• Nie Znaleziono Wyników

Zur Rollendynamik in dem Kommunikationsgefüge 'politische Talkshow'

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Zur Rollendynamik in dem Kommunikationsgefüge 'politische Talkshow'"

Copied!
19
0
0

Pełen tekst

(1)

Zur Rollendynamik in dem

Kommunikationsgefüge ’politische

Talkshow’

Lublin Studies in Modern Languages and Literature 31, 68-85

(2)

2007, http://www.lsmll.umcs.lublin.pl

Joanna Pędzisz

Maria Curie-Skłodowska University,

Lublin, Poland

Zur Rollendynamik in dem Kommunikationsgefüge

politische Talkshow

E in le itu n g

E in e p o litisc h e T a lk sh o w fu n k tio n ie rt als ein d y n a m isc h e s K o m m u n ik a tio n sg e fü g e , d essen W e se n die in stitu tio n e lle n R ah m en b e stim m e n . D a s F e rn se h e n , das in d iese m S in n e fü r eine g e se llsc h a ftlic h e In stitu tio n g e h a lte n w ird , o rg a n isie rt die H a n d lu n g e n d e r T a lk sh o w te iln e h m e r in n e rh a lb d er G esp rä c h sru n d e , w a s sich z u g le ic h in dem V e rla u f des In te ra k tio n sp ro z e s se s w id e rsp ie g e lt. D ie in te ra k tiv e D im e n sio n d er p o litisc h e n T a lk sh o w trä g t d e sw e g e n zu r V a riie ru n g d er T e iln e h m e rro lle b e i. T a lk sh o w te iln e h m e r ü b e rn e h m e n a b w e c h se ln d die R o lle des S p re c h e rs bzw . d es H ö rers, in d e m sie m it u n te rsc h ie d lic h en G e sp rä c h sp a rtn e rn m it u n te rsc h ie d lic h em E n g a g e m e n t in e in e In te ra k tio n ein tre ten . A u f d iese W e ise p rä g t die R o lle n d y n a m ik d en in te ra k tiv e n C h a ra k te r d er G esp rä c h sru n d e .

Z u Z ie le n des v o rlie g e n d e n B e itra g s w e rd e n d e sh a lb :

1. B e stim m u n g d e s Z u sa m m e n h a n g e s, d er zw isc h e n der R o lle n ä n d e ru n g u n d ih rem E in flu ss a u f den In te ra k tio n sp ro z e ss im K o m m u n ik a tio n sg e fü g e p o litisc h e

(3)

2. S p e z ifiz ie ru n g d e r R o lle n d y n a m ik im K o m m u n ik a tio n sg e fü g e p o litis c h e Talkshow .

Im F a lle d er G e sp räc h sru n d e , a n d er m e h r als z w e i P erso n e n b e teilig t sind, m u ss ein A sp e k t d e r S p re c h e r- u n d H ö re rro lle u n te rsu c h t w e rd e n . U n te rsc h ie d lic h e S p re c h e r- u n d H ö re ra k tiv itä ten sin d d av o n ab h än g ig , w e r d e r e ig en tlich e A d re ssa t ein es G e sp rä c h ssc h ritte s ist. L in k e /N u ssb a u m e r/P o rtm a n n (1994:269f) u n te rsc h e id e n z w isch en ein em d ire k t a n g e sp ro c h e n en H ö rer, d er zu m R ü c k m e ld e v e rh a lten v e rp flic h te t ist, u n d e in em M ith ö re r bzw . Z u h ö rer, d e r eh e r p assiv b le ib e n soll. G e n a u e r a n a ly sie rt d iese F rag e G o ffm an (1964, 1979, 1983) in se in em k o m p le x e n In tera k tio n sm o d ell. G o ffm a n (1964, 1979, 1983) u n te rsc h e id e t z w isc h e n ein e m H örer, d er ein ra tifiz ie rte r T e iln e h m e r an d er fo k u ssie rte n In te ra k tio n 1 ist, u n d ein em H ö rer, der a u ß e rh a lb d er fo k u ssie rte n In te ra k tio n steh t (vgl. A u e r 1999:159).

Die Unterscheidung ist ganz offensichtlich nicht mit der des auditiven Wahrnehmens und/oder Verstehens von der Sprache identisch: es gibt einerseits ratifizierte Teilnehmer, die sich z.B. durch Blickzuwendung und Rezipientensignale (backchanneling) als solche darstellen, tatsächlich aber in Gedanken ganz woanders sind; andererseits natürlich auch Anwesende in der sozialen Situation, die, ohne ratifizierte Teilnehmer eines Gesprächs zu sein, trotzdem unabsichtlich oder absichtlich (mit-)hören und verstehen, was gesagt wird (Auer 1999:159).

D ie R o llen , die H ö re r in n erh alb e in e r fo k u ssie rte n In terak tio n ü b e rn e h m e n , sin d a b e r v o n d em A d re ssie ru n g sv e rfa h re n des S p re c h e rs ab h än g ig . D e r S p re c h e r w e n d e t sic h m it se in e n Ä u ß e ru n g e n n ic h t a n alle g leich zeitig . D e sw e g e n u n te rsc h e id e t m an in ein er k o n k re te n fo k u ssie rte n In te ra k tio n z w isc h e n d en a d re ssie rte n u n d n ic h t-a d re ssie rte n Z u h ö re rn (vgl. A u e r 1999:160). A n g e sic h ts dieser

1 Eine fokussierte Interaktion beruht nach Goffman (1964, 1979, 1983) auf der Herstellung und Bearbeitung eines gemeinsamen Aufmerksamkeitsfokus, die mehrere Personen in einer sozialen Situation vollziehen und für ratifizierte, an diesem Prozess Beteiligte gehalten werden.

(4)

D iffe re n z ie ru n g lässt sic h feststellen , d ass in e in e r p o litisch en T a lk sh o w d.h. in ein em G e fü g e v o n m e h re re n fo k u ssie rte n In te ra k tio n e n ra tifiz ie rte H ö re r au ftreten . Ih n en w ird d a n n a u f G ru n d d e r v o n dem S p re c h e r v o llz o g e n e n A d re ssa te n se le k tio n e n tw e d e r die R o lle d er a d re ssie rte n o d er n ic h t-a d re ssie rten Z u h ö re r zu g e sc h rie b en . U n te r d en T a lk sh o w te iln e h m e rn g ib t es a b e r a u c h so lc h e P erso n en , die m ith ö ren , w e il sie sic h in d erse lb e n so z ia le n S itu a tio n , in d e m se lb e n k o m p le x e n K o m m u n ik a tio n sg e fü g e b efin d en . A ls „bloße b y s ta n d e rs “ (A uer 1999:159) stö re n sie w e d e r ein e fo k u ssierte In te ra k tio n n o c h w e n d e n sie sic h ih r z u 2 (vgl. A u e r 1999:159).

D ie K o m p le x itä t d er In te ra k tio n sp ro z esse in d er p o litisc h e n T a lk sh o w fü h re n dazu, d ass sic h S p re c h e r- u n d H ö re rro lle n in n erh alb m eh re rer, sic h in T a lk sh o w s e n tw ic k e ln d e r fo k u ssie rte r In te rak tio n en än d ern . E in ra tifiz ie rter a d re ssie rte r Z u h ö re r w ird z.B . zu ein em ra tifiz ie rte n n ic h t-a d re ssie rte n Z u h ö re r o d er das P u b lik u m als „ b y sta n d e rs“ (A uer 1999:161) im S tu d io v e rw a n d e lt sic h in eine a d re ssie rte Z u h ö rersch aft.

Ein solcher Wechsel ist oftmals mit einer Veränderung der gesamten Situation verbunden. [...] All diese Fälle sind für Goffman Veränderungen des footing, der ‘Gangart’ der Interaktion; sie haben mit einer Veränderung der Teilnehmerkonstellation zu tun, gehen aber über diese rein partizipationstechnische Dimension hinaus. [...] z.B. durch gestische und andere nonverbale Mittel, durch prosodische Veränderungen [...]. (Auer 1999:163)

In d er A n a ly se e in e s G esp rä c h s in d er p o litisc h e n T a lk sh o w dü rfen a lso n ich t n u r die P e rsp ek tiv e d es S p re c h e rs u n d sein e v e rb a le n u n d n o n v e rb a le n H a n d lu n g e n b e rü c k sic h tig t w e rd e n . D ie A k tiv itä te n des H örers, d er a u f die k o m m u n ik a tiv e n H a n d lu n g e n d e s S p re c h e rs rea g iert, m a c h e n das W e se n ein es G e sp rä c h s aus, d as zum in te ra k tiv e n P h än o m e n w ird . Im G e sp rä c h b e o b a c h te t m an d en ein en G esp rä c h ste iln e h m er, d er g le ic h z e itig in d er S p re c h e r- u n d H ö rerro lle auftritt, u n d d en a n d e re n G e sp rä c h ste iln e h m er, d e r au ch a b w e c h se ln d die R o lle des S p re c h e rs u n d H ö rers ü b e rn im m t (vgl. H e n n e /R e h b o c k

2 „bloße bystanders“ (Auer 1999:159) werden aber in der hier präsentierten Analyse nicht berücksichtigt.

(5)

2 0 0 1 :1 1 ). D ie B e d e u tu n g des g e g e n se itig e n A u fe in a n d e rb ez ie h e n s v o n k o m m u n ik a tiv e n H a n d lu n g e n d er T a lk sh o w te iln e h m e r h e b en H e n n e /R e h b o c k (2001:11) in ih rem P o stu la t h erv o r, d ass m an z w isc h e n ein em S p re c h a k t u n d ein em H ö rv e rste h e n sa k t d e r b eid en G e sp rä c h sp a rtn e r u n te rsc h e id e n soll. S ie sin d „in v o ra u sg e g a n g e n e u n d fo lg e n d e K o m m u n ik a tio n sa k te [e in g e b e tte t], in d e n en S p re c h - u n d H ö rv e rste h e n sa k te e in a n d e r a b lö se n u n d d u rc h d rin g e n “ (H e n n e/R eh b o ck 2 0 0 1 :1 1 ). M it d ie se r T h e se b e h a u p te t m an, d ass die G e sp rä c h sp a rtn e r a u f k e in e n F a ll p a ssiv b le ib en . D ie D y n a m ik des W e c h se ls v o n S p re c h e r- u n d H ö re rro lle n d ag eg en b e e in flu sst stark d en in te ra k tio n a le n C h a ra k te r d er G e sp rä c h sru n d e u n d p räg t die A b fo lg e d er k o m m u n ik a tiv e n H a n d lu n g e n d er T alk sh o w te iln e h m e r. E in e b re ite P a lette v o n A k tiv itä te n , die in A rb e ite n v o n L in k e A ., N u ssb a u m e r M ., P o rtm a n n P. (1994): S tu d ie n b u c h L in g u istik. u n d H en n e H ., R e h b o c k H. (2001): E in fü h r u n g in die G e sp rä ch sa n a lyse s p e z ifiz ie rt w erd e n , u n d die v o n S a c k s H., S c h e g lo ff E., Je ffe rso n G. (1978): A S im p le s t S y ste m a tic s fo r th e O rg a n iza tio n o f Turn T a k in g f o r C o n v e rsa tio n e rk lä rte n M e c h a n ism e n d es S p re c h e rw e c h se ls g elten a ls th e o re tisc h e G ru n d la g e n fü r die V e rw irk lic h u n g d e r Z ie le der e m p irisc h e n S tu d ie, d eren E rg e b n isse in dem v o rlie g e n d e n A rtik e l p rä se n tie rt w erd en .

In d er D a rste llu n g d er S p re c h e r- u n d H ö re ra k tiv itä ten , die die R o lle n d y n a m ik a u sm a ch en , ist n ich t zu ü b erseh en , d ass n ic h t n u r die v e rb a le n so n d e rn a u c h die n o n v e rb a le n S ig n a le d er G e sp rä c h sp a rtn er v o n B e d e u tu n g sind, da d e r n o n v e rb a le B e re ic h m en sc h lic h e H a n d lu n g e n im In te ra k tio n sp ro z ess prägt. Jed o c h , w ie sic h au s dem in te g ra tiv e n S p ra c h -K ö rp e r-K o n z e p t (vgl. K ü h n 2005) ergibt, m a ch t die S u m m e d er b e id e n B e re ic h e n ic h t das W e se n d er In te ra k tio n aus. H ie r h a n d e lt sic h u m e in W e c h se lsp ie l d er S p ra c h e m it der m im isc h e n , g e stisc h e n u n d h a p tisc h e n D im e n sio n so w ie m it der D im e n sio n des B lic k e s u n d d er K ö rp erh altu n g , d as a u f d er In te rd e p e n d en z d iese r P h än o m en e b asie rt (vgl. K ü h n 2 0 0 5 :1 1 2 f). Im Z u sa m m e n h a n g d a m it k ö n n e n die In te ra k tio n sb e te ilig ten erst aus ein em „ M itein an d er a lle r k o m m u n ik a tiv e n V a ria b le n “ (K ühn

(6)

2 0 05:113) die G e sa m tb e d e u tu n g d e s In te ra k tio n sp ro z esses ersch ließ e n . D ie K ö rp e rlic h k e it k an n d e m e n tsp re c h en d n ic h t v o n d er S p ra c h e se p a rie rt w e rd e n (vgl. K ü h n 2 005:95). B eid e G rö ß e n m ü sse n b e i d er S in n k o n stitu tio n z u g le ic h a b e r v ö llig au to n o m b e tra c h te t w e rd e n (vgl. K ü h n 2 0 0 5 :9 3 ). Im V e rg le ic h m it d e r b is je tz t in der F o rsc h u n g p rä se n tie rte n T h e se ü b e r die „ A b h än g ig k eit d er G estik v o n d e r S p ra c h e u n d m it d er O rie n tie ru n g an K rite rie n d e r S p ra c h lic h k e it“ (K ühn 20 0 5 :1 1 2 ), fü h rt ein e so lc h e in te g ra tiv e B e tra c h tu n g des V e rb a le n u n d N o n v e rb a le n dazu, d ass die V ie lfa lt k o m m u n ik a tiv e r M ö g lic h k e ite n v e rg rö ß e rt w ird . G estik, M im ik, K ö rp e rh a ltu n g u n d B lic k k o n ta k t sin d re le v a n t fü r d en d y n a m isc h e n W e c h se l der S p re c h e r- u n d H ö rerro llen . D e sw e g e n ist die S e n sib ilisie ru n g fü r die n o n v e rb a le n H a n d lu n g e n in d er h ie r p rä se n tie rte n E rg e b n isse der A n a ly se n o tw en d ig . D ie Id e n tifiz ie ru n g d er n o n v e rb a le n H an d lu n g en , die v o n d en G ä ste n d er p o litisc h e n T a lk sh o w re a lisie rt w erd en , v o llz ie h t sic h a u f G ru n d d e r A rb e ite n v o n W e in ric h L. (1992): V erbale u n d n o n v e rb a le S tra te g ie n in F e rn se h g e sp rä c h e n . E in e e x p lo ra tiv e S tu d ie u n d G e stisch es V o ka b u la r u n d p o litis c h e R h e to rik in F e rn se h ta lk sh o w s, die im J a h r 2005 v e rö ffe n tlic h t w u rd e.

1. Z ielsetzu n g

D ie A n aly se des em p irisc h e n M a te ria ls v e rfo lg t d e m e n tsp re c h en d fo lg en d e Z iele:

1. K e n n z e ic h n u n g d e r B ed in g u n g en , u n te r d e n en sic h die Ä n d e ru n g d e r S p re c h e r- u n d H ö re rro lle v o llz ie h t;

2. E rm ittlu n g des E in flu sse s d er R o lle n ä n d e ru n g a u f die G e sta ltu n g u n d den A b la u f d er In te ra k tio n ;

3. B e stim m u n g d er k o m m u n ik a tiv e n , v e rb a le n u n d n o n v e rb a le n H a n d lu n g e n d er T alk sh o w te iln e h m e r, m it d eren H ilfe die Ü b erg ab e u n d Ü b ern ah m e d e r S p re c h e r- u n d H ö rerro lle m a rk ie rt w e rd e n ;

4. B e stim m u n g d er K o n se q u e n z e n v o n R o lle n ä n d e ru n g a u f d en g e sa m te n In te ra k tio n sp ro zess.

D ie V e rw irk lic h u n g d er g e n a n n te n Z iele d ete rm in ie rt d en an a ly tisc h e n R ah m en , d er fo lg en d e A sp ek te u m fasst:

(7)

a. In itia to r d er R o lle n ä n d e ru n g ; b. Q u a lita tiv e R o llen än d eru n g ; c. M a rk ie ru n g d e r R o lle n ä n d e ru n g ; d. U rsa c h e n d er R o llen d y n am ik ; e. F o lg e n d e r R o llen d y n am ik .

D ie A n a ly se des em p irisc h e n M a te ria ls h at also zu m Ziel, B e d in g u n g e n d arzu stellen , u n te r d en en sic h die Ä n d e ru n g der S p re c h e r- u n d H ö re rro lle v o llz ie h t u n d zu e rm itteln , w e lc h e n E in flu ss die Ä n d e ru n g e n a u f die G e sta ltu n g u n d den A b la u f d e r In terak tio n h ab en . D e r F o k u s d e r A n a ly se lieg t a u f d er B e stim m u n g d er k o m m u n ik a tiv e n , v e rb a le n u n d n o n v e rb a le n H a n d lu n g e n d er T alk sh o w te iln e h m e r, m it d eren H ilfe die Ü b erg ab e u n d Ü b ern ah m e d e r S p re c h e r- u n d H ö re rro lle m a rk ie rt w e rd e n u n d m it w e lc h e n K o n se q u e n z e n sie b e z ü g lic h d es g e sa m te n In te ra k tio n sp ro z esses v e rb u n d e n sind. D e sw e g e n le g e n g e n a n n te A sp ek te a.-e. d en an a ly tisc h e n R a h m e n fest.

D a s K o rp u s u m fa sst z w ö lf G e sp rä c h sa u ssc h n itte au s zw e i S e n d u n g e n v o n S a b in e C h ristia n se n : F o lte r u n d E n tfü h r u n g - K a m p f g e g e n T erro r m it a lle n M itte ln ? v o m 1 1.12.2005 u n d D r o h t j e t z t S tre it

u m d ie G e s u n d h e it? v o m 2 7 .1 1 .2 0 0 5 .

D ie S e n d u n g v o m 1 1.12.2005 leistet ih ren B eitra g zu d er E n tw ic k lu n g d e r F o lte r-D e b a tte , die v o m B u n d e sin n e n m in iste r W o lfg a n g S c h ä u b le (CD U ) fo rtg e se tz t w u rd e. E r ste llte in zw ei In te rv ie w s fü r S ü d d e u tsc h e Z e itu n g u n d S tu ttg a rte r Z e itu n g fest, „m an k ö n n e n ic h t die H e rk u n ft je d e r g e h e im d ie n stre le v a n te n In fo rm atio n d a ra u f ü b e rp rü fe n , ob sie u n te r v o llk o m m e n re c h tssta a tlic h en B e d in g u n g e n z u sta n d e g e k o m m e n s e i“, d.h. d e u tsch e G e h e im d ie n ste so lle n in d er Z u k u n ft In fo rm a tio n e n au s d en L än d e rn b e rü ck sic h tig en , in d en e n v e rm u tlic h g efo lte rt w ird .3 W o lfg a n g S c h ä u b le (CDU ) b e stä tig te au ß e rd e m G e h e im d ie n sta k tiv itä ten , die v o n d e r ro t-g rü n e n R e g ie ru n g p ra k tiz ie rt w u rd e n - fra g w ü rd ig e B e su ch e d eu tsc h e r

3 CDU-Politiker attakiert Schäuble. In: http://service.spiegel.de/digas/servlet/find, (04.09.2006)

(8)

B ea m te n in G e fä n g n isse n im A u slan d , die fü r F o lte r b e k a n n t sind. In B erlin e n tsta n d d e sw eg e n d er V e rd ach t, d ass d er B u n d e sin n e n m in iste r d en P ro fit a u s e v e n tu e lle n F o lte rg e stä n d n isse n o ffiz ie ll le g alisieren w o lle . Z u g le ic h te ilte W o lfg a n g S c h ä u b le (CD U ) im P a rla m e n t h eik le D e ta ils d es stre n g v e rtra u lic h e n G e sp rä c h s z w isc h e n sein em V o rg ä n g e r O tto S c h ily (SPD) u n d dem e h e m a lig e n U S -B o tsc h a fte r m it. D ie se U n te rre d u n g b e z o g sic h a u f d en F all v o n K h a le d E l-M a sri4, d en D eu tsc h -L ib a n e sen , d er v o m a m e rik a n isc h en G e h e im d ie n st C IA v e rsc h le p p t u n d m o n a te la n g g e fa n g e n g e h a lte n w u rd e. D ie in d er S e n d u n g e rö rte rte n F ra g e n b e tre ffe n d e m e n tsp re c h en d P ro b lem e, die G e b au e r5 in se in e m A rtik el: S c h ä u b le a m P r a n g e r m it d er F rage: W o ist fü r die D e u tsc h e n die ro te L in ie b eim K a m p f g e g e n T e rro r? z u sa m m e n fa sst. In d er S e n d u n g b ei S a b in e C h ristia n se n se tz e n sich die G äste m it d en d e u tsc h -a m e rik an isc h e n B e z ie h u n g e n u n d der B e d e u tu n g d er h u m a n e n W e rte im K o n te x t d es K rie g e s g e g en den in te rn a tio n a le n T e rro r au sein an d e r.

D ie in D e u tsc h la n d se it L a n g em g e fü h rte D e b a tte ü b e r die R efo rm des G e su n d h e itsw e se n s w ird b ei S a b in e C h ristia n se n in d er zw eiten S e n d u n g fo rtg esetzt. A ls A u slö se r d er d iffizilen D isk u ssio n u n te r d en b e tro ffe n e n In te re ssen g ru p p en : P o litik e rn d er G ro ß en K o a litio n u n d d er O p p o sitio n , Ä rzte n , V e rtre te rn d er P h a rm a-In d u strie, den g e se tz lic h V e rsic h e rte n u n d P riv a tp atien ten , w e rd e n die A n fo rd e ru n g e n d er stre ik e n d e n Ä rz te u n d die V o rsc h lä g e der B u n d e sg e su n d h e itsm in iste rin U lla S c h m id t (SPD) n a c h der U n te rz e ic h n u n g d es K o a litio n sv e rtra g e s b etrach tet. U lla S ch m id t (SPD) v e rte id ig t in d e r S e n d u n g ih re P län e d er A n g le ic h u n g v o n H o n o ra rsä tz e n fü r Ä rz te in d er g e se tz lic h e n u n d p riv aten K ra n k e n v e rsic h eru n g , w a s als „v erfa ssu n g sre ch tlic h b e d e n k lic h “ b e z e ic h n et w u rd e 6. A u ß e rd e m fo rd ert sie auf, d en S tre it u m die

Vgl. Gebauer M.: Schäuble am Pranger. In: http://service.spiegel.de/digas/servlet/find, (04.09.2006)

5 In: Schäuble am Pranger. In: http://service.spiegel.de/digas/servlet/find, (04.09.2006)

6 Vgl. Schröder A.: SPD Gebührenpläne machen CDU-Politiker zornig, 17. 11. 2005. In: http://service.spiegel.de/digas/servlet/find, (13.06.2006)

(9)

B e z a h lu n g d e r K ra n k e n h a u sä rz te b e iz u le g e n u n d v e rla n g t v o n der Ä rz te sc h a ft, die T a rifv e rh an d lu n g e n m it h o h e n G e h a ltsfo rd e ru n g en n ic h t zu b e la ste n .7 D ie F rag en , die das W e se n des g e su n d h e itsp o litisc h e n D isk u rse s au sm ach en , b etreffen : F in a n z ie ru n g d e r G e se tz lic h e n K ra n k e n v e rsic h eru n g , G esu n d h e itsp o litik der K o a litio n sp a rtn e r (B ü rg e rv ersic h eru n g vs. G e su n d h eitsp räm ie), B e h a n d lu n g d e r g e se tz lic h u n d p riv at V e rsic h e rte n u n d H o n o ra rv e rte ilu n g in d er g e se tz lic h e n u n d p riv aten K ra n k en k asse n .

II. S p e z ifiz ie ru n g d er R o lle n d y n a m ik in d er p o litisc h e n T a lk sh o w D a s A n a ly se k o rp u s ist ein e in te re ssa n te S u b stan z , a u f d e re n G ru n d die R o lle n d y n a m ik im K o m m u n ik a tio n sg e fü g e p o litis c h e T a lksh o w a n a lisie rt w e rd e n kann. D ie A u se in a n d e rse tz u n g m it d em em p irisc h e n M a te ria l lä sst fo lg en d e B ila n z ziehen:

1. A ls In itia to re n d er Ä n d e ru n g d e r R o lle n v o n T a lk sh o w te iln e h m e rn g e lte n so w o h l die M o d e ra to rin a ls au ch die T a lk sh o w te iln e h m e r.

B e isp ie le 8:

· die M o d e ra to rin w ä h lt ein en T a lk sh o w te iln e h m e r zum ad re ssie rte n Z u h ö rer. M it d er k o n k re te n F ra g e erte ilt ihm d as R ed erec h t. Ihre A u sw a h l v e rstä rk t sie m itte ls der n a m e n tlic h e n A n red e u n d d er n o n v e rb a le n H a n d lu n g e n - d er K o p f- u n d O b erk ö rp e rzu w e n d u n g .

M9: Herr S c h w a rz -S c h ü tte = ++ G lE lc h b e h a n d lu n g ' kontra W E ttbew [erb" ]

7 In: http://www.sabine-christiansen.de/archivjsp?datum=2005-11-27, (3.12.2005) 8 Die in dem Artikel zitierten Gesprächsausschnitte sind Objektsprache, die mit der Schrift Arial indiziert wird, damit die Darstellung der Ergebnisse der Analyse plausibel ist. Nach den Regeln des gesprächsanalytischen Transkriptionssystems GAT (vgl. Deppermann 2001), des von Henne/Rehbock (2001) entwickelten Notationssystems und in Anlehnung an das Vokabular zur Beschreibung der nonverbalen Kommunikation von Weinrich (1995; 2005) werden die in dem vorliegenden Artikel zitierten Äußerungen bzw. Gesprächsausschnitte transkribiert. 9 Die Moderatorin Sabine Christiansen

(10)

[(VORBEUGUNG)]

· ein T a lk sh o w te iln e h m e r a ls n ic h t-a d re ssie rte r Z u h ö re r w ä h lt sic h zu m S p rech er.

G a s t 4: die V erw E chslung, a n die g la u b e ich inzw ischen AUch nicht m ehr.

2. D ie A u sw a h l ein es T a lk sh o w te iln e h m e rs zu m a d re ssie rte n Z u h ö re r b e o b a c h te t m an v o r allem im R a h m e n fo k u ssie rte r In te rak tio n en .

B eisp iele:

· e in T a lk sh o w te iln e h m e r ü b e rn im m t die R o lle des S p re c h e rs d u rch S e lb stw a h l u n d w e n d e t sic h ein d e u tig an se in e n V o rre d n e r, in d em er d u rch d en v o rg e n e ig te n O b e rk ö rp e r u n d d en B lic k k o n ta k t a u f d en ad re ssie rte n Z u h ö re r h in w e ist u n d die Ä u ß e ru n g des V o rre d n e rs k ritisc h b ew ertet. D e r V o llz u g des S p re c h a k te s K R IT IS IE R E N g ilt in dem F a ll als A d re ssie ru n g sv e rfah re n , das z u m S p re c h e rw e c h se l d.h. zu r w e ite re n R e a k tio n des V o rre d n e rs a n im ie re n soll. G a s t 3: e s k a n n d o ch wohl nicht A n g e h e n ,++ w en n

[90 P ro z e n t d e r B evölkerung,++ ] [(VO R B E U G U N G ); (FIXIER (G a st 4)]

ein S y stE m finanzIErt, ++ und die sc h lE c h te r b e h a n d e lt w e rd e n ((...))

· die M o d e ra to rin e n tw ick elt ein e fo k u ssie rte In terak tio n m it d em G ast, in d em sie ein e P ro b le m a tisie ru n g sfra g e an ih n stellt. A ls d e r ad re ssie rte Z u h ö re r b rin g t d er G ast se in e A u fm e rk sa m k e it d u rch d e n B lic k k o n ta k t m it der M o d e ra to rin zu m A u sd ru ck .

M: ((■■■)) w a s [m ü sse n die A m erikA ner in d ie s e m Fall tun. A ufklären' [öffentlich" ((...))

(11)

3. D ie R o lle n d y n a m ik in d er p o litisc h e n T a lk sh o w trä g t dazu bei, d ass die M o d e ra to rin die R o lle so w o h l d er ad re ssie rte n Z u h ö re rin u n d als au ch d er n ic h t-a d re ssie rten Z u h ö re rin ü b e rn im m t

4. D ie M o d e ra to rin als n ic h t-a d re ssie rte Z u h ö re rin realisie rt fo lg e n d e k o m m u n ik a tiv e H an d lu n g en :

G e stisc h -m im isc h e H an d lu n g en :

· B lic k k o n ta k t m it dem a k tu e lle n S p rech er; · K o p fzu w en d u n g ;

· V O R B E U G U N G ; · FALTH ÄND E;

P a ra v e rb a le H a n d lu n g en :

· k o m m e n tie re n d e A k tiv itäten : m -m ’ (B estätigung) · A u fm e rk sa m k e it b e z e u g e n d e S ig n ale: m -m

D ie k o m m u n ik a tiv e n H a n d lu n g e n d er M o d e ra to rin m a n ife stie re n b e stim m te B e w e rtu n g v o n v e rb a le n H a n d lu n g e n d es S p rech ers:

· A u fm e rk sa m k e it b e z ü g lic h des G e d a n k e n g a n g es des S p rech ers;

· A u fg e sc h lo sse n h e it d en M e in u n g e n d e s S p re c h e rs geg en ü b e r;

· R u h ig e s Z u h ö re n d er A rg u m e n ta tio n des S p rech ers; · Z u h ö re n m it D istan z, m it k ritisc h g e p rä g te m In te re sse

o d e r N a ch d en k lich k eit.

5. D ie M o d e ra to rin als a d re ssie rte Z u h ö re rin v o llz ie h t fo lg en d e k o m m u n ik a tiv e H an d lu n g en :

· B lic k k o n ta k t m it dem a k tu e lle n S p rech er; · VO R B E U G U N G ;

· k o m m e n tie re n d e A k tiv itäten : ,m h m : " (E inw and); · A u fm e rk sa m k e it b e z e u g e n d e S ig n ale: m -m ; · S T R E C K P O S IT IO N .

D ie se H a n d lu n g e n w e ise n a u f ih re K o o p erativ ität, u n p a rte iisc h e s V erh alten , V e rz ic h t a u f die K o n fro n ta tio n m it d en G ä ste n u n d das S tre b e n n a c h d er o b je k tiv en D isk u ssio n hin.

(12)

6. D ie q u a lita tiv e n Ä n d e ru n g e n d er R o lle n (auch d u rch S elb stw ah l) sin d in U n te rk o n ste lla tio n e n 10 zu b e m erk en . H ier sin d fo lg en d e M ö g lic h k e ite n d er R o lle n ä n d e ru n g zu n en n en : · S p re c h e r ^ a d re ssie rte r Z u h ö rer;

· n ic h t-a d re ssie rte r Z u h ö re r ^ S p rech er;

· n ic h t-a d re ssie rte r d ire k t/in d ire k t a n g e sp ro c h e n er Z u h ö re r ^ S p rech er;

· a d re ssie rte r Z u h ö re r ^ n ic h t-a d re ssie rter Z u h ö rer.

7. D u rc h die W o rtm e ld u n g e n d e r T a lk sh o w g ä ste , die sie a n die M o d e ra to rin in U n te rk o n ste lla tio n e n w en d en , sc h re ib e n sie d e r M o d e ra to rin die R o lle d er K o n ta k tp e rso n zu, die ü b e r die R e d e v e rte ilu n g e n tsch eid et

· ein e T a lk sh o w te iln e h m e rin b ittet die M o d e ra to rin u m die E rte ilu n g des R e d erech tes. S ie n im m t d en B lick k o n tak t m it ih r auf. D u rc h ein e leich te V o rb e u g u n g in R ic h tu n g d e r M o d e ra to rin u n d die k a u m b e m e rk b a re H e b u n g des Z e ig e fin g e rs m e ld e t die T a lk sh o w te iln e h m e rin d en W illen , zu W o rt zu k o m m en . M it dem b e stä tig e n d e n m -m ' sig n a lisie rt die M o d erato rin , d a ss sie die W o rtm e ld u n g an n im m t u n d a k zep tiert;

· ein T a lk sh o w te iln e h m e r m e ld e t d er M o d e ra to rin die B e re itsc h a ft zu W o rt zu k o m m e n u n d b itte t u m das R ed ere ch t: darf ich ein W ort' (

dazu

) s a g e n D ie M o d e ra to rin ü b e rg ib t ih m das R e d e re c h t v e rb a l d u rch die n a m e n tlic h e A n red e: d a n n Herr S c h w a m m e n th a l u n d v e rstä rk t a u f d iese W e ise ih r R e c h t a u f die S p re c h e rse le k tio n m it d er K o p fz u w e n d u n g zu dem zum S p re c h e r g e w ä h lte n G ast.

10 Unter dem Begriff Unterkonstellation versteht man „eine untergeordnete Seitenkommunikation“ (Auer 1999:161), wenn ein ratifizierter Teilnehmer die Grenze der einen fokussierten Interaktion oft überschreitet und in die andere, nächste Interaktion mit einem anderen Interaktanten eintritt.

(13)

D ie k o m m u n ik a tiv e n H a n d lu n g e n d er M o d e ra to rin als L e ite rin der G e sp rä c h sru n d e ste h e n im en g en Z u sa m m e n h a n g m it d en k o n k re te n Z ie le n w ie K re iere n , S teu ern , K o n tro llieren , Ü b erw ach en , A u fre c h te rh alte n d er In te ra k tio n sp ro z esse, die im K o m m u n ik a tio n sg e fü g e P o lit-T a lk s h o w e n tw ic k e lt w erd en . D ie o ben g e n a n n te n B e isp iele fü r die W o rtm e ld u n g e n w e ise n nach , d ass die H a n d lu n g e n v o n S a b in e C h ristia n se n se lb st a u s dem W e se n der M o d e ra tio n re su ltieren . D a d u rc h w ird die M o d e ra to rin z u r Instanz, die fü r die K o m m u n ik a tio n u n ter den T a lk sh o w g ä ste n so rg t. Ihre R o lle als S p re c h e rin o d er H ö rerin w ird d e sw e g e n d u rch d iese P e rsp ek tiv e g eprägt.

8. M o m en tan e B ezü g e11 d ie n e n d er B e stim m u n g d e r R o lle ein e s/r n ic h t-a d re ssie rten d ire k t/in d ire k t a n g e sp ro c h e n e n Z u h ö re r/in

· E in T a lk sh o w te iln e h m e r n im m t im L a u fe sein er A rg u m e n ta tio n z u e rst v e rb a l ein en m o m e n ta n e n B ezu g a u f die D ritte. S ein e Ä u ß e ru n g b e g le ite t er m it der o ste n siv e n H a n d b e w e g u n g (ST R E C K H A N D ) u n d der K o p fz u w e n d u n g zu r T a lk sh o w te iln e h m e rin , die a u f d iese W e ise d en S ta tu s ein er n ic h t-a d re ssie rten d irek t an g e sp ro c h e n en Z u h ö re rin gew in n t.

G a s t 3: und Frau S chm idt'+ [Sie h a b e n e b e n s o gelA cht' als ]H err H o p p e von d e n Ä rzten sprA ch=[ ]

[(FIXIER(Gast 1); (STRECKHAND) ] 11 Das Phänomen momentaner Bezug auf Dritte wird zum festen sogar unabdingbaren Bestandteil der Gesprächsschritte - sowohl für die Talkshowgäste als auch für die Moderatorin. Ihr Einsatz bringt die thematische Entwicklung der Gesprächsrunde mit sich. Den momentanen Bezügen auf Dritte können dementsprechend solche Funktionen zugeschrieben werden wie: Kommentar zum früher Gesagten, Impuls zu Vorwürfen, Bestätigung des früher Gesagten oder Impuls zur Gegenargumentation. Durch die momentanen Bezüge sorgen die Teilnehmer also für den Einbezug der nicht-adressierten Zuhörer in die Gesprächsschritte und für ihre ratifizierte Präsenz in der Gesprächsrunde.

(14)

ich h à b Im m er d-n Eindruck=++ S ie ste lle n sich d e n Arzt im m er nur als in P o rs c h e C abriolet fA H renden Arzt vor ((...))

· ein T a lk sh o w te iln e h m e r e rw e ite rt die fo k u ssierte In te ra k tio n m it dem m o m e n ta n e n B ezu g a u f die D ritte aus d e r G e sp räch sru n d e. D u rc h d en B lic k k o n ta k t u n d die in ih re R ic h tu n g a u sg e stre c k te H an d g e w in n t die a n d ere T a lk sh o w te iln e h m e rin d en S ta tu s ein er n ic h t-a d re ssie rten in d ire k t an g e sp ro c h e n en Z u h ö re rin

G a s t 4: w en n m a n n ' / G E Isel ist v e rs tE h e n S ie'+ + als [d as ist j a ein gA nz fU rc h tb a re s S ch ick sal= ]

[ (FIXIER(Gast 2); (STRECKHAND) ]

ich k a n n mich j a ü b e rh a u p t nicht re in v e rse tz - =ich w ar nIE in ein er so lc h e n Situation =ich will mich j a g a r nicht v orstellen.

9. R o lle n ä n d e ru n g w ird so w o h l v e rb a l als a u c h n o n v e rb a l m ark ie rt.

10. V e rb a le M a rk ie ru n g d er R o lle n ä n d e ru n g w ird realisiert: · m it n a m e n tlic h e r A nrede:

M: S ie h a b e n g e s a g t Herr B öhr' + d a s s [ die E in fü h ru n g d er + B Ü rg erv ersich e ru n g ... d urch die H intertür. [als e rs te n K om m entA :r.

[(FIXIER (Gast 2) [ (VORBEUGUNG); [((seitlich geneigter Kopf)) · o h n e n a m e n tlic h e A nrede:

G a s t 4: w a s sin d s ie dA nn w a s 'sin d s ie dAnn.

· m itte ls S p re ch h an d lu n g en : A u ffo rd e ru n g en , F ra g e h a n d lu n g e n , In fo rm a tio n sh a n d lu n g e n , B e w e rtu n g e n M :[Herr B ahr w a s g la u b e n S ie d e n n d u rch Ihre F O rd eru n g = + zu [errE Ich en '+ + w en n s ie s o radikAl v O rg e h e n und sA g e n wir b ra u c h e n [die g e se tz lic h K ran k en v ersich er- gAr nicht m ehr. die w ollen wir=+ [A bschaffen

(15)

[(FIXIER (Gast 5); (VORBEUGUNG); ((wendet den Oberkörper dem Gast 5 [zu))

11. N o n v e rb a le M a rk ie ru n g d er R o lle n ä n d e ru n g w ird v o llz o g e n durch: B lic k k o n tak t, K o p fzu w en d u n g , se itlic h g en e ig te n K opf, v o rg e b e u g te n O b erk ö rp er, S T R E C K P O S IT IO N des O b erk ö rp e rs, H a n d b ew eg u n g en : ST R E C K H A N D ; ZE IG E F IN G E R ; FALTH ÄN D E; M U ND H AND

12. A u f d e r E b e n e d er fo rm a le n In te ra k tio n so rg a n isa tio n sin d fo lg e n d e U rsa c h e n d er R o lle n d y n a m ik zu n en n en :

· E rte ilu n g d es R ed erech tes:

M: ((...)) S ie so llen je tz t zu W òrt k o m m en [Herr A h :ren s ] [(F IX IE R (G ast 3) ] [(VO RBEU G U NG ] · V e rsc h ie b u n g d e r W o rterteilu n g :

M: [SOfort Herr BAhr ] [(Z E IG E F IN G E R );(F IX IE R (G ast 5 )]

· B itte u m die E rte ilu n g d es R ed e rech tes:

G a s t 4: [ ... nur F ra g e (

stehen

) (

nur Frage itch wjH

]

nicht sAgen)

[(FIXIER (M oderatorin); (S T R E CkHaND) ]

· B e e n d ig u n g d e r fo k u ssie rte n In terak tio n M: d a s h a b e n wir erklärt' Herr G ysi ((...))

· H e rste llu n g bzw . A u fre c h te rh alte n des th e m a tisc h e n Z u sa m m e n h a n g s

M: ((...)) e s bleibt j a im m er A:lles w ie a u c h im P a rla m e n t

[wie Herr S c h ä u b le e b e n s c h o n ] g esA g t h a t d a s sind g a n z [b e stim m te + A u ssc h ü s se = K ontrollgre]m ien=

[(FIXIER (G a st 1);(STR E C K H A N D ) ]

13. A u f d er E b e n e d er d isk u rsiv e n In te ra k tio n so rg a n isa tio n sin d fo lg e n d e U rsa c h e n d er R o lle n d y n a m ik zu b e o b a c h te n

(16)

· P ro b le m a tisie ru n g e in es n e u e n A sp e k te s in der G e sp rä c h sru n d e

M: die+ F ra g e ist w ie kom m t je m a n d w ied er zu s e in e m ++ zu se in e m R E cht au f A ufklärung = a b e r zu s e in e m R ech t vielleicht a u c h au f W ie d e rg u tm a ch u n g w e n n s o e tw a s p a s s ie rt ist.

· B e zu g a u f die p rä sen tierte A rg u m e n ta tio n in F o rm von: Z u stim m u n g ,

G a s t 4: stim m t a b e r d a s sin d ' /

B estätig u n g :

G a s t 4: ((...)) und [Herr A h ren s h at j a R echt. natürlich] gibt e s 90 P ro z e n t g esE tzlich [ K ran k en v ersich ert- und 10 P ro ]zen t privat

K ran k en v ersich ert- [ ]

[(FIXIER (G a st 3); (S T R E C K H A N D ) ] V ern ein en :

G a s t 3: a b e r e s ist fAlsch . e s ist fA lsch .

n e g a tiv e B e w ertu n g

G a s t 3: e s k an n d o c h wohl nicht A ngehen[,+ + w e n n 90 P ro z e n t d er B evölkerung,+ + ein S y stE m finanzlErt, [ ++und die sc h lE c h te r b e h a n d e lt w e rd e n ((...)) [

[(V O R B E U G U N G )

E in w a n d d er A rg u m e n ta tio n ein es T a lk sh o w te iln e h m e rs g eg e n ü b e r

G a s t 3: Herr H oppe d a s k ann m a n '/ d a s k ann m a n a b e r so : nicht nicht nicht stE H e n la s s e n a lso '

A u ffo rd eru n g en : zu r P räz isie ru n g d e r A rg u m e n ta tio n / zum K o m m e n ta r

G a s t 1 : [ja wo"wo sin d d e n n die allen EINgr]iff-. [(ZEIG EFING ER);(RÜ CKNEIG U NG )] [da w ü rd e m ich m al ein BEIspiel in te re ssie re n , ] [(STR E C K H A N D );(R Ü C K N E IG U N G )

(17)

N a c h fra g en d es S p re c h e rs

G a s t 4: [durften S ie EInm al hin. e s w ü rd e mich nUr in teressIE ren . k O n n ten S ie ihren M andA nten m al b e sU :c h e n

[(FIXIER (G a st 7);(ST R E C K H A N D );((neigt se itw ä rts d e n Kopf)) . ]

14. A ls F o lg e n d er R o lle n d y n a m ik w e rd e n fo lg en d e P h än o m en e b etrach tet:

· A u fb a u ein er n ä c h ste n fo k u ssie rte n In terak tio n en ; · A u fb a u der U n te rk o n stellatio n en ;

· K a m p f u m das R ed erec h t.

G a s t 3: [lA ssen S ie mich kurz A U sred en = lA ssen S ie m ich kurz A U sred en ,[

[(FIXIER (G a st 6); (H ALTH AND )

G a s t 3: [ein M o m en t Herr G ysi = ein M omEnt,] [(FIXIER (G a st 5); (HAL THAND) ]

· N o n v e rb a l sig n a lisie rte B e re itsc h a ft zu r Ü b ern ah m e der S p re c h erro lle: S T R E C K P O S IT IO N ;

· Ü b ern ah m e d er S p re c h e rro lle im R a h m e n d e r fo k u ssie rten In te ra k tio n e n m it u n te rsc h ie d lic h em G ra d d er R e sp o n siv itä t.

M: Herr H oppe= [E Inheitsm edizin g e g e n P E n su m . ] [(FIXIER(G4); (V O R B E U G U N G ) ] G a s t 4: a lso zu E rst m ö c h te ich d a ra u f hInw eisen=

[ein s e lb s t z a h le n d e r P a tie n t' d a s ist j a ein richtiger A U sdruck für [(FIXIER(M oderatorin); (SC H ALEN H ÄN D E)]

Privatpatient- wird nicht A n d ers b e h a n d e lt + a ls ein P atien t d er g esE tzlich k ran k en v e rsic h e rt ist, w en n e s sich um die B ehA ndlung s e lb e r hA ndelt ((...))

(18)

· Ü b ern a h m e d e r R o lle d er a d re ssie rte n Z u h ö re rin v o n der M o d erato rin ;

· n o n v e rb a l sig n a lisie rte Ü b ern ah m e d e r R o lle d er n ich t- a d re ssie rte n Z u h ö re r so w o h l v o n T a lk sh o w te iln e h m e rn als a u c h v o n d e r M o d erato rin : B lic k k o n ta k t m it dem S p re ch er, V o rb e u g u n g d er O b e rk ö rp e rs zu m S p rech er, K opf-, O b e rk ö rp e rzu w e n d u n g zu m S p rech er, F A LTH Ä N D E

III. F azit

A u f G ru n d d er A n a ly se des em p irisc h e n M a te ria ls g e la n g t m a n zu d em S c h lu ss, d a ss ein Z u sa m m e n sp ie l so lc h e r P h ä n o m e n e w ie: fo k u ssie rte In te rak tio n en , U n te rk o n ste lla tio n e n u n d m o m en tan e B ez ü g e a u f D ritte in d er G e sp rä c h sru n d e v o n S a b in e C h ristia n se n den R o lle n w e c h se l b e e in flu sst. S ie g re ife n in ein an d er, b e d in g e n sich g e g e n se itig u n d b le ib e n a u f k e in e n F a ll k o n sta n t in ih rem W e se n . D ie U m w a n d lu n g u n d d er Ü b e rg a n g v o n ein em P h ä n o m e n zu ein em an d e re n w e ise n a u f die in n ere D y n a m ik d e r In te ra k tio n sp ro z esse der G e sp rä c h sru n d e h in und, w a s d am it zu sa m m e n h ä n g t, a u f die R o llen d y n a m ik . D ie In te ra k tio n sp ro z e sse in dem K o m m u n ik a tio n sg e fü g e p o litis c h e T a lk sh o w v e ru rsa c h e n , d ass die R o lle d er T a lk sh o w te iln e h m e r n ic h t u n v e rä n d e rlich bleib t. Ihre V a riie ru n g h ä n g t v o n u n te rsc h ie d lic h e n F a k to re n ab. D e r G rad, in w ie w e it ein zeln e T e iln e h m e r in ein e fo k u ssie rte In te ra k tio n bzw . ein e U n te rk o n ste lla tio n o d er in ein en m o m e n ta n e n B ezu g a u f ein e/n D ritte /n in v o lv iert sind, en tsc h e id e t o h n e Z w e ife l ü b e r d en S ta tu s der T a lk sh o w te iln e h m e r.

Literatur

Auer, P. (1999): Sprachliche Interaktion. Eine Einführung anhand von 22 Klassikern. Tübingen: Max Niemeyer Verlag.

Henne, H., Rehbock, H. (2001): Einführung in die Gesprächsanalyse, 4. durchgesehene und bibliographisch ergänzte Auflage, Berlin, New York: Walter de Gruyter.

(19)

Kühn, Ch. (2005): Von Gestik und Sprache und halben Wahrheiten. In: Bührig, K., Sager, F.S. (Hrsg.): Osnabrücker Beiträge zur Sprachtheorie 70. Duisburg, S. 93­ 115.

Linke, A., Nussbaumer, M., Portmann, P. (1994): Studienbuch Linguistik. 2. Aufl. Tübingen: Max Niemeyer Verlag.

Weinrich, L. (1992): Verbale und nonverbale Strategien in Fernsehgesprächen. Eine explorative Studie. Tübingen: Max Niemeyer Verlag

Weinrich, L. (2005): Gestisches Vokabular und politische Rhetorik in Fernsehtalkshows. In: Bührig, K., Sager, F.S. (Hrsg.): Osnabrücker Beiträge zur Sprachtheorie 70. Duisburg, S. 137-169

Quellentexte

CDU-Politiker attakiert Schäuble.ln: http://service.spiegel.de/digas/servlet/find, (04.09.2006)

Gebauer, M.: Schäuble am Pranger. In: http://service.spiegel.de/digas/servlet/find, (04.09.2006)

Schröder, A.: SPD-Gebührenpläne machen CDU-Politiker zornig, 17. 11. 2005. In: http://service.spiegel.de/digas/servlet/find, (13.06.2006)

Cytaty

Powiązane dokumenty

Tannenbaum (2003), kiedy stało się możliwe rozpowszechnianie dźwięku przez Internet, komercyjne stacje radiowe na- tychmiast rozpoczęły próby nadawania radia w sieci.. Wkrótce

11 Za najbardziej spektakularny przejaw postępującej w owym okresie polaryzacji francuskiego system u partyjnego przyjmuje się porozum ienie polityczno-programowe,

na e il suo diritto all’educazione religiosa (Małoletni jako osoba i jego prawo do wychowania religijnego), Educazione religiosa, tutela dei minori e attivi­

Ta szczególna wrażliwość na nieszczęście sąsiada wynikała z głębokiej świado- mości członków społeczności wiejskiej, że w każdej chwili sami mogą tej pomocy potrzebować,

1950.. edycję w szystkich dzielą poety, przeznaczoną dla szerokiego ogółu. U chw ała jed n ak nie doczekała się pełnej realizacji.. II Dzieje Konrada, cz..

gehenden Überschneidungen zwischen ihren und Bachmanns Frage- stellungen und Erkenntnis sollte man sich keinesw egs w undern: es ist schon faist ein Gemeiiiiplatz,

Miasta prywatne pojawiły się w Małopolsce u progu urbanizacji kraju na etapie struktur gospodarczych i społecznych o charakte- rze miejskim, kolonii przybyłych na ziemie

Behalve voor specifieke groepen (studenten, overlastgevende huurders) zijn tijdelijke huurcontracten niet gebruikelijk in de sociale huursector.. Verenigd Koninkrijk is