniczeniom . Może to być związane z ogólnym i uw arunkow aniam i w ieku, zaburzeniam i pam ięci, która je s t głów nym „m agazynem ” leksyki2. D latego też w prow adzenie nauki języ k a niem ieckiego w klasie pierw szej je s t ja k najbardziej uzasadnione.
D ziecko błyskaw icznie chłonie w iedzę. N ie m a w praw dzie co liczyć, że opanuje ję z y k obcy w raz z je g o gram atycznym i podstaw am i, ale m oże po prostu nauczyć
się rozum ieć i mówić.
W czesna nauka języ k a obcego korzystnie w pływ a na rozwój inteligencji dziec ka, ale w ym aga należytego ukierum kow ania go tak, by w iedział, po co się uczy. O panow anie obcego języ k a daje szczególną łatw ość tw orzenia now ych pojęć i w iększą plastyczność umysłu, czyli przyczynia się do szybszego rozw oju um ysło w ego3.
Dziecko bardzo szybko opanow uje niektóre, now e spraw ności językow e. Spo w odow ane je s t to tym, że nie odczuw a ono potrzeby (albo w ręcz nie potrafi) odno sić form y poznaw anej do form ju ż znanych. D la dziecka każda now a form a je st rów nie dobra i tak sam o w ażna ja k stara. D ziecko gotow e je s t zapom nieć dobrze utrw aloną form ę językow ą, jeśli okaże się ona nieprzydatna na gruncie now o po znanego języka. Tego w łaśnie nie potrafi człow iek dorosły: pam ięta on zbyt do brze (a czasem celow o uśw iadam ia sobie), na czym polegają form y językow e i nie um ie pow strzym ać się od (podśw iadom ego) porów nyw ania now ych form języka obcego ze znanym i m u dobrze form am i języ k a rodzimego''.
N ajm łodsze dzieci uczą się przez ilość i zabaw ę. N ie pow inno być czytania czy pisania (w nauce języ k a obcego pow inna obow iązyw ać kolejność: słuchanie- m ó w ienie- czytanie- pisanie. I choć w iększość nauczycieli języ k a niem ieckiego zga dza się z tą kolejnością to i tak nie je st ona stosow ana w praktyce); są łam igłów ki, piosenki, w iersze, kolorow anie obrazków. Trzeba w ięc w ym yślać rozm aite atrak cje by utrzym ać uw agę dziecka. N auczyciel m usi więc w ybrać takie pom oce na ukow e, aby zainteresow ały jeg o podopiecznych. Jest to bardzo w ażne, gdyż łatw o zniechęcić m ałe dziecko przez nadm iar wym agań.
W edukacji wczesnoszkolnej środki dydaktyczne przede wszystkim zapoczątko- w ująproces edukacyjny, pom agają w przekazyw aniu uczniom wiedzy, sprawności lub w rozw iązyw aniu problemów, a także są w ykorzystyw ane do utrw alenia w cze śniej opracow anych zagadnień.
1 В. Л. Jankow ski, N auka ję zy k a obcego, Warszawa 1973, s. 211. 2 J. Brzeziński, N auczanie ję zy k ó w obcych dzieci, Warszawa 1987, s. 28- 29. 1 ibidem, s. 28.
W przypadku pierw szym środki dydaktyczne sąnajczęścięj w ykorzystyw ane do organizow ania określonych sytuacji problem ow ych. Ich zadaniem je s t zacieka w ienie dzieci now o projektow aną treścią, m ają w ięc jak b y um otyw ow ać dalszą naukę zm ierzającą do optym alnego poznania określonych tematów.
Środki dydaktyczne m ogą być także w ykorzystane w procesie przysw ajania n o w ych zagadnień. N auczyciel w ym aga od dzieci w tym przypadku w ykorzystania danych im środków dla poznaw ania odpow iednich treści.
Trzeci przypadek to wykorzystanie ich do utrw alenia nabytej ju ż wiedzy. Porów nyw anie przez dzieci w iedzy ju ż przysw ojonej z w iedzą odzw ierciedloną za po m ocą prezentowanego środka dydaktycznego pozwala im dostrzec nowe elementy w posiadanych ju ż umiejętnościach. Wiedza ta jest więc lepiej utrwalona i pogłębiona.
N auczyciel uczący języka obcego dzieci musi stosow ać różnorodne techniki pra cy: w yw iady, gazetki klasow e, prace konkursow e, gry i zabawy, piosenki, w yli czanki.
Aby te techniki były w pełni w ykorzystane i przyniosły zam ierzony skutek, na uczyciel musi posłużyć się różnym i środkam i dydaktycznymi.
N ow oczesna dydaktyka języ k a obcego je s t nie do pom yślenia bez zastosow ania różnych środków dydaktycznych i w ym aga od nauczyciela dodatkow ego, bardzo przem yślanego przygotowania lekcji.
Brak pom ocy lub tylko okazjonalne użycie ich tam , gdzie pow inny być w ykorzy stane w pełni, je s t jednym z czynników dyskw alifikujących pracę nauczyciela.
U w aża się, że przy zastosow aniu środków dydaktycznych:
kontakt zjęz y k iem obcym je s t bardziej bezpośredni i zbliża ucznia do sytu acji naturalnej;
zrozum ienie, ćw iczenie i zastosow anie struktur w języ k u obcym m oże na stępow ać z om inięciem w łasnego języka;
m ożna om inąć zakłócenia system u fonetycznego przez znaki graficzne; um ożliw ia się stw orzenie większej liczby sytuacji kom pleksow ych w klasie, np. za p om ocą różnego rodzaju obrazów ruchom ych i nieruchom ych, niż tylko za p o m o cą sam ego tekstu;
- języ k obcy nabiera autentyczności w zakresie dialektu; w zrasta pierw iastek m otyw ujący5.
N ajpopularniejszą pom ocą naukow ą zaliczaną do konw encjonalnych środków dydaktycznych je s t podręcznik, który pozostaje podstaw ą nauki choćby dlatego, że w łaśnie na papierze najłatw iej da się przedstaw ić porządek, w jak im pow inny od byw ać się lekcje języ k a obcego. K ażdy dobry podręcznik pow inien uw zględnić
·' II. Stasiak, Wybrane psychodydakłyczne uw arunkow ania uczenia się i nauczania ję zy kó w obcych, G dańsk 1992, s. 54-54.
Justyna Kopie - Znaczenie i zastosowanie środków dydaktycznych w
347
i rozw ijać te elem enty, które różnią języ k rodzim y uczącego się od języ k a będące go celem jeg o nauki, w ykorzystując jednocześnie w szelkie podobieństw a między tym i dw om a językam i dla ułatw ienia nauki6.
D ość dużą popularnością cieszy się obecnie podręcznik programowy. U możliwia on dostosow anie przebiegu nauki do indyw idualnego tem pa i postępów uczącego się (zależnych od zdolności, zainteresow ań, uw agi, m otyw acji i oczyw iście od posiadanej ju ż w iedzy). W ielką zaletą je s t natychm iastow e potw ierdzenie odpo w iedzi, jakiej udziela uczący się na pytania zadane w podręczniku. Pozw ala to uniknąć błędów. Podręcznik program ow y podaje inform ację w m ałych propor cjach i je st tak zbudowany, że do kolejnej pozycji m ożna przejść w zasadzie dopiero po opanow aniu poprzedniej.
Jed n ą z najbardziej przydatnych pom ocy naukow ych je s t na pew no tablica. N a tablicy nauczyciele często dokonują uproszczonych rysunków, które w spom agają sem antyzację m ateriału językow ego i uatrakcyjniająnauczanie7.
O statnio m odne stały się białe tablice do pisania ścieralnym i pisakam i. Tablice te m ożna ju ż spotkać w niektórych szkołach. Ich zaletą je s t to, że pisze się po nich pisakiem , a nie - ja k po tradycyjnej czarnej tablicy- kredą, która kojarzy nam się jedynie z brudem . Pisanie w ielokolorow ym i pisakam i uatrakcyjnia zapis. Biała ta
blica m oże być użyta także jak o ekran dla rzutnika.
Tablice deklinacyjne i koniugacyjne są pom ocą stosunkow o tanią i nauczyciel m oże je bez problem u w ykonać sam em u. S ą one przydatne na zajęciach, kiedy ćw iczy się ja k iś problem gram atyczny i przez dyskretne w skazanie, o ja k i przypa dek , liczbę czy rodzaj nam chodzi, m ożna zachęcić ucznia do sam odzielnego m y ślenia, ułatw ić mu zrozum ienie zaw iłości „końców ek” . D la w zrokow ców je s t to najszybsza m etoda nauczenia się deklinacji poprzez patrzenie i zapam iętyw anie.
Zastosow anie środków technicznych w procesie nauczania stw arza uczniom w arunki zbliżone do w arunków naturalnego środow iska obcojęzycznego. W iado m o przecież, że w takich w arunkach człow iek szybciej opanow uje języ k obcy.
Stosow anie środków technicznych w sposób w yraźny podnosi efektyw ność na uczania, poniew aż pozw ala uczniom znacznie częściej słyszeć m ow ę w języku obcym i to nie tylko wtedy, kiedy chce tego nauczyciel, ale rów nież z inicjatywy sam ego ucznia. U czniow ie m ają okazję słuchow ego postrzegania obcej mowy. Intensyw ne zaś słuchanie obcej m ow y w znacznej m ierze sprzyja rozw ijaniu u uczniów m ow y wewnętrznej, dzięki czem u szybciej i łatwiej m ożna w ypracow ać naw yki i rozw inąć um iejętność aktyw nego m ów ienia8.
N ie w szystkie środki techniczne są jed n ak przeznaczone do słuchania mowy. N iektóre z nich pobudzająuczniów także do aktyw nego mów ienia.
6 B. A. Jankow ski, op. cit., s. 189. 7 J. Brzeziński, op. cit., s. 150.
K orzystając ze środków technicznych uczniow ie zaczynają odczuw ać w zrasta ją c ą potrzebę rozum ienia wypow iedzi bez odw ołania się do pom ocy tłum aczenia. W iadom o, że potrzeba je s t podstaw ow ym bodźcem psychologicznym (w ew nętrz nym ) w procesie przysw ajania sobie języ k a obcego. Z reguły uczniow ie jej nie odczuw ają, poniew aż przebyw ając w środow isku języ k a ojczystego nie m uszą posługiw ać się obcojęzycznym i środkami porozum iew ania się. Gdy natom iast m ają do czynienia z m ow ą w języ k u obcym , odtw arzaną za pom ocą aparatury technicz nej, zm uszeni są często do zupełnie sam odzielnego jej percypow ania i rozum ienia, i to w stosunkow o szybkim tem pie.
Środki techniczne p o zw alają ponadto częściej odtw arzać takie w ypow iedzi w języ k u obcym , które bezpośrednio w iążą się z realnym i sytuacjam i życiow ym i czy zadaniami.
Szczególnie w ażna rola przypada pom ocom w izualnym . S ą o n e niezbędne i bez nich trudno w yobrazić sobie nauczanie języków obcych dzieci, a w skazane je st także stosow anie ich w pierw szej fazie nauczania niezależnie od w ieku uczących się.
Pom oce w izualne stosow ane w nauczaniu dzieci m uszą jednoznacznie ilustro w ać rzeczyw istość pozajęzykow ą, m u szą stwarzać m ożliw ość kojarzenia odpo w iedniej nazw y z w yraźnie ilustrow anym pojęciem 9.
P om ocą istotną i dostępną w każdej chyba szkole je st m agnetofon. Znaczenie m agnetofonu w n a u cejęzy k a obcego je st ogromne:
- n ie je s t dla uczących się korzystne, jeśli w szystkie sw e naw yki artykulacyjne p rzejm u ją od jednej osoby, je śli w szystkie słowa, które p o zn ają słyszą z je d nych i tych sam ych ust;
- ćw iczenia na rozum ienie ze słuchu nie p o leg ająjed y n ie na odsłuchaniu (lub przeczytaniu) uczącym się jakiejś historyjki (często bajki) i om ów ieniu nowych słów ek. Ć w iczenia przygotow yw ane obecnie na kasetach przez w ydaw nic tw a języ k o w e są bardziej skom plikow ane i nie stanow ią w cale klasycznego nagrania tekstu obcojęzycznego, często są to rozm aite w ariacje jed n eg o tek stu, teksty z lukam i, autentyczne nagrania np. z lotniska, dw orca kolejow ego, sklepu itp;
- w ćw iczeniach na rozum ienie ze słuchu chodzi przede w szystkim o to, aby uczący się słuchali, a nie czytali dany tekst. Jeżeli nauczyciel czyta tekst za m ieszczony w podręczniku, uczniow ie często zaglądają do niego, co psuje in tencje takiego ćw iczenia. Jeśli ćw iczenie odtw arzane je s t z m agnetofonu, pro blem ten najczęściej znika, poniew aż w iększość now oczesnych podręczników nie dubluje tekstów w podręczniku i na kasecie.
Justyna Kopie - Znaczenie i zastosowanie środków dydaktycznych w
349
M agnetofon pozw ala na nagranie lekcji lub zapisanie w łasnego głosu uczącego się. Pozw ala to na łatw iejsze spostrzeżenie błędu w w ym ow ie i autom atyczną korektę. D la dzieci będzie to św ietna zabaw a połączona zjed n o c z e sn ą n a u k ą ję z y - ka obcego.
Rzutnik obrazów na folii i na papierze, to kolejna znacząca pom oc dydaktyczna w nauczaniu języ k a obcego. O dgryw a on istotną rolę w fazie prezentacji i w draża nia. N adaje się on rów nież do przypom inania m ateriału, który m oże lub m ógł ju ż ulec zapom nieniu. Pozw ala on nauczycielow i szybko reagow ać na błędy popełnio ne przez uczniów poprzez natychm iastow e eksponow anie danego zagadnienia w form ie obrazu św ietlnego.
Rzutnik m ożem y w ykorzystać przy:
a) szybkich ćw iczeniach gram atycznych- nie trzeba w tedy rozdaw ać kopii ćw i czenia i czekać aż grupa się z nim zapozna. W yśw ietlenie ćw iczenia na tab li cy lub czystej ścianie w ym usza uwagę. Szybciej rów nież uczniow ie rozw iązują dane ćwiczenie, poniew aż całą uwagę pośw ięcająm yśleniu nad rozwiązaniem; b) uczeniu się piosenki- m ożem y szybko w yśw ietlić tekst na ścianie, uczniow ie
nie m uszą go pisać, a w każdej wolnej chw ili m ożna szybko zaśpiew ać po zn an ą w cześniej piosenkę w yśw ietlając każdorazow o je j tekst na ścianie; c) opisywaniu wyglądu osób, pomieszczeń itp.- nie trzeba stać przy danym uczniu
trzym ając przed nim np. fotografię osoby, k tó rą ma opisać, podczas gdy resz ta grupy się nudzi, poniew aż nie w idzi tego, o czym m ówi ten uczeń; d) jednorazow ych ćw iczeniach na w ym ow ę oraz czytaniu tekstów - szybko w y
św ietlony tekst uczniow ie m o g ą czytać i ćw iczyć praktycznie natychm iast. N ie trzeba pisać, pow ielać.
Tablica flanelowa m a tę przew agę nad innymi środkami dydaktycznym i, że okre ślony obraz rzeczyw istości pozajęzykow ej pow staje na oczach dzieci, czem u to w arzyszy m ów ienie. O braz ten m ożna „cofać” w swej treści ujm ując pew ne ele menty, co stanowi o jeg o dynam ice, a w łaściw ie to najbardziej zaciekaw ia naj m łodszych i przykuw a ich uwagę. W żadnym razie nie um niejsza to znaczenia i w artości obrazów statycznych bądź to w form ie plakatów, bądź plansz przedsta w iających np. pew ne zdarzenia w kolejności w ystępow ania, a w ięc tzw. historyjek obrazkow ych, lub obrazków ilustrujących określone pojęcia10.
Reasum ując, należy w yciągnąć wniosek, że w ykorzystanie środków technicz nych w nauczaniu języków obcych stanowi bardzo racjonalny elem ent m etodycz ny i sposób nauczania języ k a obliczony na rozw ijanie m ow y w ew nętrznej, bez czego niem ożliwa je st aktywna m ow a zew nętrzna (ustna)- mów ienie, ani m yślenie w języ k u obcym , ani też opanow anie języ k a na piśm ie".
10 ibidem, s. 151.
Nauczyciel i Szkota 1-2 20 04
O grom ną rolę w e w czesnym nauczaniu dzieci języ k a obcego odgryw a nauczy ciel. To jeg o zadaniem je st zm otyw ow anie dzieci do nauki. To on przez sw oje dobre przygotow anie i duże dośw iadczenie, m a przez naukę dać dzieciom szansę zaspokojenia podstaw ow ych potrzeb: zabawy, w spółzaw odnictw a, m ajsterkow a nia.
N iestety rzeczyw istość je s t zupełnie inna i jeśli chodzi o nauczanie języków ob cych· konkretnie języka niemieckiego- w polskiej szkole znacznie odbiega od książ kowych definicji.
Jedynie połow a nauczycieli języka niem ieckiego w ojew ództw a śląskiego (K ato wic, Mysłowic, Dąbrowy Górniczej, Siemianowic Śląskich) w trakcie pracy z ucznia mi korzysta z pom ocy dydaktycznych, którym i są w yłącznie pom oce dołączone do podręcznika: kasety m agnetofonow e i w ideo, gry i zabaw y, rebusy i zagadki; przy czym najczęściej w ykorzystyw ane są kasety, gdyż pozostałe pom oce w podręcz nikach są ale nie w odpow iednich ilościach (choć w iadom o przecież, że dzieci najszybciej u czą się przez zabawę).
N asuw a się w ięc pytanie: co robi nauczyciel korzystający z pom ocy dołączo nych do podręczników, kiedy podręcznik ogranicza się tylko do podręcznika?
N ie m a w ątpliw ości, że w dzisiejszych czasachjęzyk obcy je s t biletem do otrzy m ania lepszej, bardziej satysfakcjonującej pracy. D aje też szansę stopniow ego wykształcenia wrażliwości międzykulturow ej, zrozum ienia i tolerancji dla odm ien ności, co jest niezbędnym warunkiem przygotow ania dzieci do życia w w ielokultu row ym społeczeństw ie, jak im je s t społeczeństw o zjednoczonej Europy.
Bibliografia:
B ielajew B., Z a rys p sy c h o lo g ii n a u czania ję z y k ó w obcych, W arszaw a 1969. B rzeziński J., N a uczanie ję z y k ó w obcych dzieci, W arszaw a 1987.
Jankow ski B .A ., N a u ka ję z y k a obcego, W arszawa 1973.
S tasiak H ., W ybrane p sy c h o d y d a k ty c zn e u w a ru n ko w a n ia u czen ia się i n a
Justyna Kopie - Znaczenie i zastosowanie środków dydaktycznych w .
351
Summary
The Condition o f success in the m odem world, besides generally understood education, is no doubt the knowledge o f foreign languages. That skill, if you want to find a job, gives you immediatly a chance to get a better salary or in many cases this is a condition o f getting any jo b . It is said that the age o f the learner has got fundamental influence on the effectiveness o f acguiring the language- psychologists claim that the so o n er one starts th e b etter it is. Early beg in n in g o f learning the foreign lan g u ag e has got p ositive influence on the developm ent o f child's intelligence. A cquring and developing language skills makes it easier for the child to create new concepts and ideas and it also develops a bigger brain flexibility. The beginners learn mostly by playing. There shouldn't be any reading or w riting at the very early stage o f learning- only songs, poems, puzzles and colouring pictures.
In low er- prim ary ed u catio n the d id a ctical m eans basic ally start the ed u c atio n al pro cess, help to transmit the knowledge to learners. They are used to provide reinforcement. Basic didactical means are as follows: student's book, blackboard and technical gadgets: tape recorder, ОЫР. Lack o f technical backgro und or using it only occasionally, when it should be used completly, is one o f the disqualification factors o f a teacher, who plays the main role in teaching young learners a foreign language.
