ROCZNIKI HUMANISTYCZNE
Tom XXXIV. z ta y t ł - HM
DANUTA PUSIECKA
JUDASZ W DRAMATACH KAROLA H. ROSTWOROWSKIEGO
I MARCELA PAGNOLA
Postać Judasza, n ie r o z e r w a ln ie zw iązana z dramatem Odku p ie n ia , zawsze in te r e s o w a ła zarówno egzegetów i h is to ry k ó w , ja k lit e r a t ó w cz y m alarzy. V z a le ż n o ś c i od ep ok i nasuwa w ciąż nowe r e f l e k s j e i s t a j e s ię tematem lic z n y c h d ociek ań .
P ierw otn e c h rz e ś c ija ń s tw o , ja k p is z e ks. Eugeniusz Dąbrowski 1, z w ie lk ą odrazą o d n o s iło s ię do czynu Judasza i p o zo s ta w iło ponury o p is je g o ś m ie r c i. Z d r a jc a nad z d r a jc a m i, za p ie n ią d z e wydaje M is tr z a , a wskazując na N ieg o pocałunkiem zn iew aża je s z c z e te n g e s t m iło ś c i i p r z y ja ź n i. D opiero w cza sach p ó źn ie js z y c h /wiek X1X-ZX/ zapanuje moda na bohaterów ne gatywnych 1 Judasz p o ja w ia s ię w ic h s z e re g u obok Ewy, Maoda- le n y , Kaina.
N ie lic z n e i bardzo z w ię z łe in fo r m a c je o z d r a d z ie p rzek a zane p rzez Pismo Św. d a ły Okazję do zró żn ic o w a n e j i n t e r p r e t a c j i t e j p o s ta c i i motywów j e j czynu; od p o d łeg o z ł o d z i e j a , chciw ca, p ija k a , u w o d z ic ie la do p rzeg ra n eg o p y s za łk a , małego c z ło w ie k a , zawsze ś c is k a ją c e g o t r z y d z i e ś c i sreb rn ik ów w g a r ś c i, czasem / ja k w f i l m i e A. N ajdy " P i ł a t i in n i" / w y c ie r a ją c e g o ze strach u spocone d ło n ie . Spośród c z te r e c h ew a n g elistó w św. Jan j e s t najsurowszym je g o s ę d z ią . V o p is ie u c z ty w B e t a n ii ta k mówi o Judaszu, gdy ten oburza s ię na Marię nam aszczającą drogocen nym o le jk ie m sto p y Jezusa: "P o w ie d z ia ł zaś to n ie d la t e g o , ja koby dbał o biednych, a le że b y ł z ło d z ie je m , i mając t r z o s wykradał t o , co w rzucano" /J. 12» 6/ innym fra g m e n cie t e go samego e w a n g e lis ty czytamy p rz y o p is ie O s ta tn ie j W ieczerzy : Jezus p o w ie d z ia ł: "Jeden z wae mnie z d r a d z i" , jed en z uczniów z a p y ta ł: "P a n ie, k to t o j e s t ? " C. ..3 Umoczywszy w ię c kąsek, b ie r z e i podaje Judaszowi, Bynowi Szymona I s k a r io t y . Wtedy - po kąsku - w szedł w n ie g o s z a ta n " /J. 13, 23-27/. Sw. Marek
54 D A N U T A PUSIECKA
1 Mateusz p o w tarzają zdan ie Jana odnośnie ełów Jezusa: "Jeden z was mnie z d r a d z i" /Mk. 14, 18-20/, /Ht. 26, 21-22/, a le r ó ż n ią a is od n iego opisem u czty w B e ta n ii; u św. Mateusza na wylany cenny o l e j e k ob u rzają s ię u czn iow ie /ht. 26, 8-9/, u św. harka zaś "A n ie k tó r z y o b u rz a li s ię między sobą: Po co to marnowanie o le jk u ? . . . " /Mk. <4, 4-6/. W e w a n g e lii św. Łuka s z e brak t e j scen y, a z d r a jc ę Chrystus o k re ś la tak: "Lecz oto ręka mojego z d r a jc y j e s t ze mną na s t o l e " /Łk. 22, 21/.
Dwaj a u to r z y , k tórych dramaty o Judaszu są przedmiotem porównania, c h c i e l i nam pokazać s z e r z e j tę postać i w yjaśn ić j e j czyn. K.H. Rostw orow ski, k tó reg o - ja k p is z e Maria Cza- n e r le - "o g a rn ę ła szewska p a s ja " , c h c ia ł wytłumaczyć je g o po stęp ek p rz e z p s y c h o lo g ic zn e prawdopodobieństwo "bez sensa cyjnych e fe k tó w " D la M arcela Pagnola punktem w y jś c ia j e s t w yraźn ie zróżn icow an a wypowiedź ew a n gelistów o Judaszu, a przede wszystkim ro zp ra w ia s ię z n ie s p ra w ie d liw ą i je g o zda niem ten dencyjn ą in t e r p r e t a c ją tych wydarzeń p rz e z św. Jana. Przep row a d zają c "d oc h o d zen ie" s ię g a do a n g lik a ń sk ieg o t łu m aczenia B i b l i i , w k t ó r e j cytowany w c z e ś n ie j w erset brzmi n ie ta k , ja k np. u P ir o ta s C ...Y 1 'un de vous va me t r a h i r " /Ht. 26, 21/, a le " I l fa u t que l 'u n de vous me t r a h is s e ; c e l u i - l à e s t çhargé de me t r a h i r " /J. i M t./. U ś v . Łukasza: "Et i l s commencèrent à se demander l* u n à l 'a u t r e q u e l é t a i t c e lu i d 'e n t r e eux q u i en é t a i t c h a rg é" 4 . Zdrada Judasza w takim u ję c iu b yłab y obowiązkiem , k o n ie c zn o ś c ią , poleceniem . Porównanie tych dwóch dramatów być może n ie d a je rów nych szans ic h autorom. "Judasz z K a rio th u * K.H. Rostworows k ie g o j e s t w ielk im wydarzeniem w t e a t r z e polskim roku <913 i p ierw szą znaczącą p o zy c ją w t e a t r z e te g o dram aturga, a r o la głównego boh atera s t a ł a s ię czołow ą w d ł u g ie j k a r ie r z e a k to r s k i e j Ludwika S olsk iego .D ram a t te n , od c h w ili p o ja w ie n ia s i ę , n ie p r z e s t a je in teres o w a ć s p e c ja lis t ó w , j e s t tematem lic z n y c h p u b lik a c ji , przedmiotem w ie lu a n a liz , porównań. B i b l i o g r a f i a d o ty c z ą c a samego a u to ra , ja k 1 je g o "Judasza z K a rio th u " l i cz y k i l k a d z i e s i ą t p o z y c j i , dostępnych badaczow i. A u torzy pod k r e ś la ją nowe p o d e jś c ie do p o s t a c i Judasza, a w s z c z e g ó ln o ś c i t o , że Rostworow ski w sposób o r y g in a ln y u c z ło w ie c z y ł swego b o h a tera . P o ję c ie "p otw ora * z a m ie n ił w p o ję c ie "c z ło w ie k a " J. K le in e r ** n atom iast s u g e r u je , że t r a g e d ia Rostworowskiego z b liż o n a j e s t do pomysłu M. C o r e l l i , k tó r a w s w o je j p o w ie ści o Barabaszu /<893/ p ra g n ęła c a łk o w ic ie u n iew in n ić Judasza
JUDASZ W DRAMATACH K. H. ROSTWOROWSKIEGO I M. P A G N O LA 55
i m oralnie wynieść go ponad P io t r a .
Natom iast dramat o Judaszu /Dudas" 1955/ M arcela Pa gn o la wydaje s ię p r z e jś ć niezauważony. Po w ielk im su k cesie "Topaza" /i928/, k tó ry u c z y n ił sławnym nieznanego n a u c z y c ie la a n g i e l - skego i t r y l o g i i m a rs yls k ie J , b a w ią cej p rz e z d łu g ie l a t a pu b lic z n o ś ć te a tró w p a ry sk ic h , "Judas" n ie j e s t d ziełem znaczą cym w Jego dorobku lit e r a c k im , choć mówi s i ę , że Pagnol m iał wrodzony zmysł t e a t r a ln y . Mimo zn ak om itej obsady wypadki l o sowe aktorów tak s ię p o to c z y ły , że sztukę za w ieszon o. Po pew nym c z a s ie Pagnol p r z e r o b ił p ierw szą w ersję dramatu; po sta ć głównego boh atera uznał bowiem z a mało umotywowaną.
Jakkolw iek o b a j a u to rzy widzą in a c z e j Judasza i ró ż n ie u za sa d n ia ją je g o czyn, t o jednak obydwaj, w p r z e c iw ie ń s tw ie do swoich l i t e r a c k i c h poprzedników , n ie p o tę p ia ją g o , n i e zohy d z a ją , a le tłum aczą, u s p r a w ie a liw ia ją , a nawet / ja k Pa g n o l/ r e h a b il it u ją . V obydwu dramatach zgo d n ie z prawdą h i s t o r y c z n ą i ew an gelią Judasz zd rad za , przyjm u je z a p ła t ę , je-Bt z a w i e d z i o ny, rozp a cza i um iera, a le w każdym z n ich inną dr o g ą z m ie r z a ku s w o je j o s ta te c z n e j d e c y z ji. Przed e wszystkim inny j e s t ic h stosunek do K is tr z a - K e s ja s z a . Judasz Rostw orow skiego p o s z e d ł za Chrystusem, bo w id z ia ł m ożliw ość z r e a liz o w a n ia sw oich lu d z kich planów p rz y Jego boku. J e ś l i z g o d z ił s ię s łu ż y ć , to d la t e g o , że mógłby t o być w i e l k i k r ó l , c z ło w ie k mocny, k tć r y s p e łn iłb y je g o am bicje w ładzy i w oln ości d la narodu żyd ow skie g o . Tłum, któremu c h ę tn ie p rz e w o d z i, chce te g o samego. N ie zrozu m iała d la Judasza postawa Chrystusa usuwającego s i ę w c ie ń , wręcz ukryw ającego s i ę , powoduje r o z g o r y c z e n ie i zaw sty d z e n ie . Zawiódł s i ę , oc ze k iw a ł cudu i nieom al z pogardą pow ie, że b y ło t y lk o kazan ia.
Spośród w szystk ich a p ostołów - G a lile jc z y k ó w , rybaków - on jed en p o ch o d ził z J u d ei, on jed en b ył w ła ś c ic ie le m sk lep u . Znał n a j l e p i e j w artość p ie n ią d z a , jemu pow ierzono t r z o s . O bie t n ic e w ypływ ające z nauki o K r ó le s t w ie Bożym n ie d a ły s ię sprow adzić do oczekiw ań lu d z k ic h Judasza. Gniew tłumu i ka płanów wywołuje panikę 1 z ł o ś ć , a nawet lek ce w a że n ie: "Ja s o b ie z N iego n ic n ie ro b ię ! Ja s o b ie d z i s i a j z H iego d r w ię " ^ .
"C ...T D z is ia j w Nim widzę syna c i e ś l i , po którym jen o k rzyż z o s t a n ie !’” , Czuje s ię osaczony p rz e z w rogich mu k a ja n ó w , opuszczony a rów nież zdradzony p rz e z Brzę - s z p ie g a , op ła ca nego p rz e z Radę. G ro zi mu s ię kamieniowaniem. P r z e r a ż e n ie i
56 D A N U T A RUSIECKA
z ałaman ie powoduje w ypow iedzenie s łó w !"M ó w ic ie Srza? To i ja , g d z ie ? k ie d y ? , B le a z a r : D ziś je s z c z e C ... 3 • 9. Z g o d z ił s ię wy dać Chrystusa powodowany strachem , bo w ia ra , k t ó r e j za b ra k ło , n ie dodała odw agi. "Jam n ie c h c i a ł1 mnie zmuszono s i ł ą ” 1° . I choć wzrusza go fiz y c z n a s ła b o ś ć Jezusa, t o ju ż n ie p o t r a f i za w ró c ić i d rżą c y powie do a postołów : "J u ż". J es t to bolesne p rzy zn a n ie s ię do s ła b o ś c i, bardzo l u d z k ie j, a le pozbaw ionej n a d z ie i na p o d n ie s ie n ie s ię z upadku. Z astra szon y pozw ala s ię b i ć , upokarzać i wzgardaać sobą. Sam p rze c h o d zi rów nież drogę duchowego c ie r p ie n ia . N ie pam ięta o E w a n g e lii p rze b a c ze n ia i m iło ś c i.
V dram acie Pagnola stosunek Judasza do Chrystusa j e s t w yraźn ie odmienny. Darzy Go w ie lk ą m iło ś c ią i n iezłom n ie w ie r z y w Jego boskość. N ie d la k o r z y ś c i, n ie d la własnego sp len doru opuszcza dom o jo a , rzu ca garncarstw o i z przekonaniem g ł o s i Jego naukę, rozum ie, że Królewetw o Boże j e s t b lis k o i ż e Pisma s ię w y p e łn ia ją . Jezus go w yb rał, w łą c z y ł do grona n a jb liż s z y c h . Jak in n i s z e d ł i n ie t y lk o b y ł świadkiem re a liz o w a n ia m i s j i Z b a w ic ie la , czyn n ie w łą c z y ł s ię w s z e r z e n ie k r ó le s tw a m iło ś c i. B ezb łęd n ie o d ró żn ia t o , co dobre w p o s tę powania innych. J e s t w p e łn i apostołem w domu swego o jc a , wobec ż o ł n i e r z y rzym skich, a nawet u tw ie rd z a w w ie r z e św ieżo nawró- oonego n ie w o ln ik a . Jego rozmowa z P iła te m j e s t wyrazem z r o zum ien ia s w o je j i te g o Rzym ianina m is j i w p la n ie zb a w ien ia . Od nas z a le ż y w szystk o. " J 'a i donc pensé q u ' i l f a l l a i t t 'a v e r t i r : t a m ission e s t en core plus lo u rd e que l a m ie n n e ..." 11,
•Bt moi, Je s u is venu pour t e B auver" " C . ..3 mais oes mots q u i s o r t e n t de ma boucbe son t l a P a r o le de V é r i t é "
Judasz w ydając ma świadomość, że s p e łn ia wolę Chrystusa, n ie rozum ie j e j , bo czyn k tó r e g o ma dokonać j e s t sp rzeczn y z je g o postawą i uczuciem jakim Go d a r z y . "Mais to u t à coup, i l s 'e s t l e v é , e t i l a d i t l a phrase t e r r i b l e . . . " " I l l ' a d i t sim p le ment: "Un de vous d o i t me t r a h i r " . "C .. . 3 M a ître , e s t - c e moi C . . .3 " C 'e s t t o i , tu l ' a s d i t " 14. Z d ra d zi w ięc n ie p rz e z ch ciw ość, n ie a tc h ó rz o s tw a , on n ie b o i s ię ś m ie rc i i n ik t n ie może go z a s tr a s z y ć . Skazanie i męka Chrystusa w je g o wyobra żen iu powinny doprow adzić do u kazania sięC h rystu sa -B oga, w k tó re g o śm ierć n ie w ie r z y . Będąc świadkiem ukrzyżow ania czeka na cud. Bóg n ie z e z w o li na śm ierć swego Syna.
Judas:
JUDASZ W D RA M A TACH K. H. ROSTWOROWSKIEGO 1 Al. P A G N O L A 57
Simon:
Tu c r o is donc to u jo u rs q u ' i l e s t l e Messie? C ...1
Judas :
C 'e s t maintenant q u ' i l va se proclam er.
C. . . 3
Phocas: Tu s a is q u ' i l s l 'o n t fo u e t t é ju sq u 'a u sang? C ...3 Judas: .c S ' i l s l 'o n t f a i t , c 'e s t q u ' i l l ' a permis .D opiero śm ierć Jezusa s t a je s ię prawdziwym dramatem Judasza. T r a c i wiarę w Jego boskość i p e łe n lu d z k ie j rozp a czy woła:
"Ce n 'e s t pas v r a i ! Ce n 'e s t pas v r a i ! Au secou rs! A l'a s s a s s in ? S e ign eu r! Ton f i l s ? Le M essie? I l s ont c r u c i f i é l e M e s s i e !" 18.
" P u is q u 'il e s t m ort, ce n ' é t a i t qu'un homme, e t moi, j ' a i 17
t r a h i mon a m i . . . " 11 . M iłow ał Go i b y ł Mu posłu szn y, gdyż s ą d z i ł , że j e s t Mesjaszem, a t e r a z , gdy ok azał s i ę zwykłym c z ł o wiekiem , m iłu je go je s z c z e b a r d z ie j. T ra g e d ia Judasza n i e wypływa z ro zcza ro w a n ia , a le z uśw iadom ienia s o b ie c i ę ż a r u w iny, jaką ponosi z a ś le p e posłu szeń stw o Pismu i p rz e z s i e b i e d osłow n ie rozum ianej r o l i M esjasza: " C . . . U je l 'a i compris tro p t a r d . . . S i j 'a v a i s su? J 'a u r a is r e n ié l e s p rop n êtes, j 'a u r a i s re fu s é l a m ission C . . J " 18.
Obydwa dramaty r ó ż n ią s ię zdecydow anie w p rzed sta w ien iu postawy o to c z e n ia wobec głów nego b o h a tera . Obaj ż y ją w in n jc h środow iskach. V dram acie Rostw orow skiego Judasz ma s z e r o k ie t ł o sp o łe c z n e , p rz e d s ta w ia dwie z w a lc z a ją c e s ię k la s y s t a r szyzn y ż y d o w s k ie j- fa r y z e u s z y i saduceuszy. Jezus i je g o nauka z a g r a ż a ją ic h wpływom. S k łó c e n i i zw a śn ien i ze sobą z a w ies za ją w alkę, by razem pozbyć s ię w spólnego wroga. Judasz, k tó rym p o g a rd z a ją , j e s t im n iezb ęd n y w s p e łn ie n iu te g o zam ie r z e n ia . Roztworowski w yk orzysta ł te sceny do w yrażenia sytua
c j i mu w spółczesnych, s y t u a c ji P o ls k i w la ta c h p o p rze d z a ją cych wybuch p ie r w s z e j wojny ś w ia to w e j, a w ię c je s z c z e n ie w o li, przem ocy, w a lk i i związanych z nim i p rzesłu ch a ń , upokorzeń i załamań. Widzowie r o z p o z n a li t e ż rów n ocześn ie c u a ra k te ry - e ty czn y obraz z ż y c ia Żydów w ówczesnym Krakow ie. Judaszowi to w a rzy s zy g łęb ok o w ie rzą c a żona R a ch el, k tó r a w yraźn ie do s t r z e g a je g o m ałość, n ie w ia rę i upadek. S ta r a s ię z a p o b ie c , pomóc, wskazać drogę poprawy. J e j b ła g a ln e "Juda, wróć do G a l i l e i " pow tarza s ię w ie lo k r o t n ie . Zwraca s ię o pomoc do a p ostołów , a sw oją zaangażowaną postawą d a je p rz y k łd a pra w dziw ej c h r z e ś c ija n k i. Gdyby j e j z a u fa ł, może m iałby szansę
58 D A N U T A PLISIECKA
s ię o c a lić .R a c h e l zna i rozumie b e zb łę d n ie naukę Chrystusa, w ie r z y w je g o m iło s ie r d z ie i zachęca Judasza do wyznania winy.
Wszyscy a p o s to ło w ie , w yrozu m iali d la Judasza, n ie w ie dzą o je g o z d r a d z ie , a le widzą je g o b ó l i r o z d a r c ie . N ie po t ę p ia ją g o , bo j e s t ich cie rp ią cy m bratem, swoją pomyłkę mo że odkupić skruchą i żalem. "B y le przed nocą b ył w w in n icy - u c z y ł - d o sta n ie swoją z a p ła tę * 7- mówi P i o t r . Jan, któremu Judasz z a z d r o ś c i, n ie chce zostaw ić go samego. Mniema,że bę d z ie umęczony, a w ięc o n i, je g o p r z y ja c ie l e są b lis k o . Pójdą za nim drogą c i e r p i e n i a . . . "Cd czegóż c z łe k A postołem ". K ie osąd zają postawy Judasza, są mu ż y c z l i w i , on zadecyduje by n ie sK orzy sta ć i o d e jś ć .
Krańcowo odmienna j e s t s y tu a c ja Judasza w dramacie P agn ola. Spotyka s ię on z r o d z ic a m i, braćm i, sąsiadam i i ko ch ającą go narzeczoną Rebeką /RÓbecca/. Wszyscy je g o n a j b l i ż s i są prawowiernymi Żydami, myślącymi tak ja k ich k a p ła n i, a w ięc bardzo d a le c y od zro zu m ien ia r o z t e r k i Judasza. K ie t y l ko n ie mogą mu pomóc, w ręcz u s i l n i e namawiają do wydania Jezusa, k tó re g o poczyn an ia uważają z a ś w ię to k ra d c ze . Byłby w re s z c ie s tym, czego p o ją ć n ie mogą, k o n iec , a Judasz, ich umiłowany pierw orodny syn, w r ó c iłb y do domu, by s p o k o jn ie żyć wraz z obiecaną mu Rebeką. Jakże te ż p rzy d a ły b y s ię te ob iecan e z ł o t e monety. O jc ie c , s t a r y skąpy Żyd, u m ie ś c iłb y je d o b rze. Są rów nież bardzo s e r d e c z n i i u s łu ż n i s ą s ie d z i. Trzeba t y lk o szybko udać s ią do J e r o z o lim y , p o w ie d zieć g d z ie j e s t Jezus; na s z c z ę ś c ie n a js z y b s z y w ie lb łą d j e s t w domu. Judasz w r ó c iłb y je s z c z e p rzed w ieczorem , by zgo d n ie z obyczajem spożyć Paschę ze sw oim i. Wszyscy c i b l i s c y , kochający w n a j le p s z e j w ie r z e popychają go ku z d r a d z ie , A jednak on, mimo p r z y w ią za n ia , szacunku i m iło ś c i do r o d z in y o d e jd z ie , by p rzy gotować w ie c z e r z ę d la dwunastu, j e s t z a to o d p ow ied zia ln y .
"B n fin , pour l e s choses t e r r e s t r e s , l e ch ef des a p ô tre s , c 'e s t t o i * 20, powie ta je m n ic z y Nieznajom y / Ł 'E tra n g e r/ po ja w ia ją c y s ię na drodze Judasza, by w momentach n ajw iększych wahań p r z y s p ie s z y ć p o d ję c ie d e c y z j i . J e ś l i on j e s t odpowie d z ia ln y z a r z e c z y z ie m s k ie , to cz y zadenuncjowanie Jezusa do n ich n ie n a leży ? J e ś l i te g o n ie z r o b i, Jezus b ę d z ie mu s i a ł z w ró c ić s ię do kogoś in n e g o , b ę d z ie m usiał go z a s tą p ić .
Judass t o c z y walkę z kochającym go ojcem , w ob ro n ie Jezusa. Nawet g ro źb a u t r a t y b łog osła w ień stw a o jc o w s k ie g o n ie powstrzyma go od w ypow iedzenia tych o s tr y c h słówt "p è r e , prends
JUDASZ W DRAMATACH K. H. ROSTWOROWSKIEGO I M. PA G N O LA 59
g a r d e ... Je cra in s bien que Satan n ’ a i t p a r lé par ta bouche( Comme i l s e r a it heureux, l'in fâ m e , s i un a p ô tre l i v r a i t l e Sauveur! Ce s e r a i t l e crime des c rim e s " 21. "J 'a im e r a is mieux l a mort que de t r a h ir mon M a ît r e " , Judasz musi t e ż pośw ię c ić m iłość m atki, k o b ie ty Już n iem ło d ej i c h o r e j, k tó rą r o d z i na ch ron i nawet przed s iln y m i w zruszeniam i. Z ostaw i również płaczą cą narzeczoną. Ż a łu je t y lk o , że n ie p rz y s z e d ł tu wcześ n i e j by im p o w ied zieć o K r ó le s tw ie Bożym, o M esjaszu. Chce im zo sta w ić k lu cz do teg o K rólestw a . Otoczony rod zin ą odmawia
"O jcze N asz", b ło g o s ła w i ich i o d ch od zi. Spotkanie z a p o s to ła m i, ludźm i, z którym i p r z e ż y ł w spóln ie u boku Chrystusa t r z y la t a , d la których s t a r a ł s ię o c h le b , odbywa s ię przy Jego g r o b ie . Scena t a ustami Judasza wyraża c a łe ob u rzenie autora wobec uczniów, ważących s ię p o tę p ia ć akt wydania Jezusa, czyn k tó reg o n ie rozu m ieją , a w ięc ja k żeb y m ie l i rozum ieć wy d a ją cego, Z arzu cają mu chciw ość: "Pour de l 'a r g e n t , que n ' a u r a i t - i l pas f a i t ? " 2^. "Tu s a is com pter, Judas?" 24; pychę: " C 'e s t ton o r g u e il q u i t ' a perdu ?" "Tu v o u la is jo u e r l e grand r ô le , e t tu t ' e s cru l ' é l u de B ' z t e r n e l ' " 2^. j,a n a j b a r d z ie j b olesn y z a r z u t: " N 'e s t - c e pas t o i q u i l ' a s vendu?" Judasz stanowczo pow tórzy t o , co w c z e ś n ie j p o w ie d z ia ł w p a ła - cu P ił a t a : "Je l ' a i l i v r é ” . P rz y w ią zu je ogromną uwagę do r ó ż n ic y z a w a rte j w tych słownych i n ie t y lk o o d rz u c i oskar ż e n ie , a le sam zap yta apoBtołów - g d z ie b y l i gdy Jezusa a re sztowano, ja k o k a z a li mu sw oje p rzy w ią za n ie i m iło ś ć , jaKą p o p is a li s ię odwagą? To p r z e c ie ż P i o t r , ten n a jo d w a żn ie js z y , za p a rł s ię M is tr z a
aż
t r z y r a z y , bo tak napisano w p ro ro c twach. Jan u c ie k ł ze stra c h u , a in n i n ie b y l i l e p 6 i. Żaden z nich n ie m iał odwagi św iadczyć o Jego n ie w in n o ś c i.U czniow ie p rzek azu ją druzgocącą wiadomość: " i i i ' a condamné devant nous" 2^ . " I l m'a condamné? G u 'a t i l d i t ? "
-AO za p yta Judasz. "Mieux v a u d r a it pour l u i n 'ê t r e jam ais n é?" Odpowiedź d odaje otuchy Judaszowi i on sam tłumaczy apostołom zn aczen ie tych słów kierowanych do lu d z i chorych, ś le p y c h , sp araliżow an ych , słów l i t o ś c i wobec n ie za w in io n eg o c i e r p i e n ia . "Et tu oses dure q u ' i l m'a condamné? i l l e s a v a it , que
J 'é t a i s marqué e n tr e tous le s hommes, e t que Dieu me s a c r l-pQ
f i a i t . . . M erci, mon M a îtr e , mon d iv in S a u v e u r ..." .
£o
takim p rzed sta w ien iu problemu śm ierć Judasza j e s t aktem r o z paczy, a le n ie pozbawionym n a d z ie i. Wie, że nóg p o s łu ż y ł s ię Jego osobą, on s p e ł n ił sw oje za d a n ie . 2 żalem p r z y z n a je , że
60 D A N U T A PLISIECKA
je g o ż y c ie na z ie m i n ie ma sensu, je g o im ię na zawsze s ta n ie s ię symbolem z d r a jc y . Któż c h c ia łb y być synem Judasza, je ś ć ch leb i p ić wino z je g o rąk? O dchodzi, a le spodziew a s i ę , że On go o c ze k u je: C. . . 3 i l m 'a tten d au c i e l ! "
Bohaterowie obydwu dramatów p o p e łn ia ją czyn, k tó r y u Rostworowskiego j e s t zdradą, n Pagnola wydaniem a w ięc ich stosunek do te g o fa k tu j e s t różn y. Z b o la ły Judasz Rostworow s k ie g o z d a je s o b ie sprawę z c ię ż a r u z b ro d n i, ja k o t ę p ia ł y wypuści p ie n ią d z e z g a r ś c i, o d e jd z ie , n ie spodziewa s ię p rz e b a czen ia . To taką postawę ma na m y śli R i c c i o t t i , gdy mówi o Judaszu h istoryczn ym : "B a r d z ie j n iż p rze z sam fa k t zdrady Jezus z o s t a ł z e lż o n y p rz e z Judasza je g o aktem ro zp a czy . W tym tk w i n a jw yższa o b e lg a , jaką muBiał On z n ie ś ć , i najw yższa p o d ło ść p o p ełn ion a p rz e z Judasza"
Bohater Pagnola to c z ło w ie k mocny. Jedną z b a r d z ie j dramatycznych scen s z t u k i j e s t moment podejmowania d e c y z j i, zgody na s p e łn ie n ie p o le c e n ia . Judasz r e la c jo n u je N ieznajom e mu rozmowę z Jezusem. To czego żąda on od n ie g o powoduje p rze r a ż e n ie , n ie d o w ie r z a n ie , n ie zro zu m ie n ie d la c z e g o on. To n ie j e s t ła tw a d e c y z ja : "Je n ' a i pas pu d ir e un m o t ... J 'é t a i s comme un homme f o u d r o y é . . . " "Ce que tu as à f a i r e f a i s - l e v i t e " . Je s u is s o r t i à rec u lo n s . Dehors, i l f a i s a i t n u it " Nieznajom y musi długo przekonywać Judasza: "S i Jésus e s t l e M essie, l e s E c r itu r e s d is e n t q u ' i l d o it ê t r e l i v r é . Et pour c e t t e m ission c 'e s t t o i q u ' i l a c h o i s i . . . " A potem w ie lo k r o t n ie pow tarzać "Co masz c z y n ić , czyń szyb k o" - "Ce que tu as à f a i r e , f a i s - l e v i t e ? " O s ta tn ią próbą j e s t cena wy d a n ia , proroctw o mówi o t r z y d z ie s t u s re b rn ik a ch . To n ie c h ci wość d y k tu je tę sumę, j e s t ona n ie p r o p o r c jo n a ln ie mała do t r z o s u , którym z a r z ą d z a ł. Judaszowi o fia r o w u je s ię z ł o t o , a le on j e s t ju ż t y lk o posłu szny w zeb ra n iu tych t r z y d z ie s t u s r e brników. Odważnie mówi do K a jfa s z a : "A s -tu bien r é f lé c h i? A s-tu mesuré t a r e s p o n s a b ilité ? T o i q u i veux p o r t e r la main su r l e M essie, ne c r a in s - t u pas l a vengeance de 1 E t e r n e l? " . A p ó ź n ie j doda: " I l ne s ' a g i s s a i t pas de mon âme, mais du s a lu t de m illio n s d'hommes - ceux q u i son t nés e t ceux qui n a is s e n t a u jo u r d 'h u i, ceux q u i n a ît r o n t dans l 'a v e n i r ? Tu c r o is que j 'a v a i s l a p erm ission de c h o is ir pour eu x?" ^8 ,
C . . . 3 j ' a i s e r v i comme un a veu g le l a .cruauté de l 'E t e r n e l . . . . Zna sw oją s y t u a c ję , ta k ja k in n i s p e ł n i ł wolę N ajw yższego.
od-JUDASZ V/ D RA M A TACH K. H. ROSTWOROWSKIEGO 1 M- P A G N O L A 61
sz e d ł od Judasza h is to r y c z n e g o , oo d a ło powód do różnych do mysłów. K a t o lic y t w i e r d z i l i , ż e otrzym ał olb rzy m ią sumę od Ży dów, by r e h a b ilito w a ć Judasza, a W ie lk i Rabin z a rz u c a ł z b y t dosłowne trzym an ie s ię op isu ew a n g eliczn e go .
Obydwa p ię cio a k to w e dramaty ł ą c z y postać głów nego bohate r a , a le d z i e l i czas 1913-1955 i różna w artość a r ty s ty c z n a . S t y l i k on stru k cja dramatu Rostworow skiego p rzew y żs za ją bo gactwem dramat Pagnola. H a ria C za n erle p is z e , że Rostworowski b y ł mistrzem in d yw id u a ln ej p s y c h o lo g ii i świetnym in s c e n i- zatorem scen zb iorow ych . R zesza g a l i l e j s k a i k a p ła n i, a w ię c słynna scena w Sanhedrynie - w yw ołała entuzjazm p u b lic z n o ś c i. K łó t n ia saduceuszów z fa ry ze u s za m i ma z a p is nutowy, co nadaje j e j s p e c y fic z n ą ry tm ik ę. Sam a u to r w lic z n y c h d id a s k a lia c h do d a je " Ł . . 1 k ł ó t n ie n a le ż y ów iczyć pod b a t u t ą " . Innym e f e ktownym elementem są p a r a le ln e dw ugłosy, w k tórych ech em -la - mentem j e s t g ło s R a c h e li. Dramat p isa n y j e s t piękną, r y tm ic z ną p o ls z c z y z n ą . C zęste p o w tó rze n ia nadają wypowiedziom u ro - o z y e ty ch a ra k ter, a rów nocześnie z o s ta w ia ją m ie js c e na z a s t o sowanie g es tu i m im iki. J e s t w ie le znaków in terpu n k cyjn ych wyznaczających ton g ło s u , n ie d o p o w ie d zen ie czy niezdecydow a n ie . Sztukę kończy n ie zw y k le sp ek taku larn e u kazanie s ię Chry stu sa , a sk a zu ją cy s ie b ie Judasz dopowiada kw estię Jana:
"A Słowo Ciałem s ię s t a ł o " , Judasz: " I zam ieszka . . . m iędzy wami"
Pagnol w zb o g a c ił swoją sztukę wprowadzeniem c z ę ś c i a k c ji do domu żyd ow skiego, domu o jc a Judasza Szymona, w p rz e d d zień Paschy. P rzy go tow a n ie z i ó ł do baranka, wina z n a jle p szych w in n ic J u d ei, p ie c z e n ie eh lab a w w ie lk im p ie c u , wpro wadzają atm osferę c ie p łu ro d z in n e g o , z b liż o n ą do o p isu d z ie
ciń stw a au tora w "La G lo ir e de mon p è r e " cz y "Le Chateau de nsa m ère". P o ja w ia ją s ię t e ż R zym ian ie, k t ó r z y p rz e z ż o ł n i e r ską rubasznośó, n ie zro z u m ie n ie ważnych. wydarzeń, ja k ic h są świadkami, wprowadzają elem en ty g r o t e s k i , oo w k o n te k ś cie dramatu głównego boh atera je s z c z e b a r d z ie j a k cen tu je je g o osam otn ien ie. Pagn ol p o s łu ż y ł s ię jęz y k ie m prostym , p o to c z nym i współczesnym, nadając wypowiedziom żywe b rz m ie n ie . Po
ja w ia s ię w ie le scen z a c z e rp n ię ty c h z E w a n g e lii, a w ię c pa ł a c P i ł a t a , sen je g o żony, umycie rą k , sp o tk a n ie z Herodém» k tó re w yja śn ia z a w iłe u kłady pomiędzy okupantem a kolab oran tem.
62 D A N U T A PLISIE CKA
na b o h atera , u szla c h etn ien iem g o , dopatrywaniem s ię w je g o c z y n ie s p lo tu o k o lic z n o ś c i, z których n ie mógł wybrnąć, n ie d o ró s ł czy n ie n a d ą ży ł, t o "Judas" Pagn ola mógłby byó nazwany
"b ło go sła w ion ą w in ą ". Jego postać j e s t pokazana tak pozytyw n ie - j a k -oigdy dotąd w l i t e r a t u r z e , i to w op arciu o te k s t Pisma.
R o stw orow sk i-"p oeta l i t o ś c i " - s tw o rzy ł bohatera bu dzącego nasze w sp ó łc zu c ie , postaw ionego wobec spraw p rz e ra s ta ją c y c h je g o duchowe i f iz y c z n e m o ż liw o ś c i. Po p rz e ż y c ia c h o s t a t n ie j wojny ł a t w i e j nam zrozum ieć
tę
u le g ło ś ć wobec p rz e mocy: "P a n ie! Ja p r z e c ie ż . . . ta k że c z ło w ie k ! . . . N i e r ó b c ie ze40
m n ie ... o r z b r o d n ia r z a " . "Nowoczesna l i t e r a t u r a wytworzy ł a C. . . I t y p c z ło w ie k a , k tó r y n ie n a r o d z ił s ię zbrodniarzem , a le s t a j e s ię nim d la braku w o li i n ie szczęsn yc h o k o lic z n o ś
-■t m 4"
c i " .
"Judas" P agn ola j e s t mało znany polskiem u c z y te ln ik o w i- a i rom an lsta m iałby tru d n o śc i z d o ta rciem do o r y g in a łu . Być może p r z e n ie s ie n ie na ekran s z tu k i /a p r z e c ie ż s t a ło s ię to z wielom a dramatami Pagnola/ z n a la z ło b y J ej s z e r s z y krąg odbiorców . Jakkolw iek różne od tra d y c y jn e g o u ję c ie p o s ta c i Judasza może spotkać s ię ze sprzeciwem odbiorców , byłoby c i e kawe poznać stanow isko k r y t y k i b i b l i j n e j . Pagnol u za sa d n ił swoją koncepcję b o h atera i konsekwentnie j e j b r o n i. Judasz n ie J es t z d r a jc ą , a le pierwszym męczennikiem. " C 'e s t ce p er sonnage que j ' a i mis en s c è n e , avec beaucoup de s o in e t d 'am i t i é , ca r s ' i l a cru o b é ir aux o rd re s de Dieu e t de Jésus
A )
lui-m êm e, i l fu t sans doute l e prem ier m a rty r" . Inné to rozum ien ie r o l i Judasza. Choć n ie może nas ono przekonać do końca, to zmusza do m niej p r y n c y p ia ln e j a b a r d z ie j wyrozu m ia łe j oceny je g o czynu. Trudno zapomnieć cytowany p rzez Pagnola fragm ent z Objawień św. G ertrudy, k tó ry mógłby być od pow ied zią na n ie p o k ó j jed n ego z recenzentów dramatu R ostw orow skiego, gdy mówi o p osy ła n iu Judasza do p ie k ła z cię żk im sercem 4 -5. "De Salomon n i de Judas je ne te d i r a i ce que j ' a i f a i t , pour qu 'on n 'ab u se pas de ma m is é r ic o r d e " 44~ p o w ie d z ia ł Jezus.
ROTES
1 Ks.E . D ą b r o w s k i , "P roces Chrystusa w ś w ie t le h is to ry c z n o -k ry ty c z n y m " wyd. I I I ,
£
oznań-W arszawa-Luhlin, i% 5 .JUDASZ W D R A M A T A C H K. H. ROSTW OROW SKIEGO l M. P A G N O L A 63
2 Pismo Ś w ięte S tarego i Nowego Testamentu, B i b l i a Ty s i ą c l e c i a , w y d .I I , Poznań-Warszawa "97 4.
3 i.. C z a r; e r 1 e , "W s tę p ", wî K. u. R a s t w ó r o-wski , "Dramaty w ybra n e", t . * % Kraków <967, &. ’ 9.
4 Za.* w. P a. g n o 1 , "J u d a s", P r e s s e s P o c k e t , i-.ont-rouge <980, " P r é f a c e " , s. *9.
5 J, S t a r n a w s k i , " T ra g izm "J u d a sz a " a .
R o s t w o r o w s k ie g o " , " P r z e g l ą d Po w sz ech n y " <9 5 1 , t . ? i i , s. « s » » 442.
6 J. K 1 e i n e r , "Judasz" K, h. Rostworow skiego a "Judasz* M. C o r e l l i " , "Tygodnik Powszechny" "948, nr 90.
7 R o s t w o r o w s k i , op. c i t . , t . i , s. "43, M i. I b i d . , s .i9 3 . 9 I b i d . , a. i83. 1 0 I b i d . , s . <9i. P a g n o l , "Judas", s . i76. 12 I b i d . , s . 177. 1 3 I b i d . , s. i?8. 14 I b i d . , s. 1 0 3. 1.5 I b i d . , b. 192 i i93. 16 I b i d . , s. 2 i i . i/ I b i d . , s. 2 1 8. 1 8 I b i d . , s . 242. <9 R o s t w o r o w s k i , op. c i t . , s . <98. 20 P a g n o l , op. c i t . , a. '"O . 21 I b i d . , s. 86. 22 I b i d . , s. 89. 23 I b i d . , s.237. 24 I b i d . , s.23 9. 25 I b i d . , s . 242. 26 I b i d . , b. 235. 27 I b i d . , s . 244. 28 I b i d , , a. 245. 29 I b i d . , s . 245. 30 I b i d . , s. 246.
3 1 G. R i c c i o t t i , "Ż y c ie Jezusa C h rystu sa", » a i - ezawa i955, s . 573.
32 P a g n o l , op. c i t . , s. 1O4,
33
A.
A g a e a , "P a g n o l's new lo o k a t Judas /i956/, "Revue de 1 “U n iv e r s it é d 'O tta w a ", 4965, t . 35, s . 3 1 4-3??: "Sans même s a v o ir où j ' a l l a i s , je s u is s o r t i & rec u lo n s, e t puis j ‘ a i couru dans l a n u it. Je ne peux pas compren dre ". 34 P a g n o l , op. c i t . , s. i09. 35 I b i d . , s . 1 3 1. 36 I b i d . , s. 2 4 1. 37 I b i d . , s . 242. 38 R o s t w o r o w s k i , op. c i t . , s. 271. 39 K.. L . K o n i ń s k i * "Dwa dramaty o Judaszu", Myśl Narodowa" i932, n r ?8.40 R o s t w o r o w s k i , op. c i t . , s . 243. 4 1 S t a r n a w s k i , op. s i t .
42 P a g n o l , op. c i t . , s. i9 .
43 J. R. S k i w s k i , "żdrada czy o f i a r a Judasza” , " T e a t r " <935, nr 7.
64 D A N U T A PLISIECKA
JUDAS DANS IBS DRAKBS DB KAROL HUBERT ROSTWOROWSKI ET DE MARCBL PAGNOL
R ê s u m ê
Les deux p iè c e s dont l e héros p r in c ip a l e s t Judas, e s s a ie n t d 'e x p liq u e r d'une manière d i f f é r e n t e , l e problème de sa tra h is o n e t des m o tifs q u i l ' y ont amené.
•Judasz z K a r io th u " de K a ro l Hubert Rostworowski é c r i t e t jou é à C ra covie en i9 «3 e s t une p iè c e im portan te dans l'o e u v r e de c e t auteu r e t dans l a l i t t é r a t u r e p o lo n a is e . Judas e s t pré se n té comme un homme f a i b l e e t a vid e de g l o i r e , menacé de mort i l succombe e t t r a h i t Jésus par lâ c h e té .
"Judas" de M arcel P a g n o l, p iè c e peu connue au le c t e u r po lo n a is , ça ru t en *955. l'a u t e u r prend comme p o in t de d ép a rt le v e r s e t d une tra d u c tio n a n g lic a in e de l a B ib le : " i l fa u t qu'un de vous me t r a h is s e " ce q u i im p liq u e r a it un n é c e s s ite ou un de v o i r . Une t e l l e in t e r p r é t a t io n de ce f a i t suggère ^ue Judas en l i v r a n t son M a ître c r o i t o t ê i r aux de Dieu e t de Jesus lui-même. I l r e m p lit l a v o lo n t é d iv in e é ta n t d e s tin é e t s a c r i f i é pour l e s a lu t des hommes. I l s u it l e C h ris t dans sa mort.
