View of Philosophical Sources of Ethical Anti-Realism

Pełen tekst

(1)A. R. T. Y. K. U. . Y. ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LXII, numer 1 – 2014. KRZYSZTOF SAJA *. FILOZOFICZNE RÓDA ANTYREALIZMU ETYCZNEGO *. Spór o ugruntowanie ocen, wartoci, cnót i zasad etycznych swymi korzeniami siga staroytnej Grecji, gdzie toczyli go Gorgiasz z Sokratesem czy Platon z Arystotelesem. Podejmowaa go równie wikszo wybitnych filozofów nowoytnych. Jest to jeden z tych filozoficznych w tków, które od prawie trzech tysi cleci ci gle pozostaj domen spekulacji, w tpliwoci i sprzecznych pogl dów. Dyskusja ta inspirowana jest przez coraz nowsze koncepcje teologiczne, metafizyczne, ontologiczne, epistemologiczne, metodologiczne i naukowe. Równie filozofowie tradycji analitycznej od pocz tku XX wieku na nowo starali si podj to trudne zagadnienie, zwaszcza w ramach rozwijanej od ponad stu lat metaetyki. Podstawowy spór, który wiod metaetycy, dotyczy realnoci istnienia moralnych wartoci i faktów. We wspóczesnej filozofii analitycznej realizm jest najbardziej popularnym metafizycznym stanowiskiem metaetycznym. Bior c pod uwag ankiet przeprowadzon przez portal Philpapers.org wród 3226 zawodowych filozofów i studentów studiów doktoranckich, sporód których okoo 80% to filozofowie analityczni, 53% wszystkich filozofów akceptuje lub skania si ku realizmowi. Pomimo popularnoci realizmu jednak a 31% filozofów Dr KRZYSZTOF SAJA – adiunkt Zakadu Etyki w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Szczeci skiego; adres do korespondencji: ul. Krakowska 61/69, PL 71-017 Szczecin; e-mail: krzysztofsaja@ gmail.com * Artyku jest zapisem referatu Wspóczesny antyrealizm etyczny: róda i konsekwencje, wygoszonego na 54. Tygodniu Filozoficznym „Wielkie pytania etyki” w Lublinie w 2012 r. Tekst powsta w ramach projektu „Filozofia analityczna: historia i najnowsze wyzwania”, kierowanego przez dra hab. T. Szubk, prof. US, a finansowanego przez Fundacj na rzecz Nauki Polskiej (program MISTRZ)..

(2) 6. KRZYSZTOF SAJA. analitycznych i 26% metaetyków to antyrealici (BOURGET, CHALMERS, MCQUEEN 2009). Dla wielu filozofów realizm etyczny jest stanowiskiem domylnym. We wspóczesnej metaetyce gówn si napdzaj c dyskusj s jednak liczne wersje argumentów antyrealistów przeciwko ich adwersarzom. Celem artykuu jest przedstawienie tych z nich, które zazwyczaj skaniaj filozofów do porzucenia realizmu. Zarzuty te wydaj si stanowi podstawowe filozoficzne ródo przyjmowania antyrealizmu oraz motor poszukiwania kolejnych jego wersji. Kady realista etyczny musi si z nimi zmierzy. Jeli nie jest w stanie racjonalnie ich odrzuci, powinien uzna, e antyrealizm jest najbardziej racjonalnym pogl dem z metafizyki filozofii moralnoci.. WST

(3) PNE DEFINICJE. REALIZM Istotne pytanie, na które uczestnicy debaty midzy realizmem a antyrealizmem etycznym udzielaj odmiennych odpowiedzi, brzmi: Czy i ewentualnie w jaki sposób istniej wasnoci moralne, takie jak np. dobro, zo, sprawiedliwo, lub fakty moralne, takie jak np. „Zamordowanie 77 osób przez A. Breivika na wyspie Utoya jest moralnie naganne”? W dyskusji tej powszechnie uznaje si, e realizm etyczny to stanowisko, które zakada, e wartoci, wasnoci lub fakty moralne istniej „realnie”. Cho sformuowanie to jest do niejasne, powszechnie przyjmuje si, e chodzi o taki sposób istnienia, który byby niezaleny od umysu kogokolwiek, od czyichkolwiek reakcji lub wiadectw (SAYRE-MCCORD, GEOFF 2011; JOYCE 2009). Innymi sowy, realici etyczni s przekonani, e istnienie bytów moralnych ma charakter obiektywny. Niezaleno od umysu i obiektywno rozumie mona jednak w róny sposób, st d te istnieje wiele form realizmu. Na przykad tzw. plato scy realici uznaliby, e pewne obowi zki czy wartoci moralne istniayby nawet wtedy, gdyby nie istnieli ludzie. Mona byoby bowiem broni tezy, e w czasach dinozaurów wci istnia np. obowi zek niewyrz dzania krzywdy zwierztom lub zakaz dokonywania dziaa mog cych zniszczy ycie na ziemi, nie byo jedynie istot, które mogyby go odkry i respektowa. Realici funduj cy moralno na naturze ludzkiej przyjmowaliby stanowisko odmienne. Mogliby twierdzi, e cho np. pokora i miosierdzie s cnotami niezalenymi od opinii kogokolwiek i pozostan wartociowe bez wzgldu na sw popularno, ich.

(4) FILOZOFICZNE RÓDA ANTYREALIZMU ETYCZNEGO. 7. istnienie jednak zalene jest od naszych cech, a zatem od egzystencji naszego gatunku. Filozofowie funduj cy etyk na naturze ludzkiej spieraj si na temat tego, które jej elementy uzna naley za istotne. Innego zdania bd np. etycy, którzy wasnoci moralne traktuj jako wi zki wasnoci naturalnych odkrywanych przez nauki; arystotelicy, zakadaj cy istnienie naturalnego celu i perfekcji czowieka; personalici, widz cy istot czowiecze stwa w osobie; chrzecija scy teologowie, funduj cy cnoty i powinnoci w naturze ludzkiej stworzonej na „obraz i podobie stwo” Boga; sentymentalici, którzy ródo etyki widz w emocjonalnej konstytucji ludzi, czy racjonalici, którzy postrzegaj je w aktywnoci rozumu i intelektu. Realistów czy przekonanie o moliwoci odkrycia wiedzy etycznej i krytyka koncepcji, które chciayby konstruowa lub stwarza dziedzin etyki. Uznaj , e realizm ontologiczny („wartoci istniej ”) prowadzi do realizmu poznawczego („mona je pozna”). Cho nie jest wcale jasne, czy obecnie posiadamy prawdziwe przekonania na temat obowi zków i wartoci, wierz , e przynajmniej cz z nich jest poznawalna i mona je odkry. Odpowied na pytanie, w jaki sposób tego dokona, zalena jest od przyjmowanej teorii na temat ich ontologicznej konstytucji. Proponuje si wic intuicj intelektualn , intuicj emocjonaln , sumienie, synderez, deliberacj filozoficzn , metod refleksyjnej równowagi czy nauki empiryczne, tak o starszym rodowodzie (np. psychologi, socjologi, biologi), jak i mode staem (etyka ewolucyjna, filozofia eksperymentalna, neuroetyka). Do realistów zalicza si np. Sokratesa i Platona, Arystotelesa, w. Tomasza, Jeremiego Benthama, Johna S. Milla, Herberta Spencera, Georga E. Moore’a, Williama D. Rossa, Harolda A. Pricharda, Nicolai Hartmana, Maxa Schelera, Karola Wojty i m.in. takich wspóczesnych metaetyków tradycji analitycznej, jak Richard Brandt (1996), David Brink (1989), Richard Boyd (1988), Peter Railton (2003), Thomas Nagel (1997), John McDowell (1985), Derek Parfit (2011). Cho powyszy opis realizmu ma pewne istotne wady1, 1. Dualizm realizm / antyrealizm etyczny ma swoich przeciwników. Ów klasyczny podzia ma bowiem kopot ze sklasyfikowaniem niektórych stanowisk etycznych. Cho powszechnie uznaje si zwolenników etyki teistycznej i teorii boskich przykaza za etycznych realistów, w wietle powyszych rozrónie naleaoby nazwa ich antyrealistami, wierz oni bowiem, e to umys Boga jest ródem norm moralnych. Etyczny teizm nie spenia zatem kryterium niezalenoci od umysu. Z drugiej strony antyrealistami niejednokrotnie nie chcieliby by nazwani ci etycy, którzy przyjmuj naturalistyczny subiektywizm czy relatywizm. Mona bowiem twierdzi, e fakty moralne istniej realnie jako fakty psychologiczne lub spoeczne i zalene s od przekona jednej lub kilku osób. Jeli bowiem etyka ma korzenie np. w umowie spoecznej lub przekonaniach czy uczuciach idealnego obserwatora, zalena jest ona od umysu. Prost klasyfikacj realizm / antyrealizm rozsadzaj wic teorie teistyczne, subiektywistyczne, relatywistyczne, spoeczny b d kantowski konstruktywizm czy etyka ameryka skiego pragmatyzmu..

(5) 8. KRZYSZTOF SAJA. oddaje on pierwsze intuicje i wydaje si dostatecznie ostry, aby suy jako punkt wyjcia naszych rozwaa . Wielu filozofów uznaje, e ciar dowodu w sporze o realne istnienie bytów moralnych ley po stronie antyrealistów. Wedug np. Thomasa Nagela „mona racjonalnie przyj naraon na odrzucenie przesank, zgodnie z któr obiektywne wartoci nie musz by iluzoryczne, dopóki nie wykae si jej faszywoci” (1997, s. 175). Gównym powodem uprzywilejowywania realizmu wydaje si fakt, e pewne oceny i reguy moralne narzucaj si wikszoci ludziom jako obiektywne, prawdziwe i uniwersalne. Do norm takich zaliczy mona np. „Nie wolno krzywdzi dzieci naszych przyjació dla zabawy”, „Nie wolno ama obietnic bez istotnych powodów”, „Nie wolno mordowa czonków naszej wspólnoty”, „Nie wolno zabiera im ich prywatnej wasnoci bez zgody”, „Nie wolno uprawia seksu z wasnymi dziemi i najbliszymi krewnymi”, „Powinno si pomaga swoim bli nim”. Wymieni mona take kilka powszechnych, mocnych, bezporednich przekona metaetycznych, które sugeruj obiektywno sfery moralnej: (1) Normy moralne s nakazami niezalenymi od autorytetów osób czy instytucji oraz (2) s uniwersalne, a nie lokalne. (3) S dy moralne jawi nam si jako prawdziwe lub faszywe. (4) Cz ocen moralnych nie wymaga deliberacji i „narzuca nam si” jako oczywista. (5) S dy moralne wydaj si o pewnych przedmiotach orzeka wasnoci moralne. (6) Istnieje wiedza etyczna, któr mona zapisywa w ksi kach i zgbia na uniwersytetach. (7) Ocena moralna „domaga si” moliwoci podania publicznie wi cych racji jej wydania. Powszechn , ogólnoludzk wiar w uniwersalno i obiektywno niektórych s dów etycznych potwierdza take filozofia eksperymentalna (NICHOLS, FOLDSBENNETT 2003; NICHOLS 2004; GOODWIN, DARLEY 2008) i psychologia moralnoci. Badacze tacy jak Eliot Turiel (1983), Judith G. Smetana (1981) czy Larry P. Nucci (2001) udowodnili, e ludzie ju od wczesnych lat potrafi rozrónia zamanie normy moralnej i konwencjonalnej, uznaj c, e pierwsze z nich s niezalene od autorytetów i uniwersalne, podczas gdy drugie zachowuj lokalny charakter oraz mog by zmieniane przez odpowiednie osoby i instytucje. Jeli dowiedzielibymy si, e wane moralne zasady nie obowi zuj w jakim odlegym i obcym kraju, wikszo z nas uznaaby, e obywatele tego kraju pozostaj w niemoralnym bdzie. ANTYREALIZM Zdaniem antyrealistów powszechnie podzielane przekonanie o obiektywnoci, uniwersalnoci i prawdziwoci niektórych ocen moralnych oraz popularno i in-.

(6) FILOZOFICZNE RÓDA ANTYREALIZMU ETYCZNEGO. 9. tuicyjny urok realizmu etycznego nie wystarcz , aby uzasadni mocn metafizyczn tez o istnieniu bytów moralnych. Wedug nich nie istnieje wiedza moralna, lecz jedynie opinie, które nie mog by prawdziwe. W konsekwencji antyrealici odmawiaj istnienia przedmiotu bada tradycyjnie rozumianej aksjologii i etyki. W tradycji analitycznej jedn z pierwszych grup zdeklarowanych antyrealistów stanowili akognitywici: Rudolf Carnap (1975), Alfred J. Ayer (1946), Charles L. Stevenson (1944) i Richard M. Hare (2001; 2002), Simon Blackburn (1984), Allan Gibbard (1990; 2003), Mark Timmons i Terry Horgan (2006) czy Mark E. Kalderon (2007). Akognitywizm definiowany jest jako pogl d gosz cy, e wypowiedzi oceniaj ce, a wic równie takie, w których orzeka si, e co jest dobre, nie mog by prawdziwe lub faszywe, nie odnosz si do faktów, nie wchodz w skad ludzkiej wiedzy, nie s nawet przekonaniami, wyraaj bowiem inne stany umysu, tj. emocje, preferencje lub nasze zaangaowanie. Poniewa stanowisko akognitywizmu formuowane jest jako opis i analiza faktycznego, codziennego sposobu uczestniczenia w dyskursie etycznym, wikszo argumentów wysuwanych przeciwko niemu mona sprowadzi do zarzutu zaprzeczania potocznemu dowiadczeniu i wiedzy socjologicznej. Gdy dokonamy wgl du w nasze przekonania lub przeprowadzimy badania z zakresu etyki eksperymentalnej (GOODWIN, DARLEY 2008; NICHOLS 2004; NICHOLS, FOLDSBENNETT 2003), odkryjemy, e ludzie, wbrew akognitywistom, uywaj jzyka moralnego w opisowy i poznawczy sposób. Nieprzesi knity teoriami metaetycznymi zwyky uytkownik jzyka moralnego jest przekonany, e pewne czyny s faktycznie moralnie ze, gdy maj tak cech. Wikszo ludzi posiada deskryptywne przekonania moralne, przypisuje im prawdziwo i dokonuje moralnych rozumowa . Z tego wzgldu akognitywizm jako teoria opisuj ca faktyczne uycie jzyka moralnego wydaje si faszywy. Pozostaje jednak bezsporne, e jego istotnym dziedzictwem jest uwypuklenie emocjonalnej strony moralnoci. Drugim wanym nurtem etyki antyrealistycznej jest teoria globalnego bdu. Jest ona rozwijana zwaszcza od lat osiemdziesi tych XX wieku przez Johna Mackiego (1977), Richarda Joyce’a (2001), Iana Hinckfusa (1987) czy Richarda Garnera (2007). Jej zwolennicy przyjmuj do wiadomoci, e ludzie, wypowiadaj c s dy moralne, staraj si opisa niezalen od nich rzeczywisto. Jako deskryptywici etyczni twierdz wic, e stany umysowe, które wyraaj oceny moralne, faktycznie s przekonaniami o tym, jak si rzeczy maj , np. e konkretny przypadek eutanazji jest moralnie zy. Nie wierz jednak w prawdziwo tezy o realnym istnieniu bytów moralnych, co rodzi przewrotn i dalekosin.

(7) 10. KRZYSZTOF SAJA. konkluzj: wikszo2 normatywnych przekona moralnych jest faszywa, a dyskurs moralny jest fikcyjny. Faszywe s wszystkie te s dy moralne pierwszego rzdu, które orzekaj moralne cechy osób lub sytuacji, np. „Ja jest sprawiedliwym czowiekiem” lub „Kradzie, której dokonaa Mariola, jest moralnie za”. Faszywe jest take zdanie „Umylne morderstwo jest moralnie dobre”, jak i „Jest ono moralnie ze”. Z perspektywy klasycznej teorii prawdy w podobny sposób faszywe s zdania teorii flogistonu, mitów greckich czy np. religii animistycznych. Nie jest bowiem prawd , e „Drewno dobrze si pali, gdy ma duo cieplika”, „Helios jest wadc so ca”, a „Driady s opiekunkami dbów”. Wedug zwolenników globalnego bdu dyskurs moralny podobny jest do opowieci mitycznych czy religijnych widzianych oczami ateistów. Jest fikcj , w której wikszo z nas uczestniczy na co dzie . Jej kapanami s przekonani do realizmu etycy i teologowie, cho niemal wszyscy podlegamy globalnemu bdowi urealniania i uprawdziwiania naszych moralnych opinii.. ARGUMENTY PRZECIWKO REALIZMOWI. Zdaniem antyrealistów to, e w powszechnym odczuciu s dy moralne wydaj si opisywa niezalen rzeczywisto, nie jest wystarczaj cym dowodem na prawdziwo etycznego realizmu. Po pierwsze, nie istnieje powszechna percepcja realnoci wartoci – intuicja maj ca charakter ontologiczny. Po drugie, to, e s dy moralne jawi nam si jako obiektywne, uniwersalne i prawdziwe, nie znaczy jeszcze, e takie s . Spostrzeenia bywaj iluzoryczne. Po trzecie, intuicje obiektywnoci nie dowodz realizmu. Postulowanie istnienia realnych wartoci jest jedynie sposobem wyjanienia powszechnego dowiadczenia obiektywnoci. Nie jest to jednak wyjanienie jedyne. Zdaniem antyrealistów nie jest to te wyjanienie najlepsze. Jeli udaoby si poda antyrealistyczn eksplikacj dowiadczenia obiektywnoci, która unika zarazem typowych problemów realizmu, racjonaln reakcj powinno by jego porzucenie. Istnieje niemao argumentów, które skania mog do przyjcia antyrealizmu poprzez wytknicie sabych punktów realizmu. Warto wspomnie o kilku najwaniejszych, aby uzmysowi, e popularno antyrealizmu ma swoje istotne teoretyczne podstawy. 2. Prawdziwe mog by zdania zoone, np. „Jan Kowalski jest mczyzn lub jest on osob wysoce cnotliw ”, lub zdania w mowie zalenej, np. „Moja córka wierzy, e powinna dotrzymywa obietnic”..

(8) FILOZOFICZNE RÓDA ANTYREALIZMU ETYCZNEGO. 11. TEST OTWARTEGO PYTANIA Pierwszy zbiór zarzutów dotyczy naturalistycznej wersji realizmu. Redukcyjny naturalizm gosi, e istniej wy cznie wasnoci naturalne, a pojcia etyczne mog by zdefiniowane poprzez pojcia nauk empirycznych. Wysunito wiele argumentów, których celem byo zdyskredytowanie idei sprowadzenia etyki do jednej z nauk empirycznych. Wikszo z nich ma charakter aprioryczny: staraj si one wykaza, e konkretne lub nawet wszystkie ewentualne naturalistyczne definicje terminów etycznych za pomoc terminów naturalnych z koniecznoci jawi si nam jako niepoprawne. Bardzo wpywowym orem tego typu sta si argument G.E. Moore’a zwany testem otwartego pytania (2003, s. 24-25). Jest to eksperyment jzykowy, który dowie ma niepoprawnoci kadej definicji pojcia „dobry”. Gdy kto zaproponuje tak definicj (np. definicj w terminach N), naley zada pytanie: „Czy kada rzecz, która jest N, jest dobra?”. Jeli istniaaby tosamo znaczeniowa midzy terminem „dobry” a N, pytanie takie powinno wyda si dziwaczne, nieprawidowe, tautologiczne, samooczywiste (Moore pytania takie nazwa „zamknitymi”). Wedug niego bez wzgldu na sposób rozumienia N pytanie powysze zawsze wyda si wane i sensowne – bdzie „pytaniem otwartym”. O kadej rzeczy, która speniaaby jak naturalistyczn definicj dobra, sensownie mona bowiem zapyta, czy jest ona dobra. To natomiast jest wiadectwem przeciw tosamoci znaczeniowej sowa dobry oraz kadej rzekomej jego definicji. PROBLEM PRZEJ CIA OD „JEST ” DO „POWINIEN” Krytyka Moore’a przypomniaa równie filozofom w tpliwoci Davida Hume’a dotycz ce moliwoci wnioskowania ze zda opisowych na temat zda. normatywnych. Cho tzw. problem przejcia od „jest” do „powinien” doczeka si bardzo wielu interpretacji (RUTKOWSKI 2001), zasadza si on na mocnej intuicji, e wiedza o ludzkiej naturze lub naturze wiata nie determinuje jednoznacznie odpowiedzi na pytanie, jak nasze skonnoci, pragnienia, zachowania i d enia powinny wygl da. To, e natura jest taka, a nie inna, nie znaczy jeszcze, e taka powinna by. Kady naturalista etyczny, bez wzgldu na sposób definiowania czy ujmowania poj etycznych, musi wyjani, dlaczego owa natura, z której czerpa chce przykad, miaaby mie autorytatywny i normatywny charakter i wyznacza nam wzór postpowania. Jeli przez natur rozumie si nie – jak filozofowie staroytni – racjonaln natur kadego czowieka lub – jak teici – natur czowieka stworzonego na obraz i podobie stwo dobrego i racjonalnego.

(9) 12. KRZYSZTOF SAJA. Boga, lecz jedynie nasze psychiczne tendencje, skonnoci i potrzeby, które, tak jak owosienie na nogach, w czci odziedziczylimy po naszych zwierzcych przodkach, fundowanie etyki na naturze ludzkiej wydaje si by pozbawione jakiegokolwiek normatywnego autorytetu. Naturalizm etyczny byby bowiem wstpnie uzasadniony jedynie wtedy, jeli prawd jest, e okrywana przez nauki natura jest dobra lub racjonalna. Takie zaoenie jest jednak naukowo niedowodliwe oraz budzi sporo w tpliwoci. Jeli – jak gosz niektórzy neodarwinici (DAWKINS 1996) – rdze moralnoci powsta na drodze losowych mutacji i jest on na „usugach samolubnych genów”, dlaczego ja, indywidualna, racjonalna i autonomiczna osoba, respektowa mam zbiór norm, który ma jedynie gatunkowe lub biologiczne uzasadnienie? Jeli ródem naszych podstawowych moralnych skonnoci s „samolubne geny”, fakt ten wydaje si dostarcza silnej racji, aby z podejrzliwoci patrze na nasz natur i zwi zane z ni wszelkie emocje i moralne intuicje. TEST OTWARTEGO PYTANIA WEDUG HARE’ A Kolejnym historycznie istotnym argumentem przeciwko realizmowi by tzw. zmodyfikowany test otwartego pytania. Zdaniem Richarda Hare’a (1952, s. 8485) „otwarto” naturalistycznych definicji poj moralnych nie obala jedynie naturalizmu – co twierdzi Moore – lecz wszelkie realistyczne teorie metaetyczne. Wskazuje ona bowiem, e pojcia moralne, takie jak „dobro”, z koniecznoci powi zane s z motywacj do dziaania. Pytania postawione w tecie Moore’a wydaj si otwarte, gdy wiedza dotycz ca wasnoci i faktów sama z siebie, bez dodatkowych uczu, nie poci gnie za sob motywacji, aby dziaa waciwie. Poniewa problemy moralne dotycz tego, jak mamy postpowa, od odpowiedzi wymaga si, aby dostarczay motywuj cych racji do waciwego dziaania. Jeli jednak nie mamy odrazy do robienia krzywdy innym, wiedza o tym, e pobicie Jasia jest ze, nie dostarczy nam wystarczaj cej motywacji. Nie istnieje bowiem – w co w tpi ju Hume – konieczny zwi zek midzy zaakceptowaniem zdania opisuj cego jaki fakt a stosown motywacj . Jeli wic akceptacja s du moralnego (np. „Przemoc fizyczna jest moralnie naganna”) skania nas do odst pienia od pobicia Jasia, oznacza to, e s d ten nie moe by opisem motywacyjnie biernych faktów, lecz zawoalowanym wyrazem naszych negatywnych uczu w stosunku do przemocy. Wniosek, który zazwyczaj wyci ga si z takiej analizy, gosi, e s dy moralne nie opisuj moralnych faktów i nie orzekaj wasnoci, lecz s jedynie wyrazem naszych uczu, postaw, preferencji lub zalece ..

(10) FILOZOFICZNE RÓDA ANTYREALIZMU ETYCZNEGO. 13. NIEDOSTRZEGALNO ODR

(11) BNYCH BYTÓW MORALNYCH Oprócz naturalistów, którzy etyk chcieliby sprowadzi do poj nauk empirycznych, spotka mona równie filozofów nastawionych nieprzychylnie do projektu naturalizacji etyki. Wród nich wyróni mona przedstawicieli naturalizmu nieredukcyjnego (wasnoci moralne maj charakter naturalny, nie sposób jednak ich zdefiniowa poprzez pojcia nauk empirycznych (STURGEON 1988; BOYD 1988; SAYRE-MCCORD GEOFFREY (red.) 1988; BRINK 1989)) oraz antynaturalistów, którzy postuluj istnienie pozanaturalnych wasnoci i faktów moralnych (MOORE 2003; ROSS 1930; HAMPTON 1998; SHAFER-LANDAU 2003). Przekonanie o istnieniu takich bytów dobitnej krytyce podda jednak ju D. Hume: We my jakie dziaanie, co do którego panuje powszechna zgoda, i jest wystpne; na przykad: rozmylne morderstwo. Zbadajcie to dziaanie we wszelkim moliwym owietleniu i zobaczcie, czy moecie znale taki stan faktyczny czy te takie realne istnienie, które bycie nazwali wystpkiem. Jakkolwiek rzecz ujmiecie, to znajdujecie tylko pewne uczucia, motywy, akty woli i myli. (HUME 2005, s. 545). Ani introspekcyjny wgl d, ani nauki empiryczne nie potrafi dostrzec odrbnych moralnych bytów. aden z naszych podstawowych zmysów nie jest w stanie percypowa dobra, za lub wystpku bezporednio. Spostrzegamy jedynie fakty naturalne, z których opisem wietnie radz sobie nauki szczegóowe. Nienaturalne byty moralne s wic niedostrzegalne za pomoc znanych nam rzetelnych sposobów poznania. PROBLEM NIEZGODY I MORALNEJ PERCEPCJI Pojcia moralne nie przypominaj równie nieempirycznych poj matematycznych. Matematyk charakteryzuje bowiem, w przeciwie stwie do etyki, powszechne uznanie uniwersalnoci i koniecznoci zachodzenia odpowiednich relacji i stosunków. W dziedzinie moralnoci panuj jednak konflikty i brak porozumienia. Istnienie fundamentalnych sporów moralnych jest faktem potwierdzonym przez filozoficzny namys oraz badania empiryczne. Niekiedy, cho potrafimy porozumie si w kwestii faktów naturalnych, nie moemy doj do wspólnych moralnych opinii. Na przykad dylematy etyczne inaczej rozwi zywane s przez deontologów – kantystów, inaczej za przez utylitarystów. Argument, który wskazuje na t cech etyki, nazywany jest argumentem z istnienia fundamentalnych sporów moralnych. Zrekonstruowa mona go jako.

(12) 14. KRZYSZTOF SAJA. nastpuj cy ci g przekona 3: 1. Nawet jeli uzgodnilibymy przekonania na temat pozamoralnych faktów, wci istnie bd fundamentalne spory moralne. 2. W celu wyjanienia tego fenomenu, realici oprócz zakadania faktów moralnych oraz moliwoci ich percepcji, postulowa musz równie b d wewntrzn sprzeczno metafizycznej struktury bytów moralnych, b d istnienie wad percepcji moralnej. 3. Realistyczne wyjanienie fenomenu niezgody powoduje wiele teoretycznych i praktycznych problemów. 4. Prostszym wyjanieniem sporów jest przyjcie, e s dy moralne nie s opisem adnych faktów lub wartoci, lecz np. ekspresj emocjonalnych postaw i interesów osób prowadz cych spór. Cz realistów fundamentalne konflikty moralne wyjania, odwouj c si do bdów moralnej percepcji, wad sumienia i „moralnego nieuporz dkowania”, które powoduj aksjologiczn i deontologiczn lepot ( LIPKO 2004; KROKOS 2004). Inna grupa realistów zakada, e sfera realnych bytów moralnych nie jest uporz dkowana harmonijnie, lecz jest raczej zbiorem sprzecznych, niewspómiernych wartoci i zasad, co rodzi dylematy i nieporozumienia (WILLIAMS 1999, s. 122-125; NAGEL 1997, s. 161-176). Istnienie fundamentalnych sporów moralnych wynika wic z owych niedoskonaoci, które zaobserwowa mona b d po stronie poznawczych wadz podmiotu, b d samej metafizycznej struktury moralnych bytów. Zdaniem antyrealistów wyjanienia takie s jednak problematyczne. Trudno jest znale bezstronny autorytet, który pozwoliby rozstrzygn , która ze skonfliktowanych grup posiada waciwie uksztatowane intuicje dotycz ce realnych wasnoci moralnych. Cho chrzecija scy czy islamscy teologowie powoa si mog na dogmaty wiary i antropologi zawart w witych tekstach, nie jest to metodologia do zaakceptowania dla filozofów. Rodz si take pytania: Dlaczego, skoro realne i absolutne fakty moralne istniej , s one przed czci osób ukryte? Na ile jest rozs dne i prawdopodobne, e jedna kultura cieszy si dostpem do moralnych faktów, wspieraj cych np. moraln dezaprobat samobójstwa, podczas gdy inna nie ma takiego dostpu? Czy nie prociej jest twierdzi, e akceptacja samobójstwa w danej kulturze rozwina si z powodów naturalnych – powodów, które opisuj takie nauki jak religioznawstwo, socjologia, ekonomia czy psychologia?. 3. Argument ten w rónych wersjach omówiony zosta w: SAJA 2005. Zob. równie: HARE 1952, s. 148-149; HORGAN, TIMMONS 1991..

(13) FILOZOFICZNE RÓDA ANTYREALIZMU ETYCZNEGO. 15. Analogia midzy percepcj wzrokow a dostrzeganiem faktów moralnych nie wydaje si adekwatna: midzy intuicj moraln a percepcj wzrokow s bardzo due rónice. Ludzie, obserwuj c w dobrym owietleniu przedmioty fizyczne, zazwyczaj zgodni s co do ich cech percepcyjnych. Potrafimy równie jednoznacznie zlokalizowa i opisa budow i dziaanie naszego zmysu wzroku, posiadamy teorie optyczne, które wyjaniaj mechanizm spostrzee zmysowych, potrafimy jednoznacznie wskaza osoby, które maj wady wzroku, i potrafimy je leczy. Z drugiej strony zaobserwowa mona due rozbienoci w moralnej ocenie tych samych faktów. Nie jestemy w stanie naukowo opisa owej percepcji moralnej ani autorytatywnie i bezspornie wskaza osób, które stanowiyby wzór takiego poznania. Nie istniej naukowe teorie wyjaniaj ce mechanizm dostrzegania realnych wartoci. Z tego wzgldu najlepsze wyjanienie fundamentalnych sporów nie powinno odwoywa si do istnienia realnych faktów i wartoci moralnych, lecz znanych naukom naturalnym mechanizmów powstawania odmiennych opinii. ZB

(14) DNO REALNYCH WARTO CI Kolejny szeroko omawiany argument przeciwko nieredukcyjnemu realizmowi etycznemu zaproponowa Gilbert Harman (1977). Jego fundamentem jest pytanie, kiedy mona racjonalnie przyj , e jaki byt istnieje „realnie”. Odpowied , której udziela Harman, gosi, e warto postulowa istnienie tych bytów, które stanowi najlepsze i niezastpowalne wyjanienie obserwowanych zjawisk. Postulujemy wic istnienie atomów, kwarków oraz si grawitacji, gdy bez nich nie potrafilibymy dobrze wyjani obserwowanych zjawisk fizycznych. Przyjcie istnienia realnych wartoci nie wyjania jednak niczego, czego nie moglibymy wyeksplikowa bez postulowania owych bytów. Zakadanie ich istnienia podobne jest zatem do przyjmowania istnienia anioów, aby wyjani ruch cia niebieskich. adna ze wspóczesnych nauk nie potrzebuje realnych wartoci moralnych. Socjologowie, psychologowie czy historycy, aby wyeksplikowa badane przez siebie zjawiska, nie musz zakada – i tego nie czyni – e dobro, zo lub wartoci istniej realnie. Historyk badaj cy rebelie niewolników nie musi twierdzi, e wywoaa j realna niesprawiedliwo uciskanych mniejszoci. Niesprawiedliwo dyskryminacji obecna bowiem bya przez stulecia, nie powoduj c wikszych zmian. W celu wyjanienia buntu skutecznie odwoa si jedynie do faktów naturalnych: przekona i motywacji buntowników, warunków politycznych, spoecznych czy ekonomicznych ludnoci uciskanej. Równie psycholog, który bada róne oblicza moralnoci, nie musi postulowa realnych wartoci. Jak.

(15) 16. KRZYSZTOF SAJA. opisz to na kolejnych stronach, podobnie jak antyrealici odwoa si jedynie do naszych psychicznych tendencji, które zdeterminowane s kulturowo i biologicznie. Nauki spoeczne wietnie radz sobie bez realnych bytów moralnych, sfer moralnoci sprowadzaj c do wiedzy na temat tego, co ludzie w danej chwili ceni lub dezaprobuj , oraz biologicznych i kulturowych mechanizmów ksztatowania si uczu i postaw moralnych. Jeli wic realne byty moralne nie s potrzebne i stanowi tylko teoretyczny balast, nie warto wierzy w ich istnienie. PROBLEM SUPERWENIENCJI Przekonanie o istnieniu realnych wasnoci moralnych, których nie mona zdefiniowa poprzez pojcia naturalne, poci ga za sob jeszcze jeden istotny kopot – problem superweniencji (MACKIE 1977, s. 41). Zauway mona bowiem trudn do wyjanienia dla nieredukcyjnych realistów zbieno: z koniecznoci, jeli wystpuje pewna wasno moralna, musi wystpowa powi zana z ni wasno naturalna. Jeli wasno moralna ulegnie zmianie, zmianie ulegn te odpowiednie wasnoci naturalne. Kada ocena moralna bazuje na pewnych naturalnych faktach. Moemy mówi o zu zabójstwa, jeli mamy do czynienia z umierceniem czowieka. Zo danego dziaania powi zane jest zazwyczaj z bólem, brakiem akceptacji, mierci , rozczarowaniem, poczuciem krzywdy. W jaki sposób nieredukcyjni realici wyjaniliby wic fakt, e z koniecznoci moralne wasnoci „pod aj ” za wasnociami naturalnymi, nie rezygnuj c przy tym z tezy o ich odrbnym egzystowaniu? Jeli nie chc redukowa rzekomych bytów moralnych do naturalnych, powinni wyjani, z jakiego powodu fakty moralne superweniuj na naturalnych. PROBLEM WYJA NIE CELOWO CIOWYCH Realici mog jednak twierdzi, e odniesieniem poprawnych ocen moralnych nie jest ontologiczna sfera bytów takich jak fakty czy wasnoci, lecz sfera racji – obiektywnych, niezalenych od przekona , dobrych powodów dziaania. Takie powody dziaania, np. kantowskie, nieinstrumentalne racje kategoryczne, konieczne do przyjcia przez kad istot racjonaln , nie mog podlega krytyce ze wzgldu na nieempiryczno. Racje uczynienia czego dostrzec mona jedynie umysem. Cho nie uda si nam ich zmysowo spostrzec, kady normalny czowiek ma do nich dostp, poszukuje ich i przekazuje je innym. Zakadamy równie, e istniej lepsze i gorsze, adekwatne i nieadekwatne powody podjcia pewnych decyzji lub posiadania pewnych przekona . Kady z nas szuka dobrych.

(16) FILOZOFICZNE RÓDA ANTYREALIZMU ETYCZNEGO. 17. racji i niejednokrotnie uznajemy, e powody te nie zawsze musz wspógra z naszymi najsilniejszymi pragnieniami, nie musz one te by zbiene z opiniami innych ludzi. Wiara w takie racje podobna jest do wiary w realne istnienie stosunków matematycznych. Jeli wic filozofowie, którzy s przekonani o istnieniu niezalenych od umysu ludzkiego matematycznych relacji, nazywani s realistami, realistami nazwa mona te etyków, którzy podobne cechy przypisuj racjom moralnym. Istniej jednak równie argumenty, które uderzaj w ów realizm racji. Przekonanie, e idea obiektywnych powodów do dziaania nie jest zgodna z zaoeniami nauki, podziela Jean Hampton (1998). Wedug niej koniecznym kryterium wyjanie naukowych jest odrzucenie arystotelesowskich przyczyn celowych. Rewolucja naukowa polegaa na rezygnacji z eksplanacji celowociowych i cakowitym zast pieniem ich myleniem w kategoriach przyczyn i skutków. Przykadem wyjanie celowociowych jest przekonanie, e np. deszcz pada, eby uy ni gleb; gleba jest yzna, aby mogy rosn roliny; roliny rosn , aby móc stanowi pokarm dla zwierz t; zwierzta istniej , aby móc suy czowiekowi; czowiek za po to, aby suy Bogu. Mylenie w kategoriach przyczyn celowych charakteryzuje si trzema cechami. Zakada si, e istnieje jaki stan, miejsce, sposób poruszania si, które jest waciwe lub pasuj ce do pewnego przedmiotu. Po drugie, przyjmuje si, e obiekt, którego zachowanie si wyjania, jest w jaki sposób zdolny do odczytania i reagowania na ów cel. Po trzecie, zakada si, e moemy dokonywa wyjanie danych stanów rzeczy poprzez odwoanie si do jakiego okrelonego, waciwego celu i zdolnoci przedmiotu do pod ania za tym celem. Zdaniem Hampton wszystkie te warunki spenia realizm obiektywnych racji. Jego zwolennicy postuluj , e jest taki sposób dziaania, który „powinien by zrealizowany”, ludzie potrafi go odkry oraz mog si nim kierowa podczas podejmowania decyzji (1998, s. 113). Realizm racji podpada wic pod nienaukowy, celowociowy sposób wyjaniania. PROBLEMATYCZNO OBIEKTYWNYCH RACJI PRAKTYCZNYCH Kolejnym autorem uderzaj cym w pojcie „obiektywnych racji” jest Richard Joyce. Stara si on dowie, e zakadana przez realistów wizja moralnych obowi zków targana jest przez sprzecznoci (JOYCE 2001, s. 42-45). Jeli obraz moralnoci, któr zakadaj realici etyczni, jest wewntrznie sprzeczny, oznacza to, e nie moe by on prawdziwy..

(17) 18. KRZYSZTOF SAJA. Wedug Joyce’a nasze intuicje moralne wskazuj np. e „Jeli Ja moralnie powinien x, to powinien bez wzgldu na swoje interesy i pragnienia” oraz e „Jeli Ja moralnie powinien x, to ma on praktyczn racj, aby x”. W wietle przekona wielu realistów s dy moralne s obiektywne, racjonalne i praktycznie skuteczne. Poci ga to jednak tez, e „Jeli Ja moralnie powinien x, to ma on praktyczny powód do x bez wzgldu na swoje pragnienia i interesy”. Wedug Joyce’a nie potrafimy jednak usensowni powyszych racji. Istniej przeciw nim filozoficzne i naukowe obiekcje. Nauka nie zna praktycznych racji do dziaania, które z jednej strony byyby motywacyjnie skuteczne, z drugiej za strony niezalene od pragnie i interesów. ARGUMENT Z DZIWACZNO CI Podobny pogl d przedstawi wczeniej John Mackie (1977, s. 38-42). Wedug niego realne wasnoci moralne wydaj si dziwaczne, maj bowiem cechy niespotykane wród innych wasnoci opisywanych przez nauk. Z jednej strony s one niezalene od naszych umysów, z drugiej za strony maj tajemniczy, „magnetyczny” wpyw na nasze dziaania – motywuj nas do odpowiednich postaw. Jeli wic za Mackiem i Joycem zaoymy humowski model motywacyjny, który przyjmuje wielu wspóczesnych psychologów motywacji (FRANKEN 2005) (motywowa mog uczucia i pragnienia samodzielnie lub w po czeniu z przekonaniami, nigdy za jedynie obiektywne fakty i s dy opisowe), okazuje si, e realizmu etycznego nie uda si usensowni, tzn. uzgodni ze wspóczesn nauk .. ANTYREALISTYCZNE WYJA NIENIE INTUICJI OBIEKTYWNO CI. Oprócz ataku na swoich oponentów antyrealici przedstawiaj te alternatywne wyjanienia powszechnego przekonania o obiektywnoci etyki. Wskazuj wic, i nie do, e realizm prowadzi do wielu kopotów, nie jest on równie jedyn hipotez wyjaniaj c dowiadczenie obiektywnoci etyki. Istniej alternatywne i lepsze hipotezy: s one spójne z obrazem czowieka, który odkrywa wspóczesna nauka i nie zakadaj istnienia dziwacznych bytów, dziwacznych sposobów ich poznawania lub niespójnych i nieadekwatnych empirycznie poj. W tym miejscu mog jedynie zasygnalizowa sposób przeprowadzania tych wyjanie , stanowi one bowiem do zoon opowie o naturze czowieka w perspektywie wspóczesnych nauk spoecznych i psychologicznych..

(18) FILOZOFICZNE RÓDA ANTYREALIZMU ETYCZNEGO. 19. Dlaczego ulegamy powszechnej iluzji realizmu, iluzji prawdziwoci niektórych przekona moralnych? Nakada si tu kilka czynników. Po pierwsze, w jzyku potocznym stwierdzenie prawdziwoci jakiego zdania peni niejednokrotnie funkcj afirmacyjn . Mówimy, e co jest prawd , gdy podkreli chcemy nasz akceptacj tego przekonania. W tym sensie wypowied „Prawd jest, e morderstwo jest moralnie ze” czsto podkrela nasz negatywn opini na temat morderstwa. Po drugie, wielu antyrealistów (JOYCE 2007; RUSE, WILSON 1986; GIBBARD 1990; BLACKBURN 1998; GARNER 2007; PINKER 2005) przyjmuje hipotez psychologów ewolucyjnych, e moralno powstaa jako ewolucyjny mechanizm adaptacyjny i wystpuje pod postaci altruizmu krewniaczego czy altruizmu odwzajemnionego tak u ludzi, jak i wielu innych gatunków zwierz t. Altruizm, który jest rdzeniem odczuwania i mylenia moralnego, jest sposobem adaptacji do rodowiska dla pewnego typu „samolubnych genów” (HAMILTON 1964; AXELROD, HAMILTON 1981; TRIVERS 1971; DAWKINS 1996; WILSON 2000). Poniewa altruistami biologicznymi s ju owady (mrówki, pszczoy) czy bardzo wiele ssaków yj cych w grupach (surykatki, nietoperze, goryle itd.), podstawowe reakcje moralne nie mog mie róde racjonalnych, lecz musz bazowa na ewolucyjnie uksztatowanych, uniwersalnych emocjach. Odnale mona bardzo wiele ogólnoludzkich emocji moralnych i nadbudowanych na nich przekona , takich jak gniew, niesmak, obrzydzenie, poczucie winy, wyrzuty sumienia, al, wspóczucie, lito, poczucie niesprawiedliwoci, przebaczenie, moralna duma, uniesienie czy podziw (HAIDT, JONATHAN 2003; HAIDT 2001; HUEBNER, DWYER, HAUSER 2009; ROBERTS 2003; TANGNEY, STUEWIG, MASHEK 2007). Poniewa ródem wikszoci reakcji moralnych s emocje, jzyk moralny – co trafnie wskazywali emotywici – peni w gównej mierze funkcje emotywne i ewokatywne. Po trzecie, owe powszechne, ewolucyjnie uksztatowane reakcje i uczucia moralne ludzie obiektywizuj , a filozofowie „urealniaj ” pod postaci metafizycznych tez o wartociach, wadach i cnotach oraz moralnych wasnociach i faktach. Psychologom do dobrze znana jest ludzka skonno do wtórnej racjonalizacji emocji oraz obiektywizacji pragnie wasnych oraz osób uznawanych za autorytety (ARONSON, WILSON, AKERT 2006). Jak pisa David Hume, projektujemy wartoci na wiat, „kolorujemy go” moralnymi wasnociami, cho wiat sam w sobie nie zawiera adnych moralnych bytów (BLACKBURN 1984, s. 182-189). Po czwarte, dziki „realnym” powinnociom moemy usprawiedliwia, komunikowa, koordynowa i planowa zachowania (GIBBARD 2003). Ma to niebagatelne zalety adaptacyjne. Urealnienie naszych moralnych ocen stanowi moe walut podobn do pieni dza, który cho fizycznie jest papierkiem, dziki instytucjom nabywa umownej wartoci. Analogicznie rzecz przed-.

(19) 20. KRZYSZTOF SAJA. stawia si z obowi zkami i prawami moralnymi. Dziki nim moemy zaci ga moralne zobowi zania i koordynowa ycie w grupie. Po pi te, nasza tendencja do „projekcji uczu na wiat” jest najprawdopodobniej czciowo zdeterminowana przez geny altruizmu. Dziki iluzji realizmu maj one dodatkowe narzdzie, aby motywowa nas do dziaa moralnych, co zwiksza ich szans na replikacj (RUSE 2002). Po szóste, realizm wartoci jest równie na rk „intelektualnym elitom”, które pod paszczykiem moralnych „obowi zków” i „powinnoci”, mówi c o „moralnej zasudze i winie”, dziel c ludzi na „moralnie lepszych i gorszych”, mog narzuca innym swoje interesy i d enia. Teza o istnieniu realnych wartoci i obowi zków moe bowiem nada autorytet interesom oraz przekonaniom osób, które posiadaj spoeczny posuch (HINCKFUSS 1987; GARNER 2007). Wedug zwolenników antyrealizmu powyszy zarys sposobów wyjaniania iluzji realizmu jest znacznie lepsz alternatyw ni postulowanie „dziwacznych”, nienaukowych bytów i poj etyki realistycznej. Nie s one bowiem adekwatne empirycznie oraz s podejrzane z perspektywy metodologii, metafizyki i epistemologii. Pogl dy antyrealistów mona wesprze natomiast odpowiednimi teoriami z psychologii ewolucyjnej, spoecznej i poznawczej (HINCKFUSS 1987; JOYCE 2007). Z tego wzgldu nie warto wierzy w realne wartoci, cnoty moralne, sumienie i synderez, obowi zki moralne czy moralne zasugi i winy. Jak twierdz zwolennicy teorii globalnego bdu, realistyczny dyskurs etyczny jest utrzymywan od wieków fikcj . * W artykule staraem si przedstawi najwaniejsze powody, ze wzgldu na które antyrealizm etyczny jest do popularnym stanowiskiem w filozofii analitycznej. W tradycji tej wypracowano szereg argumentów, które pogl d ten uwiarygodniaj . Równie wielu przedstawicieli wspóczesnych nauk spoecznych wydaje si go akceptowa. Nie oznacza to, e antyrealizm jest prawdziwy, a przedstawione argumenty poprawne. Rozstrzygnicie sporu midzy realizmem a antyrealizmem wymaga pogbionej analizy poszczególnych argumentów4. Na temat kadego z nich pojawio si wiele artykuów naukowych, których rzetelne ocenienie wymagaoby napisania osobnej ksi ki. Z tego wzgldu w tym miejscu nawet nie próbuj krytycznie odnie si do którego z nich. Pragn podkreli 4. Swoje stanowisko w tej kwestii wyraziem w artykule Eliminacja etyki a realizm racji (SAJA 2012), w którym opisuj fikcjonalizm i eliminatywizm, a nastpnie broni specyficznie rozumianego realizmu..

(20) FILOZOFICZNE RÓDA ANTYREALIZMU ETYCZNEGO. 21. jednak ich wag oraz du si oddziaywania w tradycji filozofii analitycznej. Wszystkie wymienione argumenty stanowi o ródle popularnoci antyrealizmu. S te istotnym wyzwaniem dla realizmu. W literaturze polskiej istnieje wiele publikacji dotycz cych aksjologii, opisywanej z pozycji tomizmu, niemieckiej etyki wartoci czy hermeneutycznej etyki odpowiedzialnoci. Cho stanowiska te zakadaj zazwyczaj realizm, niestety trudno znale jest wyczerpuj ca jego obron. Z pewnoci ze wiec szuka mona systematycznej krytyki zaprezentowanych tu zarzutów5. Jest to pit achillesow wszystkich tych stanowisk. Braku tego nie mona bowiem usprawiedliwi stwierdzeniem o odmiennej dziedzinie badawczej, innej tradycji czy metodzie, które zwi zane s z tymi nurtami. Jeli bowiem racj maj antyrealici, filozoficzne opisywanie wartoci, ich hierarchii, stosunku do ludzkiej podmiotowoci czy wolnoci, nie ma wartoci poznawczej. Jest jak rozwijanie teorii alchemicznej w sytuacji, w której znamy ju podstawy wspóczesnej chemii.. REFERENCJE ARONSON Elliot, WILSON Timothy D., AKERT Robin M. (2006), Psychologia spoeczna, t. Joanna Gilewicz, Pozna : Zysk i S-ka. AXELROD Robert, HAMILTON William D. (1981), The Evolution of Cooperation, „Science”, nr 4489 (211), s. 1390–1396. AYER Alfred (1946), Language, Truth, and Logic, New York: Dover Publications Inc. BLACKBURN Simon (1984), Spreading the Word: Groundings in the Philosophy of Language, Oxford: Oxford University Press. BLACKBURN Simon (1998), Ruling Passions: a Theory of Practical Reasoning, Oxford: Oxford University Press. BOURGET David, CHALMERS David, MCQUEEN Kelvin (2009), PhilPapers Surveys, http://philpapers.org/ surveys/ BOYD Richard (1988), How to Be a Moral Realist, [w:] Essays on Moral Realism, red. Geoffrey Sayre-McCord, Ithaca: Cornell University Press, s. 181-228. BRANDT Richard (1996), Etyka: zagadnienia etyki normatywnej i metaetyki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. BRINK David (1989), Moral Realism and the Foundations of Ethics, Cambridge: Cambridge University Press. CARNAP Rudolf (1975), Oceny i normy to wypowiedzi pozbawione sensu, [w:] Metaetyka, red. Ija Lazari-Pawowska, Warszawa: PWN. CEBULA Adam (2013), Uczucia moralne. Wspóczesny emotywizm a filozofia moralna szkockiego Owiecenia, Warszawa: Semper. 5. W jzyku polskim w ostatnim czasie ukazay si trzy pozycje ksi kowe traktuj ce o wspóczesnych sporach metaetycznych, przy czym adna z nich nie porusza argumentacji prezentowanych w ramach wspóczesnego fikcjonalizmu lub eliminatywizmu (JANIKOWSKI 2008; SAJA 2008; KUNIAR 2009; MAKOWSKI 2012; CEBULA 2013)..

(21) 22. KRZYSZTOF SAJA. DAWKINS Richard (1996), Samolubny gen, t. Marek Skoneczny, Warszawa: Prószynski i S-ka. FRANKEN Robert E. (2005), Psychologia motywacji, t. Mirosaw Przylipiak, Gda sk: Gda skie Wydawnictwo Psychologiczne. GARNER Richard (2007), Abolishing Morality, „Ethical Theory and Moral Practice”, nr 5 (10), s. 499-513, doi:10.1007/s10677-007-9085-3. GIBBARD Alan (1990), Wise Choices, Apt Feelings: A Theory of Normative Judgment, Cambridge, MASS.: Harvard University Press. GIBBARD Alan (2003), Thinking how to live, Cambridge, MASS.: Harvard University Press. GOODWIN Geoffrey P., DARLEY John M. (2008), The Psychology of Meta-ethics: Exploring Objectivism, „Cognition”, nr 3 (106), s. 1339-1366, doi:10.1016/j.cognition.2007.06.007. HAIDT Jonathan (2001), The Emotional Dog and Its Rational Tail: A Social Intuitionist Approach to Moral Judgment, „Psychological Review”, nr 4 (108), s. 814. HAIDT Jonathan (2003), The Moral Emotions, [w:] Handbook of Affective Sciences, red. R.J. Davidson, K.R. Scherer, H.H. Goldsmith, Oxford–New York: Oxford University Press, s. 852-870. HAMILTON William Donald (1964), The Genetical Evolution of Social Behaviour. II, „Journal of Theoretical Biology”, nr 1 (7), s. 17–52, doi:10.1016/0022-5193(64)90039-6. HAMPTON Jean E. (1998), The Authority of Reason, Cambridge: Cambridge University Press. HARE Richard Mervyn (1952), The Language of Morals, Clarendon Press, Oxford. HARE Richard Mervyn (2001), Mylenie moralne. Jego paszczyzny, metody i istota, t. Janusz Marga ski, Warszawa: Aletheia. HARE Richard Mervyn (2002), Uniwersalny preskryptywizm, [w:] Przewodnik po etyce, red. P. Singer, Warszawa: Ksiaka i Wiedza. HARMAN Gilbert (1977), The Nature of Morality: An Introduction to Ethics, New York: Oxford University Press. HINCKFUSS Ian (1987), The Moral Society: Its Structure and Effects, Canberra: Australian National University. HORGAN Terence, TIMMONS Mark (1991), New Wave Moral Realism Meets Moral Twin Earth, „Journal of Philosophical Research”, nr (16), s. 447-465. HORGAN Terence, TIMMONS Mark (2006), Cognitivist Expressivism, [w:] Metaethics after Moore, red. Terry Horgan, Mark Timmons, Oxford University Press, s. 255-298. HUEBNER Bryce, DWYER Susan, HAUSER Marc (2009), The Role of Emotion in Moral Psychology, „Trends in Cognitive Sciences”, nr 1 (13), s. 1-6, doi:10.1016/j.tics.2008.09.006. HUME David (2005), Traktat o naturze ludzkiej, t. Czesaw Znamierowski, Warszawa: Fundacja Aletheia. JANIKOWSKI Wacaw (2008), Naturalizm etyczny we wspóczesnej filozofii analitycznej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper. JOYCE Richard (2001), The Myth of Morality, 1. wyd., Cambridge University Press. JOYCE Richard (2007), The Evolution of Morality, 1. wyd., The MIT Press. JOYCE Richard (2009), Moral Anti-Realism, [w:] The Stanford Encyclopedia of Philosophy, red. E.N. Zalta, Summer 2009, http://plato.stanford.edu/archives/sum2009/entries/moral-anti-realism/ KALDERON Mark Eli (2007), Moral Fictionalism, 1. wyd., Oxford University Press. KROKOS Jan (2004), Sumienie jako poznanie. Fenomenologiczne dopenienie Tomaszowej nauki o sumieniu, Warszawa: Wydawnictwo UKSW. KUNIAR Adrian (2009), Jzyk i wartoci: racjonalno akceptacji ekspresywizmu metaetycznego, Warszawa: Semper. MACKIE John Leslie (1977), Ethics: Inventing Right and Wrong, Penguin. MAKOWSKI Piotr (2012), Po metaetyce: dobro i powinno w etykach naturalistycznych, Kraków: Universitas..

(22) FILOZOFICZNE RÓDA ANTYREALIZMU ETYCZNEGO. 23. MCDOWELL John (1985), Values and Secondary Qualities, [w:] Morality and Objectivity, red. Ted Honderich, London & Boston: Routledge & Kegan Paul, s. 110-129. MOORE George Edward (2003), Zasady etyki, t. Cz. Znamierowski, Warszawa: De Agostini, Altaya. NAGEL Thomas (1997), Widok znikd, Warszawa: Fundacja Aletheia. NICHOLS Shaun (2004), After Objectivity: An Empirical Study of Moral Judgment, „Philosophical Psychology”, nr 1 (17), s. 3–26, doi:10.1080/0951508042000202354. NICHOLS Shaun, T. FOLDS-BENNETT (2003), Are children moral objectivists? Children’s judgments about moral and response-dependent properties, „Cognition”, nr 2 (90), s. B23-B32, doi: 10.1016/S0010-0277(03)00160-4. NUCCI Larry P. (2001), Education in the Moral Domain, Cambridge University Press. PARFIT Derek (2011), On What Matters, t. I, Oxford University Press. PINKER Steven (2005), Tabula rasa. Spory o natur ludzk, t. Agnieszka Nowak Sopot: Gda skie Wydawnictwo Psychologiczne. RAILTON Peter A. (2003), Facts, Values and Norms: Essays Toward a Morality of Consequence, Cambridge Studies in Philosophy, Cambridge: Cambridge University Press. ROBERTS Robert (2003), Emotions: An Essay in Aid of Moral Psychology, Cambridge–New York: Cambridge University Press. ROSS William David (1930), The Right and the Good, Oxford: Clarendon Press. RUSE Michael (2002), Etyka a ewolucja, [w:] Przewodnik po etyce, red. P. Singer, Warszawa: Ksiaka i Wiedza. RUSE Michael, WILSON Edward (1986), Moral Philosophy as Applied Science, „Philosophy”, nr 236 (61), s. 173-192. RUTKOWSKI Mirosaw (2001), Rola rozumu w decyzjach moralnych: Etyka Davida Hume’a, Wrocaw: Wyd. Uniwersytetu Wrocawskiego. SAJA Krzysztof (2005), Hare’a-Horgana-Timmonsa argument przeciwko deskryptywizmowi, „Diametros”, nr (3), s. 56–74. SAJA Krzysztof (2008), Jzyk a utylitaryzm. Filozofia moralna Richarda M. Hare’a, Kraków: Aureus. SAJA Krzysztof (2012), Eliminacja etyki a realizm racji, „Przegl d Filozoficzny – Nowa Seria”, nr 2 (21), s. 87–100, doi:10.2478/v10271-012-0045-y. SAYRE-MCCORD G. (red.) (1988), Essays on Moral Realism, Cornell University Press, Ithaca. Sayre-McCord Geoffrey (2011), Moral Realism, [w:] The Stanford Encyclopedia of Philosophy, red. E.N. Zalta, Summer 2011., http://plato.stanford.edu/archives/sum2011/entries/moral-realism/. SHAFER-LANDAU Russ (2003), Moral Realism: A Defence, Clarendon Press. SMETANA Judith G. (1981), Preschool Children’s Conceptions of Moral and Social Rules, „Child Development”, s. 1333-1336. STEVENSON Charles L. (1944), Ethics and Language, New Haven–London: Yale University Press, H. Milford, Oxford University Press. STURGEON Nicholas (1988), Moral Explanations, [w:] Essays on Moral Realism, red. Geoffrey Sayre-McCord, Ithaca: Cornell University Press, s. 229-257. LIPKO Tadeusz (2004), Zarys etyki ogólnej, wyd. IV, Kraków: Wydawnictwo WAM. TANGNEY Julia Price, STUEWIG Jeff, MASHEK Debra J. (2007), Moral Emotions and Moral Behavior, „Annual Review of Psychology”, nr (58), s. 345. TRIVERS Robert L. (1971), The Evolution of Reciprocal Altruism, „The Quarterly Review of Biology”, nr 1 (46), s. 35-57, doi:10.2307/2822435. TURIEL Elliot (1983), The Development of Social Knowledge: Morality and Convention, Cambridge Univeristy Press. WILLIAMS Bernard (1999), Konflikt wartoci, [w:] Ile wolnoci powinna mie wola?, t. Tadeusz Baszniak, Tomasz Duli ski, Micha Szczubiaka, Warszawa: Fundacja Aletheia, s. 115-128. WILSON Edward O. (2000), Socjobiologia, t. Mariusz Siemi ski, Pozna : Zysk i S-ka..

(23) 24. KRZYSZTOF SAJA. PHILOSOPHICAL SOURCES OF ETHICAL ANTI-REALISM Summary. . In the contemporary analytic philosophy about one-third of authors tend toward moral antirealism. Sources of its popularity have to be found in many arguments justifying the abandonment of moral realism. Every realist should meet them. Unfortunately, in Polish literature about ethics it is difficult to find a presentation and a critique of these arguments. Many philosophers who represent continental philosophy like Neo-Thomism, material Value-Ethics, hermeneutic ethics, assume ethical realism and do not respond to the arguments of anti-realists. The purpose of the article is to present in one place the most important arguments that are important sources of ethical antirealism in metaethics of analytic philosophy. Summarised by Krzysztof Saja Sowa kluczowe: metaetyka, antyrealizm etyczny, akognitywizm, emotywizm, realizm etyczny, teoria globalnego bdu, eliminatywizm. Key words: metaethics, moral anti-realism, moral realism, non-cognitivism, global-error theories, eliminativism.. Information about Author: KRZYSZTOF SAJA, Ph.D.—Faculty of Philosophy at the University of Szczecin; address for correspondence: ul. Krakowska 61/69, PL 71-017 Szczecin; e-mail: krzysztofsaja@gmail.com.

(24)