Kierunki działań Unii Europejskiej na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 855. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Aleksander Surdej Katedra Studiów Europejskich. Krzysztof Wach. Katedra Przedsiębiorczości i Innowacji. Kierunki działań Unii Europejskiej na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw 1. Wstęp Rozwojowi gospodarczemu Europy Zachodniej w okresie powojennym towarzyszyła znamienna przemiana w sposobie postrzegania znaczenia przedsiębiorstw różnej wielkości. W okresie powojennej ekspansji, trwającej od początku lat 50. do połowy lat 70. XX w., rozwój gospodarczy opierał się na doskonaleniu metod masowej produkcji i upowszechnieniu masowej konsumpcji. Polityka gospodarcza państwa zorientowana była na zarządzanie popytem, realizację wielkich projektów infrastrukturalnych, tworzenie dużych przedsiębiorstw uznawanych za nośniki postępu technologicznego (tzw. national champions), wspieranie rozwoju regionów najuboższych oraz wzmacnianie bezpieczeństwa socjalnego obywateli. W tym czasie istnienie małych przedsiębiorstw było uznawane niemalże za przejaw gospodarczego zacofania. Od połowy lat 70. XX w. nie tylko załamało się wysokie tempo rozwoju gospodarczego krajów rozwiniętych, lecz zmieniły się także charakterystyki mechanizmów rozwoju gospodarczego. Tło i przyczyny tych zmian zostały w sposób wyczerpujący opisane w literaturze1. Tutaj wystarczy tylko przypomnieć, że zmiany mechanizmów rozwoju gospodarczego miały swe źródło w przyczynach Jedną z pierwszych i analitycznie najbogatszych prac jest bez wątpienia praca Michaela Piore i Charlesa Sabela, The Second Industrial Divide, Basic Books, New York 1984. 1.

(2) Aleksander Surdej, Krzysztof Wach. 76. leżących zarówno po stronie podaży (jak np. wzrost cen energii, przyspieszenie zmian technologicznych, rewolucja informatyczna i skrócenie czasu życia produktu), jak i po stronie popytu (np. idący w parze ze wzrostem zamożności wzrost zmienności gustów konsumentów). Jedną z konsekwencji tych zmian jest obserwowana od początku lat 80. XX w. w krajach wysoko rozwiniętych tendencja do zmniejszania średniej wielkości przedsiębiorstwa. Wzrost znaczenia małych i średnich przedsiębiorstw wyraża się nie tylko we wzroście ich bezwzględnej liczebności, ale też we wzroście ich udziału w zatrudnieniu ogółem i wytwarzaniu dochodu narodowego. Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) zostały docenione przez polityków gospodarczych i teoretyków rozwoju gospodarczego, gdyż szczególnie dobrze adaptują się do szybkich zmian popytu wewnętrznego i zagranicznego oraz do szybkiego obniżania kosztów. Ponadto nowoczesna polityka gospodarcza kładzie akcent nie na selekcjonowanie i wspieranie pojedynczych przedsięwzięć i przedsiębiorstw, lecz na takie oddziaływanie państwa, które dynamizuje procesy gospodarcze. Współczesne państwo nie ma wskazywać zwycięzcy gry rynkowej, lecz tworzyć ogólne warunki do rozwoju przedsiębiorstw i przedsiębiorczości. Z czasem ten nowy sposób postrzegania roli małych i średnich przedsiębiorstw znalazł wyraz w programach i działaniach Unii Europejskiej, pod wpływem zarówno dostrzeżenia nowych czynników rozwoju gospodarczego i nowej roli państwa, jak i rosnącej politycznej siły organizacji reprezentujących MŚP2. Organizacje te domagają się trwałego uznania specyfiki MŚP3, zmniejszenia barier ich działalności i zwiększenia środków przeznaczonych na rozwiązywanie problemów małego i średniego biznesu. Celem artykułu jest prezentacja oraz analiza najważniejszych kierunków działań Unii Europejskiej na rzecz przedsiębiorczości oraz małych i średnich przedsiębiorstw. 2. Wspólnotowa definicja małego i średniego przedsiębiorstwa Przeszkodą w rozwoju polityki wobec małych i średnich przedsiębiorstw była niejasna delineacja tej grupy przedsiębiorstw. Do niedawna każdy kraj członkowski UE posługiwał się własnymi kryteriami służącymi do zaliczania przedsiębiorstw do grupy MŚP. Wprawdzie nie miało to znaczenia dla wewnętrznej polityki gospodarczej, lecz fakt ten stał się przeszkodą w formułowaniu programów europejskich. 2 Dla przykładu Europejskie Stowarzyszenie Rzemiosła oraz Małych i Średnich Przedsiębiorstw (European Association of Craft, Small and Medium-sized Enterprises, UEAPME).. Świadczą o tym choćby stwierdzenia typu: „Drobny biznes nie jest rodzajem krzewu Bonsai naśladującego drzewo wielkiego biznesu”; Europe’s Small Businesses Outline Strategy for the Future, „European Report”, nr 2552, 13.12.2000, s. 1. 3.

(3) Kierunki działań Unii Europejskiej…. 77. Dlatego też w 1996 r. Komisja Europejska wprowadziła rekomendacją nr 107/96 jednolitą definicję małego i średniego przedsiębiorstwa4. Zgodnie z tą definicją małymi i średnimi przedsiębiorstwami były przedsiębiorstwa spełniające łącznie trzy warunki, z których pierwszy dotyczył średniorocznego zatrudnienia, drugi – kryterium finansowego (roczny obrót lub suma bilansowa), a trzeci – niezależności5. W 2003 r. Komisja Europejska przyjęła nowe wytyczne w zakresie definiowania MŚP, które weszły w życie z dniem 1 stycznia 2005 r.6 Nowe zalecenie, w porównaniu z rekomendacją z 1996 r., uwzględniło kategorię mikroprzedsiębiorstw oraz zwiększyło progi graniczne dla kryteriów finansowych. Kryterium niezależności zastąpione zostało natomiast przez kryterium powiązań. Dotychczasowy podział na przedsiębiorstwa niezależne (a więc kwalifikujące się do sektora MŚP) oraz przedsiębiorstwa zależne zastąpione zostało przez trzy zdefiniowane typy powiązań (przedsiębiorstwa autonomiczne, przedsiębiorstwa partnerskie oraz przedsiębiorstwa związane). Bycie przedsiębiorstwem partnerskim lub związanym nie wyklucza przynależności do sektora MŚP. W takiej sytuacji wartości progowe dla wszystkich powiązanych przedsiębiorstw należy zsumować; jeżeli wynik mieści się w ustalonych progach, to dane przedsiębiorstwo zalicza się do sektora MŚP. Do tego sektora zalicza się „jakąkolwiek jednostkę gospodarczą bez względu na formę organizacyjno-prawną, włączając samozatrudnionych oraz firmy rodzinne działające w rzemiośle i innych dziedzinach, ale również spółki i zrzeszenia regularnie prowadzące działalność gospodarczą”7, która spełnia ustalone kryteria (tabela 1). Tabela 1. Wspólnotowa definicja małego i średniego przedsiębiorstwa Lp. 1. 2a. Wielkość przedsiębiorstwa. Średnioroczne zatrudnienie Roczne obroty (przychody ze sprzedaży). lub Suma bilansowa 2b (aktywa roczne). mikro. małe. średnie. < 10 osób. < 50 osób. < 250 osób. < 2 mln euro. < 10 mln euro. < 50 mln euro. < 2 mln euro. < 10 mln euro. < 43 mln euro. 4 Zalecenie Komisji Europejskiej nr 96/280/EC z dnia 3 kwietnia 1996 r. dotyczące definicji małych i średnich przedsiębiorstw, Dz.Urz. WE L 107 z 30.04.1996.. 5 Zob. A. Surdej, Kierunki ewolucji polityki Unii Europejskiej wobec małych i średnich przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 606, Kraków 2004, s. 36.. Zalecenie Komisji Europejskiej nr 2003/361/EC z dnia 6 maja 2003 r. dotyczące definicji małych i średnich przedsiębiorstw, Dz.Urz. WE L 124 z 30.05.2003. 6. 7 Commission Recommendation 2003/361/EC of 6 May 2003, Annex “Definition of Micro, Small and Medium-sized Enterprises adopted by the Commission”, Dz.Urz. L 124 z 20.5.2003 r., Article 1, s. 39..

(4) Aleksander Surdej, Krzysztof Wach. 78. cd. tabeli 1 Lp. 3. Wielkość przedsiębiorstwa. Typy powiązań. mikro. małe. Trzy typy przedsiębiorstw: – autonomiczne (< 25%) – partnerskie (≥ 25% oraz < 50%) – związane (≥ 50%). średnie. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Zalecenie Komisji Europejskiej nr 2003/361/EC z dnia 6 maja 2003 r. dotyczące definicji małych i średnich przedsiębiorstw, Dz.Urz. WE L 124 z 30.05.2003 r., s. 36–41; za: K. Wach, Nowe kryteria klasyfikacji małego i średniego przedsiębiorstwa w ustawodawstwie unijnym, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2004, nr 5(652), s. 38.. 3. Kierunki ewolucji polityki Unii Europejskiej wobec małych i średnich przedsiębiorstw 3.1. Uwagi ogólne. Rozwój wspólnotowej polityki wobec małych i średnich przedsiębiorstw można przedstawiać na wiele różnych sposobów, co znajduje odzwierciedlenie w literaturze przedmiotu. Ze względów pragmatycznych uzasadnione wydaje się przyjęcie systematyzacji opartej na okresach programowania tej polityki. Uwzględniając to kryterium, można zatem przyjąć następujące okresy w rozwoju polityki UE wobec MŚP: 1) do 1983 r. – powstanie zarysów wspólnotowej polityki na rzecz MŚP, 2) 1983–1986 – wstępne określenie działań na rzecz MŚP, 3) 1987–1989 – „Program działań na rzecz MŚP” (tzw. zerowy program), 4) 1990–1993 – „I zintegrowany program na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw i rzemiosła”, 5) 1994–1996 – „II zintegrowany program na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw i rzemiosła”, 6) 1997–2000 – „III wieloletni program na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw” (III MAP), 7) 2001–2006 – „IV wieloletni program na rzecz przedsiębiorstw i przedsiębiorczości” (IV MAP), 8) 2007–2013 – „V program na rzecz przedsiębiorczości i innowacji” (V EIP). Początki wspólnotowej polityki na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw Początki wspólnotowej polityki na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw sięgają drugiej połowy lat 70. XX w. W 1973 r. Komisja Europejska stworzyła sieć biur kojarzenia przedsiębiorstw (Bureau de Rapprochemenet d’Enterprises – BRE), które funkcjonowały do 2001 r., kiedy to zostały wcielone do sieci Euro.

(5) Kierunki działań Unii Europejskiej…. 79. Info (funkcjonującej od 1987 r.)8. Ich zadaniem była promocja współpracy międzynarodowej oraz pomoc w poszukiwaniu partnerów gospodarczych, zwłaszcza dla małych i średnich przedsiębiorstw, czyli wspieranie internacjonalizacji sektora MŚP. W latach 1978–1982 instytucje wspólnotowe wydawały rozmaite komunikaty na temat roli małych i średnich przedsiębiorstw oraz podejmowano liczne dyskusje, jednak co najwyżej o postulatywnym charakterze. Na podstawie deklaracji Parlamentu Europejskiego 1983 r. uznano za Europejski Rok MŚP i Rzemiosła (1983 EYSME), a datę tę część autorów przyjmuje za oficjalny początek polityki Unii Europejskiej wobec MŚP. W latach 1982–1983 nakreślono ogólne działania Wspólnoty na rzecz MŚP w formie niesformalizowanego programu, który obejmował trzy podstawowe działania. Chociaż MŚP objęte zostały specjalnymi regułami konkurencji, to mogły być wspierane ze środków publicznych na uprzywilejowanych zasadach. Stało się tak, gdyż w stosunku do nich zastosowano zasadę tzw. umów o mniejszym znaczeniu, minor agreements. Pierwsza wspólnotowa polityka na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw (Community Policy towards SMEs) została sformułowana i przyjęta na lata 1983–1987. Ogólne ramy działań na rzecz sektora MŚP obejmowały trzy cele9: 1) poprawa warunków rynkowych i administracyjnych, 2) rozszerzenie możliwości ich finansowania, 3) wsparcie innowacji i usprawnienia zarządzania. W dniach 2–3 grudnia 1985 r. na szczycie w Luksemburgu Rada Europejska zdecydowała o wprowadzeniu badania wpływu propozycji nowych przepisów Wspólnoty na MŚP (tzw. impact assessment) oraz o rozpoczęciu działań uproszczających procedury administracyjne, prawne i podatkowe. W efekcie tej decyzji Komisja Europejska w 1986 r. powołała Zespół Zadaniowy ds. MŚP (Small Business Task Force), który miał się zajmować: – opracowaniem programu koordynującego wszelkie działania Komisji dotyczące MŚP (prawo wspólnotowe, finanse, analizy, transfer know-how), – harmonizacją polityki narodowej państw członkowskich i polityki Wspólnot, – opracowaniem systemu współpracy z organizacjami reprezentującymi MŚP, – pomocą w tworzeniu struktur i programów rozwiązujących realne problemy firm sektora MŚP. Lata 1987–1989 W dniu 3 listopada 1986 r. Komisja Europejska przyjęła w formie rezolucji „Program działań dla MŚP na lata 1987–1989” (tzw. program zerowy). Program ten składał się z dwóch komponentów, z których pierwszy skupiał się na poprawie 8 Evaluation of the BC-NET and BRE Networks. Final Report, Technopolis Ltd. UK, Brighton, May 2000, s. 6.. The Community and Small and Medium-Sized Enterprises, „European File” 1983, nr 6, s. 1–8.. 9.

(6) 80. Aleksander Surdej, Krzysztof Wach. otoczenia biznesu, a drugi – na zaspokojeniu wybranych potrzeb przedsiębiorstw z sektora MŚP. Program przewidywał następujące kierunki działań10: – promowanie ducha przedsiębiorczości, – upowszechnianie pozytywnego etosu przedsiębiorcy oraz szkolenie młodzieży, – poprawa otoczenia administracyjnego, – monitorowanie barier rozwoju MŚP na rynku wewnętrznym, – tworzenie struktur sprzyjających uczciwej konkurencji, – upraszczanie przepisów podatkowych, – poprawa i wzmocnienie funkcjonowania sieci społecznych (kooperacja), – szkolenia z zakresu absorpcji nowych technologii, – dwustronna wymiana informacji na linii KE–organizacje reprezentujące MŚP, – promocja eksportu i ułatwienie dostępu do rynków krajów trzecich, – wsparcie zakładania nowych przedsiębiorstw i stosowania innowacji, – wspieranie współpracy między przedsiębiorstwami i między regionami, – wsparcie i poprawa dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania. W 1987 r. Komisja Europejska zainicjowała powstanie dwóch sieci wspierających MŚP. Pierwsza z nich to sieć centrów informacji europejskiej Euro Info Centre (EIC). Jej działalność sprowadzała się do trzech zadań, którymi były informowanie, doradztwo oraz szkolenia dla MŚP. Z kolei Sieć Współpracy Gospodarczej BC-NET (Business Cooperation Network) wspierała transgraniczną współpracę między małymi i średnimi przedsiębiorstwami, jej usługi były jednak częściowo odpłatne. Biura tworzące tę sieć zostały w 2001 r. wcielone do sieci Euro Info. W 1989 r. Wspólnota, chcąc przygotować przedsiębiorstwa do nowych jakościowo warunków działania, związanych z funkcjonowaniem rynku wewnętrznego, podjęła decyzję o utworzeniu XXIII Dyrekcji Generalnej, zajmującej się wyłącznie działalnością na rzecz MŚP (DG XXIII Enterprise Policy, Trade, Tourism and Cooperatives – obecnie nazwa została skrócona do DG Enterprise and Industry – Dyrekcja Generalna ds. Przedsiębiorstw i Przemysłu). Lata 1990–1993 W dniu 28 lipca 1989 r. Rada Europejska podjęła decyzję o wprowadzeniu „I zintegrowanego programu na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw oraz rzemiosła na lata 1990–1993” (Integrated Programme in favour of SMEs and the. 10 M. Ström, The European Union and the Policy in Favour of Small and Medium-Sized Enterprises, seria: Entrepreneurship Policy for the Future – special edition, Swedish Foundation for Small Business Research, Stockholm–Örebro 2001, s. 4–5..

(7) Kierunki działań Unii Europejskiej…. 81. Craft Sector)11. Program ten był uaktualniany w 1991 r.12 na podstawie przyjętej uprzednio przez Radę rezolucji13. Na jego realizację przeznaczono 110 mln ECU. Działania przewidziane do realizacji w ramach tego programu obejmowały14: – usunięcie nadmiernych administracyjnych, finansowych i prawnych przeszkód, które utrudniają rozwój i powstawanie przedsiębiorstw, – informowanie oraz pomoc kierowaną do przedsiębiorstw w zakresie polityki, regulacji prawnych oraz czynności podejmowanych przez Wspólnotę i kraje członkowskie, – zachęcanie do kooperacji między przedsiębiorstwami, a w szczególności między przedsiębiorstwami z różnych regionów. Lata 1994–1996 W dniu 14 czerwca 1993 r. Rada Europejska podjęła decyzję o wznowieniu wcześniej obowiązującego programu przez wprowadzenie „II zintegrowanego programu na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw i rzemiosła na lata 1994–1996”, zwanego również „Wieloletnim programem dla MŚP” (SME Multiannual Programme)15. Na jego realizację przewidziano 112,2 mln ECU, choć rzeczywisty budżet wsparcia MŚP był o wiele większy, gdyż podana kwota nie uwzględniała działań wspierających przewidzianych w równoległych programach. Dla przykładu budżet projektu „Inicjatyw wspólnotowych na rzecz MŚP” (Community Initiatives for SMEs) na lata 1994–1999 wynosił 1 mld ECU16. II zintegrowany program składał się z dwóch części, z których pierwsza dotyczyła koordynacji działań na poziomie wspólnotowym w zakresie poprawy ogólnych cech otoczenia biznesu, a druga przewidywała bezpośrednią pomoc dla małych i średnich przedsiębiorstw. Program wytyczał 8 celów17:. 11 Council Decision 89/490/EEC of 28 July 1989 on the improvement of the business environment and the promotion of the development of enterprises, and in particular small and medium-sized enterprises, in the Community, OJ L 239 of 28.07.1989, s. 33.. 12 Council Decision 91/319/EEC of 18 June 1991 revising the programme for the improvement of the business environment and the promotion of the development of enterprises, and in particular small and medium-sized enterprises, in the Community, OJ L 175 of 04.07.1991, s. 32.. 13 Council resolution of 27 May 1991 on the action programme for small and medium-sized enterprises, including craft industry enterprises, OJ C 16 of 05.06.1991, s. 3.. 14 B. Mikołajczyk, Infrastruktura finansowa MŚP w krajach Unii Europejskiej, Difin, Warszawa 2007, s. 52–53.. Integrated Programme in favour of SMEs and the Craft Sector, Communication for the Council of 3 June 1994, COM(94) 207 final, Brussels 1994. 15. Ibidem, s. 8.. 16 17. Ibidem, s. 21–34..

(8) Aleksander Surdej, Krzysztof Wach. 82. – uwzględnianie potrzeb przedsiębiorstw na etapie tworzenia wspólnotowego ustawodawstwa, – poprawa warunków transferu własności przedsiębiorstw, – poprawa otoczenia fiskalnego MŚP. – poprawa okresów płatności należności pomiędzy przedsiębiorcami, – udogodnienia w tworzeniu nowych miejsc pracy, zwłaszcza w usługach lokalnych oraz ochronie środowiska, – polepszenie dostępu do finansowania, a zwłaszcza kredytowania MŚP, – wsparcie kooperacji między przedsiębiorstwami z sektora MŚP, – wspomaganie poprawy jakości zarządzania w MŚP. Lata 1997–2000 Na podstawie decyzji Rady z dnia 9 grudnia 1996 r. przyjęto „III wieloletni program na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw na lata 1997–2000” (Third Multiannual Programme for Small and Medium-sized Enterprises in the European Union 1997–2000)18. Budżet tego programu wynosił 127 mln ECU. W artykule drugim przytoczonego aktu prawnego określone zostały następujące cele: 1) uproszczenie i poprawa administracyjno-prawnych warunków funkcjonowania biznesu, 2) poprawa warunków finansowania przedsiębiorstw, 3) pomoc MŚP w zakresie europeizacji i internacjonalizacji ich działalności przez poprawę przepływu informacji, 4) poprawa konkurencyjności MŚP oraz ułatwienie im dostępu do badań, innowacji i szkoleń, 5) promocja przedsiębiorczości i wspieranie grup specjalnych, 6) poprawa instrumentów polityki na rzecz MŚP. Ewaluacja programu przeprowadzona na przełomie lat 1998 i 1999 wypadła bardzo korzystnie, a końcowa konkluzja zalecała kontynuację przyjętych w programie działań19. Do najważniejszych efektów realizacji programu należy zaliczyć następujące osiągnięcia: – w efekcie realizacji programu powstały m.in. dwa fundusze finansujące działalność MŚP: CREA – fundusz zalążkowy (seed capital) oraz Joint European Ventures (JEV) – fundusz pomocowy dla przedsiębiorstw podejmujących współpracę międzynarodową; Council Decision 97/15/EC of 9 December 1996 on a third multiannual programme for small and medium-sized enterprises (SMEs) in the European Union, Dz.Urz. WE L 6 z 10.01.1997, s. 25–31. 18. Report on the evaluation of the 3rd Multiannual Programme for SMEs in the European Union 1997–2000, Commission Communication COM(1999) 319 of 29 June 1999, s. 34–35. 19.

(9) Kierunki działań Unii Europejskiej…. 83. – wprowadzenie Business Impact Assessment (BIA), czyli oceny potencjalnego wpływu projektów legislacyjnych na MŚP (prowadzonej w ramach Business Assessment System – BAS); – wprowadzenie akcji skoordynowanych (concerted actions) promujących koordynację działań państw członkowskich UE na rzecz MŚP; – identyfikacja i upowszechnianie najlepszych praktyk dla MŚP na wszystkich szczeblach władzy (tzw. best practices); – zainicjowanie prowadzenia badań i sporządzania sprawozdań statystycznych uwzględniających MŚP (m.in. „Statistics in Focus” oraz „Enterprises in Europe” wydawane przez Eurostat oraz regularne opracowania „The European Observatory for SMEs” na temat stanu, kondycji i tendencji rozwojowych sektora MŚP w UE); – organizacja cyklicznych imprez dla MŚP (m.in. Europartenariat oraz Interprise). We wrześniu 1997 r. Komisja Europejska powołała grupę BEST (Business Environment Simplification Task Force), czyli Zespół Zadaniowy do spraw Tworzenia Środowiska Przyjaznego dla Biznesu. Zadaniem tej grupy, w której skład oprócz reprezentantów Komisji Europejskiej wchodzili także reprezentanci organizacji przedsiębiorców i rządów poszczególnych państw, było przygotowanie raportu wskazującego sposoby ulepszania praw i regulacji obowiązujących przedsiębiorstwa. W maju 1998 r. grupa BEST przedstawiła Komisji Europejskiej raport zawierający 64 rekomendacje dla Komisji, Rady Ministrów, Parlamentu Europejskiego i państw członkowskich. W oparciu o ten raport Rada Ministrów nakazała Komisji Europejskiej przygotowanie szczegółowego harmonogramu działań wdrażających te rekomendacje. W dniu 30 września 1998 r. Komisja przyjęła komunikat zatytułowany „Promocja przedsiębiorczości i konkurencyjności – odpowiedź Komisji na raport Grupy BEST”. W komunikacie tym Komisja określiła szczegółowo pola działań, których realizacja będzie sprzyjać konkurencyjności europejskich przedsiębiorstw, w tym MŚP: – edukacja na rzecz przedsiębiorczego społeczeństwa, – kształcenie zawodowe, – ułatwienie dostępu do środków finansowych, – ułatwienie dostępu do badań i rozwoju, – lepsze wykorzystanie prawa patentowego, – poprawa wykorzystania usług dla MŚP, – poprawa administracji publicznej, – poprawa warunków zatrudnienia. Plan działań Komisji został zaaprobowany przez Radę Ministrów Przemysłu (Industry Council) w dniu 29 kwietnia 1999 r.20 Rada Ministrów Przemysłu 20. Industry Council Conclusions on BEST z 29 kwietnia 1999 r..

(10) Aleksander Surdej, Krzysztof Wach. 84. wezwała Komisję, we współpracy z krajami członkowskimi, do przedkładania Radzie Europejskiej co roku, począwszy do 2000 r., raportu o stanie implementacji planu działań na rzecz wzrostu przedsiębiorczości i konkurencyjności. Od października 1999 r. do kwietnia 2000 r. Komisja przeprowadziła wiele dwustronnych rozmów z krajami członkowskimi, omawiając ich zamierzenia w zakresie implementacji rekomendowanych zmian. Pierwszy raport o stopniu wdrożenia „Planu działań na rzecz przedsiębiorczości i konkurencyjności” został ogłoszony 27 października 2000 r. Do głównych wniosków raportu można zaliczyć21: 1) najważniejsze zalecenia w zakresie promocji przedsiębiorczego społeczeństwa i kształcenia: – promowanie zakładania przedsiębiorstw przez system edukacyjny, – zachęcania MŚP do ściślejszej współpracy ze szkołami i uniwersytetami, – ustanowienie nagród, na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym, dla najlepszych i najbardziej innowacyjnych przedsiębiorców i MŚP, – promowanie pozytywnego obrazu przedsiębiorczości w kampaniach medialnych, – stworzenie systemu specjalnych kursów na temat przedsiębiorczości, – opracowanie sylabusów podkreślających wagę ustawicznego kształcenia, – stworzenie systemu zachęt do kształcenia przez ulgi podatkowe i składki na ubezpieczenia społeczne; 2) najważniejsze zalecenia w zakresie finansowania małych przedsiębiorstw, przedsiębiorstw nowo powstałych oraz finansowania rozwoju firm działających w sektorze wysokich technologii: – ustanowienie lub poprawa działania systemu gwarancji pożyczek i kredytów, – ustanowienie lub poprawa sposobu działania programów mających na celu przyciągnięcie małych zasobów kapitału do małych przedsiębiorstw i rzemiosła, – wprowadzenie zmian i uproszczeń w systemie przekazywania przedsiębiorstw następnym pokoleniom przedsiębiorców, – wprowadzenie zmian w prawie podatkowym sprzyjających wzrostowi zatrudnienia, – wprowadzenie rozwiązań zachęcających MŚP do wydatków na badania i rozwój, – wprowadzenie ułatwień w przepisach regulujących działanie funduszy podwyższonego ryzyka (venture capital); 3) najważniejsze zalecenia w zakresie: poprawy dostępu MŚP do wyników badań, innowacyjności i lepszego wykorzystania patentów: – sprzyjanie poprawie transferu technologii i upowszechnienia nowych technologii wśród MŚP, Report on the Implementation of the Action Plan to Promote Entrepreneurship and Competitiveness, Commission of the European Communities, Brussels, 27 October 2000, SEC(2000) 1825. 21.

(11) Kierunki działań Unii Europejskiej…. 85. – zachęcania do współpracy pomiędzy doświadczonymi i nowymi przedsiębiorcami, – sprzyjanie współpracy pomiędzy MŚP, pracownikami nauki a dużymi przedsiębiorstwami, – profesjonalizacja usług ze strony sieci wspierania innowacji, – rozbudowa funkcji doradczych biur patentowych; 4) najważniejsze zalecenia w zakresie poprawy funkcjonowania ośrodków doradczych: – wzmocnienie usług dla biznesu, a w szczególności dla MŚP, przez integrację usług informacyjnych i doradczych w jednolite ośrodki doradcze (one-stop shops), – ustanowienie systemu nadzoru i ewaluacji usług dla biznesu; 5) najważniejsze zalecenia w zakresie poprawy funkcjonowania administracji publicznej: – wdrożenie instrumentów zaproponowanych przez Komisję Europejską dotyczących zakładania nowych przedsiębiorstw, – poprawa dostępu MŚP do programów wspólnotowych, – wykorzystanie wyników sondaży prowadzonych w ramach The Business Test Panels do planowania działań państwa, – ustanowienie Grupy na rzecz Poprawy Regulacji Biznesu; 6) najważniejsze zalecenia w zakresie poprawy warunków zatrudnienia: – wprowadzenie i ocena funkcjonowania działań na rzecz wzrostu elastyczności form zatrudnienia, – wdrożenie zaleceń dotyczących wzrostu przedsiębiorczości i poprawy adaptacyjności zawartych w rekomendacjach dotyczących zatrudnienia przyjętych na luksemburskim szczycie UE. Zestaw proponowanych przez Komisję Europejską działań pokazuje, jak pilną sprawą stało się działanie na rzecz wzrostu przedsiębiorczości w społeczeństwach europejskich, które cechuje niższa skłonność do działań przedsiębiorczych niż na przykład społeczeństwo amerykańskie. Równocześnie proponowane działania ujawniają złożoność problemu, jakim jest zaprojektowanie takich działań władz publicznych, które mogłyby najskuteczniej przyczynić się do wzrostu przedsiębiorczości. Z dniem 1 stycznia 2000 r. Komisja Europejska pod przewodnictwem Romano Prodiego utworzyła nową dyrekcję generalną – ds. przedsiębiorczości i przemysłu (DG Enterpise22 and Industry), która powstała z połączenia trzech uprzednio funk Angielskie słowo enterprise w (brytyjskim) angielskim języku oznacza przedsiębiorstwo oraz przedsiębiorczość, choć ostatnio w brytyjskiej odmianie angielskiego upowszechniło się słowo występujące wcześniej jedynie w odmianie amerykańskiej angielskiego entrepreneurship dla przedsiębiorczości. Oficjalna nazwa tej DG w języku angielskim według Służb Lingwistycznych KE to Dyrekcja Generalna ds. Przedsiębiorstw i Przemysłu. 22.

(12) Aleksander Surdej, Krzysztof Wach. 86. cjonujących struktur (DG III ds. Przemysłu, DG XXIII ds. MŚP oraz Dyrektoriatu ds. Innowacji działającego w ramach DG X ds. Społeczeństwa Informacyjnego). Na szczycie Rady Europejskiej w portugalskiej miejscowości Santa Maria de Feira w dniach 19–20 czerwca 2000 r. państwa członkowskie przyjęły Europejską kartę małych przedsiębiorstw (European Charter for Small Enterprises)23. Dokument ten uznaje małe przedsiębiorstwa za „kręgosłup europejskiej gospodarki” oraz główny czynnik rozwoju innowacyjności, zatrudnienia, jak również społecznej i lokalnej integracji w Europie. W karcie zapisano 10 kierunków działań, które mają być realizowane zarówno na szczeblu UE, jak i w państwach członkowskich. Są to24: 1) kształcenie i szkolenie z zakresu przedsiębiorczości, 2) mniejsze koszty i szybsze rozpoczęcie działalności, 3) sprawniejsze ustawodawstwo i lepsze przepisy, 4) dostępność umiejętności, 5) usprawnienie dostępu w trybie online, 6) szersza działalność wychodząca poza jednolity rynek, 7) kwestie opodatkowania i finansowe, 8) zwiększenie możliwości technologicznych małych przedsiębiorstw, 9) skuteczniejsze modele handlu elektronicznego i najlepsze wsparcie dla małych przedsiębiorstw, 10) rozwijanie silniejszej i skuteczniejszej reprezentacji interesów małych przedsiębiorstw na szczeblu Unii Europejskiej i poszczególnych państw. Lata 2001–2006 Na podstawie decyzji Rady z dnia 20 grudnia 2000 r. przyjęto „IV wieloletni program na rzecz przedsiębiorstw i przedsiębiorczości na lata 2000–2005/2006” (Fourth Multiannual Programme for Enterprise and Entrepreneurship and in particular for Small and Medium-Sized Enterprises 2001–2005)25. Program początkowo przeznaczony był na 5 lat, został on jednak przedłużony o rok – do końca 2006 r., tak aby pokrywał się ze wspólnotowym okresem programowania. Budżet tego programu wynosił 450 mln euro. W artykule drugim przytoczonego aktu określone zostały następujące cele: Europejska karta małych przedsiębiorstw została pierwotnie wydana jako załącznik III do wniosków z posiedzenia Rady Europejskiej, które odbyło się w Santa Maria da Feira w dniach 19–20 czerwca 2000 r., na prawach maszynopisu. 23. Europejska karta małych przedsiębiorstw, Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, Luksemburg 2004, s. 10–15. 24. 25 Council Decision 2000/819/EC of 20 December 2000 on a multiannual programme for enterprise and entrepreneurship, and in particular for small and medium-sized enterprises (SMEs) (2001–2005), Dz.Urz. WE L 333 z 29.12.2000, s. 84–91..

(13) Kierunki działań Unii Europejskiej…. 87. – promocja wzrostu i konkurencyjności przedsiębiorstw w gospodarce opartej na wiedzy, – promocja przedsiębiorczości, – uproszczenie i poprawa ram administracyjno-prawnych dla prowadzenia działalności gospodarczej w taki sposób, aby nastąpił znaczny wzrost badań, wdrażania innowacji i powstawania przedsiębiorstw, – poprawa finansowego otoczenia biznesu, a zwłaszcza MŚP, – zapewnienie przedsiębiorstwom lepszego dostępu do wspólnotowych usług wspierających, programów i sieci wspierania biznesu oraz koordynacja tej pomocy. Lata 2007–2013 W najnowszym okresie programowania nastąpiła duża zmiana w polityce Unii Europejskiej na rzecz MŚP. W ramach przyjętego w dniu 6 kwietnia 2005 r. przez Radę i Parlament Europejski „Programu ramowego na rzecz konkurencyjności i innowacji na lata 2007–2013” (Competitiveness and Innovation Framework Programme – CIP) nastąpiła integracja dziewięciu dotychczasowych obszarów polityki wspólnotowej. Realizacja tego programu opiera się na czterech następujących celach: 1) konkurencyjność przedsiębiorstw, zwłaszcza MŚP, 2) innowacyjność i ekoinnowacyjność, 3) konkurencyjne, innowacyjne i globalne społeczeństwo informacyjne, 4) efektywność energetyczna i odnawialne źródła energii. Ramowy program CIP tworzą trzy odrębne programy wykonawcze: 1) „Program na rzecz przedsiębiorczości i innowacji” (Entreprenurship and Innovation Programme – EIP), 2) „Program na rzecz wspierania polityki w zakresie technologii informacyjnych i komunikacyjnych” (ICT PSP), 3) „Inteligentna energia – program dla Europy” (IEE). Budżet programu CIP wynosi 3,62 mld euro, w tym na realizację komponentu EIP przeznaczono 2,17 mld euro. Na mocy wcześniejszych postanowień co roku opracowywane są raporty implementacyjne z wdrażania programu EIP. Główne cele programu EIP są następujące: 1) ułatwianie dostępu do środków finansowych przeznaczonych na założenie i rozwój działalności gospodarczej oraz zachęcanie do inwestycji w działalność innowacyjną, 2) tworzenie otoczenia sprzjającego współpracy między MŚP, w szczególności na szczeblu współpracy transgranicznej, 3) promowanie wszystkich form innowacji w przedsiębiorstwach, 4) wspieranie innowacji ekologicznych, 5) promowanie kultury opartej na przedsiębiorczości i innowacyjności,.

(14) 88. Aleksander Surdej, Krzysztof Wach. 6) wspieranie reform administracyjnych i gospodarczych związanych z przedsiębiorczością i innowacyjnością. W ramach programu EIP powstały nowe instrumenty finansowe dla MŚP, takie jak: – instrument na rzecz wysokiego wzrostu i innowacji w MŚP (High Growth and Innovative SME Facility – GIF), składający się z dwóch komponentów: GIF1 (finansowanie w fazie zalążkowej i fazie start-up) oraz GIF2 (finansowanie w fazie ekspansji), – system gwarancji dla MŚP (SME Guarantee Facility – SMEG), – „Program budowania potencjału finansowego dla MŚP” (Capicity Building Scheme – CBS). Jako efekt realizacji programu EIP w dniu 8 lutego 2008 r. powstała sieć Enterprise Europe Network (EEN). Jest to sieć ośrodków oferujących usługi wspierające działalność gospodarczą i innowacje, powstała w oparciu o dotychczasowe ośrodki Euro Info EIC (funkcjonujące od 1987 r.) oraz ośrodki IRC (funkcjonujące od 1995 r.). W dniu 25 czerwca 2008 r. Komisja Europejska zaproponowała Akt dla drobnej przedsiębiorczości w Europie26 (Small Business Act for Europe), który został przyjęty na szczycie Rady Europejskiej w dniach 11–12 grudnia 2008 r. Dokument ten określa 10 zasad ułatwiających funkcjonowanie małych firm w krajach UE. Stanowią one wytyczne dotyczące opracowywania szczegółowych działań zarówno na szczeblu UE, jak i państw członkowskich. Zasady te są następujące27: 1) tworzenie warunków, w których przedsiębiorcy i przedsiębiorstwa rodzinne mogą dobrze prosperować, a przedsiębiorczość jest nagradzana, 2) zagwarantowanie, by uczciwi przedsiębiorcy, których przedsiębiorstwo zostało postawione w stan upadłości, dostali szybko drugą szansę, 3) opracowywanie przepisów zgodnie z zasadą „najpierw myśl na małą skalę” (Think Small First), 4) sprawienie, by organy administracji publicznej lepiej reagowały na potrzeby MŚP, 5) dostosowanie instrumentów polityki publicznej do potrzeb MŚP: ułatwienie MŚP udziału w zamówieniach publicznych oraz lepsze wykorzystanie możliwości pomocy państwa dla MŚP, 26 W teorii przedsiębiorczości rozwijanej zarówno na gruncie ekonomii, jak i nauk o zarządzaniu trudno jest mówić o drobnej przedsiębiorczości, jednak takie tłumaczenie tego aktu prawnego zostało narzucone przez Służby Lingwistyczne Komisji Europejskiej i jest ono obowiązującą nazwą w języku polskim.. 27 Najpierw myśl na małą skalę. Program „Small Business Act” dla Europy, Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, Bruksela 25.6.2008, KOM(2008) 394 wersja ostateczna..

(15) Kierunki działań Unii Europejskiej…. 89. 6) ułatwianie MŚP dostępu do finansowania i rozwijanie otoczenia prawnego i biznesowego sprzyjającego terminowym płatnościom w transakcjach handlowych, 7) pomaganie MŚP w szerszym korzystaniu z możliwości oferowanych przez jednolity rynek, 8) wspieranie podnoszenia kwalifikacji w MŚP i wszelkich form innowacji, 9) umożliwienie MŚP wykorzystania możliwości tworzonych przez nowe technologie ochrony środowiska, 10) zachęcanie MŚP do czerpania korzyści z rozwoju rynków. 4. Analiza wybranych działań Unii Europejskiej na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw jest jednym z najważniejszych celów polityki UE, realizowanym przede wszystkim przez promowanie kultury przedsiębiorczości oraz poprawę warunków tworzenia i funkcjonowania małych firm. Warto podkreślić, że pomimo znacznej restrykcyjności kryteriów udzielania pomocy publicznej w UE pomoc dla sektora MŚP należy do nielicznych działań, na które Komisja Europejska regularnie wyraża zgodę28. Szacuje się, że w UE ok. 25% firm korzysta z kredytów adresowanych do małych przedsiębiorców o łącznej wartości 8,3 mld euro29. Zgodnie jednak z zasadą pomocniczości działania Unii Europejskiej nigdy nie miały na celu pełnego zastąpienia działań państw członkowskich. W praktyce oznacza to, że nawet gdyby własne zasoby finansowe UE pozwalały Wspólnocie na działania na znacznie szerszą skalę, nie powinna ona wkraczać na obszary, które w naturalny sposób są domeną działań państw członkowskich. Łatwiej jest jednak określić w sposób negatywny (tj. zabraniający) to, czego Unia Europejska nie powinna czynić, niż wskazać na takie działania, w których nikt inny nie może UE zastąpić. Pomimo tych trudności o zasadniczym charakterze z czasem Komisji Europejskiej udało się wypracować konsensus w sprawie powstającej wspólnej polityki na rzecz wspierania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Analizując poszczególne formy działań UE na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw, warto przypomnieć, że jedną z najważniejszych funkcji ugrupowań ponadnarodowych jest tworzenie i nadzorowanie wypełniania ogólnych reguł prowadzenia polityki gospodarczej przez państwa członkowskie. Wypełnienie tej funkcji chronić ma państwa członkowskie przed niszczącymi skutkami wzajemnej 28 I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 44.. K. Wach, Kreowanie przedsiębiorczej Europy, „Rzeczpospolita”, 2.02.2004, nr 27(6710), dodatek „Ekonomia i Rynek”, s. B-8. 29.

(16) Aleksander Surdej, Krzysztof Wach. 90. rywalizacji przy użyciu kosztownych subwencji, dotacji oraz innego typu działań protekcjonistycznych. W Unii Europejskiej ogólne ramy działań państw członkowskich w stosunku do przedsiębiorstw są określone przez zasady udzielania pomocy publicznej. Mają one kluczowe znaczenie, jeśli idzie o tworzenie warunków do wolnej konkurencji pomiędzy przedsiębiorstwami. Udzielana przez poszczególne kraje pomoc dla przedsiębiorstw musi być analizowana pod względem akceptowalności przez inne kraje UE i Komisję Europejską30. W stosowanej przez Unię Europejską terminologii odnoszącej się do pomocy publicznej ważne jest rozróżnienie pomiędzy: – pomocą adresowaną horyzontalnie, to znaczy pomocą udzielaną ze względu na jej znaczenie dla rozwoju całej gospodarki, – pomocą partykularną, czyli pomocą, której odbiorcą są tylko wyodrębnione sektory gospodarki, – pomocą regionalną, która skierowana jest potencjalnie do wszystkich przedsiębiorstw zlokalizowanych na danym obszarze. Pomoc małym i średnim przedsiębiorstwom jest zaliczana do działań horyzontalnych (ogólnych), gdyż tempo powstawania małych i średnich przedsiębiorstw uznaje się za kluczową zmienną określającą tempo rozwoju gospodarczego w długim okresie. Chociaż w stosunku do pomocy MŚP obowiązują ogólne zasady udzielania pomocy publicznej, to ze względu na specyfikę tego sektora UE wydała w 1992 r. 31 specjalne zalecenia (zmodyfikowane w 1996 r. 32). Rozszerzają one zakres dozwolonej pomocy na rzecz MŚP o tzw. pomoc techniczną (technical assistance) umożliwiającą małym i średnim przedsiębiorstwom korzystanie z publicznego wsparcia dla transferu technologii. W myśl tych zaleceń MŚP mogą korzystać z pomocy publicznej na badania i rozwój w skali o 10% wyższej niż duże przedsiębiorstwa. W 1996 r. Komisja Europejska zdecydowała również, że w celu wspierania umiędzynarodowienia MŚP dozwolona jest publiczna pomoc MŚP dla ich inwestycji w krajach trzecich. We wszystkich przypadkach pomocy publicznej dla MŚP obowiązuje reguła de minimis, w myśl której kraje członkowskie nie muszą informować Komisji Europejskiej o udzielanej pomocy, jeśli dla. W Polsce ustawa o warunkach dopuszczalności i nadzorowaniu pomocy publicznej dla przedsiębiorstw została uchwalona 30 czerwca 2000 r. (Dz.U. nr 60, poz. 704 z późn. zm.) i zaczęła obowiązywać po półrocznym vacatio legis od 1 stycznia 2001 r. Obecnie kwestie te są uregulowane w kilkakrotnie nowelizowanej Ustawie z dnia 30 kwietnia 2004 r. o postępowaniu w sprawach dotyczących pomocy publicznej (Dz.U. nr 123 poz. 1291 z późn. zm.), która weszła w życie w przeddzień przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. 30. Community Guidelines on Aid to SMEs, Dz.Urz. WE C 213 z 19.08.1992.. 31. 32. Community Guidelines on State Aid for SMEs, Dz.Urz. WE C 213 z 23.07.1996..

(17) Kierunki działań Unii Europejskiej…. 91. danego przedsiębiorstwa nie przekracza ona 200 tys. euro w ciągu dowolnych trzech lat, niezależnie od formy tej pomocy. Równie istotne jak wielkość pomocy publicznej jest jej przeznaczenie i forma, w jakiej została ona udzielona. I tak na przykład Komisja Europejska zdecydowanie zabrania udzielania pomocy eksportowej, gdyż w bezpośredni sposób może ona wpłynąć na stosunki handlowe pomiędzy krajami członkowskimi. Mimo iż formy pomocy dla przedsiębiorstw Komisja Europejska sprowadza do wspólnego mianownika, jakim jest finansowy ekwiwalent w postaci równoważnej wielkości subsydium, to różne formy udzielania pomocy nie są pełnym odpowiednikiem z uwagi na względną różnicę w efektywności i skuteczności jako narzędzia polityki państwa. Zazwyczaj dynamikę przedsiębiorczości wiąże się z cechami kulturowymi danego społeczeństwa: z wartościami, dominującym typem postaw i motywacji oraz cechami struktury społecznej. Nie są to cechy łatwe do modyfikacji w krótkim okresie ani też podatne na działania władz publicznych. Jednakże władze publiczne próbują wpływać na liczbę nowo powstających przedsiębiorstw m.in. przez specjalne programy wsparcia dla młodzieży zakładającej przedsiębiorstwa czy też, jak czynił to rząd Tony’ego Blaira, nauczanie przedsiębiorczości w szkołach. Przykładem działań UE na rzecz wspierania powstawania nowych przedsiębiorstw są programy wspomagające rozwój przedsiębiorczości wśród kobiet. Ocenia się, że w skali UE od 20% do 35% przedsiębiorstw jest prowadzonych przez kobiety. W 60% do 80% MŚP kobiety wykonują ważne funkcje menedżerskie lub administracyjne jako żony przedsiębiorców. Pomimo tych pozytywnych trendów trudno uznać, że społeczeństwa Europy w pełni wykorzystują potencjał kobiecej przedsiębiorczości. Dlatego też w „IV ramowym programie UE dotyczącym równych szans kobiet i mężczyzn na lata 1996–2000” uznano rozwój przedsiębiorczości wśród kobiet za jeden z priorytetów. Proponowane i wspierane ze środków UE działania obejmują pomoc dla kobiet zakładających własne przedsiębiorstwa, pomoc w tworzeniu transeuropejskich sieci przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety oraz dofinansowanie kształcenia kobiet w zakresie funkcji przedsiębiorczych. Jak już podkreślaliśmy, ważnym celem polityki gospodarczej UE stało się wspieranie tworzenia nowych przedsiębiorstw. Przyjmuje się bowiem, że duża liczba inicjatyw gospodarczych pozwala przeżywającym gospodarcze trudności regionom szybciej pokonywać trudności i łatwiej przystosowywać się do nowych warunków gospodarczych. Podstawowym wskaźnikiem używanym do badania dynamiki przedsiębiorczości jest tzw. stopa urodzeń przedsiębiorstw, czyli stosunek liczby nowo powstałych przedsiębiorstw do liczby przedsiębiorstw istniejących, oraz tzw. wskaźnik wymieralności przedsiębiorstw. Różnica pomiędzy nimi obrazuje tendencje zmienności absolutnej liczby przedsiębiorstw..

(18) 92. Aleksander Surdej, Krzysztof Wach. Międzynarodowa presja konkurencyjna sprawia, że w wielu przedsiębiorstwach niezbędne stało się stosowanie systemów zarządzania jakością i uzyskiwanie certyfikatów jakości. Posiadanie formalnego potwierdzenia spełniania kryteriów wysokiej jakości zarządzania, usług i produktu bywa warunkiem uczestniczenia w przetargach publicznych, bycia poddostawcą korporacji ponadnarodowych czy też przejęcia przez te korporacje. Presja certyfikacyjna ma charakter rynkowy: dla firm wprowadzenie systemów kontroli jakości może oznaczać uzyskanie przewagi nad konkurencją, poprawę wizerunku przedsiębiorstwa bądź spełnienie wymogów klientów lub kooperantów. Zrealizowany w latach 1993–1994 program „Euromanagement” ujawnił, że MŚP mają duże problemy z wprowadzaniem systemów zarządzania jakością w sposób odpowiedni do ich potrzeb. Komisja Europejska zdecydowała się więc włączyć MŚP – jako ważny składnik – do tzw. europejskiej polityki jakości. Głównym celem polityki wspierania jakości stało się przejście od problemów certyfikacji jakości do postrzegania zarządzania jakością jako elementu globalnej strategii przedsiębiorstwa. W dokumencie opublikowanym 17 lutego 1995 r. „Polityka europejska na rzecz promocji jakości” Komisja Europejska (DG III) podkreśla znaczenie wsparcia działań małych i średnich przedsiębiorstw w dziedzinie jakości. Wśród podjętych przez Komisję Europejską działań dwa zyskały szczególne znaczenie. Pierwszym jest popularyzacja zagadnień związanych z poprawą jakości zarządzania, której służą przyznawane przez European Foundation for Quality Management od 1992 r. Europejskie Nagrody Jakości (European Quality Award). Do tej pory trafiały one wyłącznie do przedsiębiorstw dużych i bardzo dużych. Dlatego też Komisja Europejska zaproponowała ustanowienie tej nagrody w kategorii przedsiębiorstw zatrudniających do 250 osób. Po raz pierwszy konkurs ten został przeprowadzony w 1996 r. Drugim ważnym działaniem jest program „Eurochambers Quality Project”, który ma na celu promocję świadomości jakości wśród MŚP dzięki zastosowaniu techniki. Program ten jest prowadzony przez sieć europejskich izb handlowych (European Chambers of Commerce and Industry). W ramach tej kampanii promocyjnej tylko w latach 1995–1996 nawiązano bezpośredni kontakt z 300 tys. MŚP i zorganizowano 1400 imprez oraz opublikowano 3600 artykułów w prasie przeznaczonej dla MŚP. W ramach innych działań (np. ramowe programy UE) uruchomiono program wsparcia publicznego MŚP starających się o uzyskanie certyfikatów jakości. Konieczność wsparcia publicznego wynika z istnienia dużych jednostkowych kosztów związanych z certyfikacją i utrzymaniem systemu kontroli jakości. Obecnie przewidywane są obniżenia opłat za wspólnotowe certyfikaty uzyskiwane przez MŚP (np. certyfikat „kwiat europejski”). Można przewidywać, że polityka wspierania zarządzania jakością nadal pozostanie jednym z priorytetów polityki UE wobec MŚP..

(19) Kierunki działań Unii Europejskiej…. 93. Oprócz ogólnych kwestii regulowania zasad i form pomocy publicznych, debiurokratyzacji gospodarki, wspierania zakładania nowych przedsiębiorstw i programów na rzecz rozwoju jakości, Unia Europejska podejmuje problemy o charakterze technicznym i dotyczące stosunków pomiędzy przedsiębiorstwami. Takim problemem jest kwestia rozliczania transakcji pomiędzy przedsiębiorstwami, w tym problem terminowości w regulowaniu należności. Zjawisko zaległości płatniczych jest jednym z największych problemów zagrażających istnieniu i rozwojowi MŚP w Europie. Jak się szacuje, jest ono przyczyną co czwartego bankructwa i utraty rocznie 450 tys. miejsc pracy. Występowanie zaległości płatniczych hamuje powstawanie wspólnego rynku, gdyż jak twierdzi 20% indagowanych przedsiębiorców, mogliby oni zwiększyć swój eksport, gdyby ich zagraniczni partnerzy szybciej regulowali płatności. W odpowiedzi na ten problem Parlament Europejski przyjął 15 czerwca 2000 r. dyrektywę33, która odnosi się do wszystkich transakcji handlowych i musi być wdrożona przez państwa członkowskie nie później niż dwa lata po jej wejściu w życie. W dyrektywie tej stwierdza się, że jeśli umowa nie stanowi inaczej, to płatność musi być uregulowana nie później niż 30 dni po otrzymaniu rachunku (lub dóbr). Niewywiązanie się z tego obowiązku powoduje nałożenie karnych odsetek liczonych na poziomie przewyższającym o 7% stopę procentową Europejskiego Banku Centralnego oraz daje prawo do dochodzenia kosztów odzyskiwania długu. Ponadto dyrektywa stanowi, że tam, gdzie zgodnie z umową produkt pozostaje własnością sprzedawcy do momentu całkowitej zapłaty, prawo to powinno być możliwe do egzekwowania w postępowaniu przed sądami krajowymi. 5. Podsumowanie We wstępie wskazaliśmy na zachodzącą ewolucję podejścia do problematyki rozwoju gospodarczego: polityka gospodarcza krajów UE przestała się koncentrować na wielkich przedsiębiorstwach i wielkich projektach, decydenci gospodarczy odkryli wagę MŚP dla zapewnienia długookresowej dynamiki gospodarczej. Można z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że w przyszłości nie zmaleje już znaczenie MŚP w rozwoju gospodarczym 34: fundamentalnej wagi. Dyrektywa 2000/35/EC Parlamentu Europejskiego oraz Rady z dnia 29 czerwca 2000 r. dotycząca przeciwdziałania opóźnieniom w płatnościach w transakcjach handlowych, Dz.Urz. WE L 200 z 8.08.2000. 33. Może być jednak tak, że po okresie wiary w samoczynność rozwoju gospodarczego ponownie zostanie odkryta waga „widzialnej ręki” państwa. 34.

(20) 94. Aleksander Surdej, Krzysztof Wach. MŚP w rozwoju gospodarczym nie umniejszy ani żadna nowa doktryna, ani nowa siła polityczna35. Wydaje się także, że od początku lat 90. XX w. problematyka MŚP na stałe weszła do programów i działań UE. Wraz z ustanowieniem w 1997 r. Grupy Zadaniowej do spraw Tworzenie Środowiska Przyjaznego dla Biznesu (BEST) oraz ustanowieniem obowiązku raportowania o postępach krajów członkowskich we wdrażaniu zaleceń Komisji Europejskiej, stworzony został mechanizm monitorowania problemów MŚP oraz opracowywania i upowszechniania dobrych rozwiązań. Jak stwierdza się w „Raporcie o implementacji programu działań na rzecz przedsiębiorczości i konkurencyjności” z października 2000 r., „Komisja Europejska będzie stale dokonywać przeglądu wszystkich aspektów prawa wspólnotowego, w tym reguł konkurencji i reguł dotyczących pomocy publicznej, by upewnić się, że są one właściwe w celu promocji dynamicznej i przedsiębiorczej gospodarki”36 – dla rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Literatura Challenges for Enterprise Policy in the Knowledge-Driven Economy, Communication of the European Commission of 26 April 2000, COM(2000) 256. Community Guidelines on Aid to SMEs, Dz.Urz. WE C 213 z 19.08.1992. Community Guidelines on State Aid for SMEs, Dz.Urz. WE C 213 z 23.07.1996. Council Decision 97/15/EC of 9 December 1996 on a third multiannual programme for small and medium-sized enterprises (SMEs) in the European Union, Dz.Urz. WE L 6 z 10.01.1997. Council Decision 2000/819/EC of 20 December 2000 on a multiannual programme for enterprise and entrepreneurship, and in particular for small and medium-sized enterprises (SMEs) (2001–2005), Dz.Urz. WE L 333 z 29.12.2000. Council Decision 89/490/EEC of 28 July 1989 on the improvement of the business environment and the promotion of the development of enterprises, and in particular small and medium-sized enterprises, in the Community, OJ L 239 of 28.07.1989. Council Decision 91/319/EEC of 18 June 1991 revising the programme for the improvement of the business environment and the promotion of the development of enterprises, and in particular small and medium-sized enterprises, in the Community, OJ L 175 of 4.07.1991. 35 Przejście do fazy rozwoju gospodarczego opartego na intensywnym wykorzystaniu wiedzy zdaje się jeszcze dodatkowo podkreślać znaczenie MŚP. Zauważa to Komisja Europejska w komunikacie pt. „Challenges for Enterprise Policy in the Knowledge-Driven Economy” z 26 kwietnia 2000 r., COM(2000) 256. 36 Report on the Implementation of the Action Plan to Promote Entrepreneurship and Competitiveness, Commission of the European Communities, Brussels, 27 October 2000, SEC(2000) 1825, s. 35..

(21) Kierunki działań Unii Europejskiej…. 95. Council Resolution of 27 May 1991 on the action programme for small and medium-sized enterprises, including craft industry enterprises, OJ C 16 of 5.06.1991. Dyrektywa 2000/35/EC Parlamentu Europejskiego oraz Rady z dnia 29 czerwca 2000 r. dotycząca przeciwdziałania opóźnieniom w płatnościach w transakcjach handlowych, Dz.Urz. WE L 200 z 8.08.2000. Europe’s Small Businesses Outline Strategy for the Future, „European Report”, nr 2552, 13.12.2000. Europejska Karta Małych Przedsiębiorstw, Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, Luksemburg 2004. Evaluation of the BC-NET and BRE Networks. Final Report, Technopolis Ltd. UK, Brighton, May 2000. Industry Council Conclusions on BEST z 29 kwietnia 1999 r., Bruksela. Integrated Programme in favour of SMEs and the Craft Sector, Communication for the Council of 3 June 1994, COM(94) 207 final, Brussels 1994. Mikołajczyk B., Infrastruktura finansowa MŚP w krajach Unii Europejskiej, Difin, Warszawa 2007. Najpierw myśl na małą skalę. Program „Small Business Act” dla Europy, Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, Bruksela 25.6.2008, KOM(2008) 394 wersja ostateczna. Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. Piore M., Sabel Ch., The Second Industrial Divide, Basic Books, New York 1984. Report on the evaluation of the 3rd Multiannual Programme for SMEs in the European Unions 1997–2000, Commission Communication COM(1999) 319 of 29 June 1999. Report on the Implementation of the Action Plan to Promote Entrepreneurship and Competitiveness, Commission of the European Communities, Brussels, 27 October 2000, SEC(2000) 1825. Report on the Implementation of the Action Plan to Promote Entrepreneurship and Competitiveness, Commission of the European Communities, Brussels, 27 October 2000, SEC(2000) 1825. Ström M., The European Union and the Policy in favour of Small and Medium-Sized Enterprises, seria: „Entrepreneurship Policy for the Future” – special edition, Swedish Foundation for Small Business Research, Stockholm–Örebro 2001. Surdej A., Kierunki ewolucji polityki Unii Europejskiej wobec małych i średnich przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 606, Kraków 2004. The Community and Small and Medium-Sized Enterprises, „European File” 1983, nr 6. Wach K., Kreowanie przedsiębiorczej Europy, „Rzeczpospolita”, 2.02.2004, nr 27(6710), dodatek „Ekonomia i Rynek”. Wach K., Nowe kryteria klasyfikacji małego i średniego przedsiębiorstwa w ustawodawstwie unijnym, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2004, nr 5(652). Zalecenie Komisji Europejskiej nr 2003/361/EC z dnia 6 maja 2003 r. dotyczące definicji małych i średnich przedsiębiorstw, Dz.Urz. WE L 124 z 30.05.2003. Zalecenie Komisji Europejskiej nr 96/280/EC z dnia 3 kwietnia 1996 r. dotyczące definicji małych i średnich przedsiębiorstw, Dz.Urz. WE L 107 z 30.04.1996..

(22) 96. Aleksander Surdej, Krzysztof Wach. Trends in EU Policy on Small and Medium-sized Enterprises The article presents and analyses the most important trends affecting entrepreneurship and small and medium-sized enterprises (SMEs). It provides a historical background of policy formulation for SMEs. In analysing the character and significance of the SME sector for the economy and SME policy over the last few decades, the evolution of the approach to issues of economic growth can be observed. EU economic policy has ceased concentrating on large enterprises and projects, and economic policy-makers have discovered the importance of SMEs in ensuring that long-term economic economic dynamics come to bear. A synthetic description of the classifications of enterprises in EU Member States according to size is provided. The main part of the article presents, in chronological order, the measures the EU has taken for SMEs. The final part contains an analysis of chosen EU measures taken for SMEs in the areas of public assistance, quality support, and payment arrears in transactions between enterprises..

(23)