Arkadiusz J a b o n´ s k i. Budowanie spo eczen´stwa wiedzy. Zarys
teorii spo ecznej Karla R. Poppera. Lublin: Wydawnictwo KUL 2006,
ss. 687.
Karl Popper nalezúy do najwybitniejszych wspó czesnych mys´licieli, czego po-twierdzeniem jest pos´wieþcona mu dwutomowe dzie o The Philosophy of Karl Popper (1974), wydana w serii Paula Schilppa The Library of Living Philosophers. Tematyka jego licznych prac, z których zapewne najbardziej znana jest ksi þazúka Spo eczen´stwo otwarte i jego wrogowie, dotyczy wielu dyscyplin, m.in. epistemologii, historii idei, filozofii nauki, mys´li spo ecznej. Literatura pos´wieþcona Popperowi jest olbrzymia. W Polsce ksi þazúki na jego temat opublikowali m.in. Adam Chmielewski i Elzúbieta Pietruszka-Madej. W roku 2006 ukaza a sieþ obszerna rozprawa habilitacyjna Arka-diusza Jab on´skiego pt. Budowanie spo eczen´stwa wiedzy. Zarys teorii spo ecznej Karla R. Poppera, prezentuj þaca w sposób twórczy mys´l spo eczn þa austriackiego mys´liciela. Jest to kontynuacja wieloletnich studiów dotycz þacych teorii zúycia ecznego Poppera.
Jab on´ski we Wprowadzeniu cel swej ksi þazúki wyjas´nia nasteþpuj þaco: „W pracy przedstawieþ dokonania Poppera w zakresie budowania spo eczen´stwa wiedzy, które sk adaj þa sieþ na teorieþ spo eczn þa formu owan þa w obreþbie jego teorii wiedzy. Teoria spo eczna nie jest zatem pochodn þa filozoficznych ustalen´ teorii wiedzy, ale czeþs´ci þa tej teorii, a mozúe nawet [...] najbardziej twórczym sposobem interpretacji dorobku autora Spo eczen´stwa otwartego” (s. 9). Tak zarysowany przedmiot analiz ma profil interdyscyplinarny, dotyczy bowiem epistemologii i metodologii, socjologii, historii idei oraz filozofii nauki i spo ecznos´ci. W dotychczasowej literaturze, choc´ tak bogatej, jest to nowatorskie spojrzenie na spo eczn þa mys´l Poppera, dostrzegaj þace istnienie s´cis ego zwi þazku pomieþdzy krytycyzmem wiedzy i jej wytworów a budowa-niem spo eczen´stwa akceptuj þacego otwartos´c´ regu kulturowych. Ambicj þa Autora jest takzúe krytyczne ustosunkowanie sieþ do tych komentatorów Poppera, którzy niektóre jego teorie (tzw. trzech s´wiatów, antyhistorycyzmu, falsyfikacjonizmu) interpretuj þa jako przejawy idealistycznej b þadz´ naturalistycznej wizji zúycia spo ecznego. Jest to b eþdne rozumienie autora Spo eczen´stwa otwartego, poniewazú akcentowa on silnie potrzebeþ krytycyzmu wiedzy jako warunku budowania poprawnej teorii spo ecznej uwzgleþdniaj þacej dynamikeþ i pluralizm form zúycia spo ecznego. Antytotalitarna filozofia spo eczna Poppera opiera sieþ na doktrynie krytycznego racjonalizmu, teorii beþd þacej swoist þa kontynuacj þa tradycji Os´wiecenia, traktuj þacej rozum jako ostateczn þa instancjeþ poznawcz þa prawdy. Szczególnie widoczne jest powinowactwo mys´liciela z mys´l þa Kanta, zw aszcza z jego metod þa oraz postulatem ustawicznego korygowania rezultatów poznawczych.
Ksi þazúka Jab on´skiego ma pieþc´ rozdzia ów. Rozdzia I ma charakter wsteþpny, referuje bowiem krytycznie teorie wiedzy austriackiego autora. Rozdzia II analizuje jego koncepcjeþ krytycyzmu w konteks´cie dotychczasowych form krytycyzmu, m.in.
Kanta i marksizmu. Rozdzia III sygnalizuje socjologiczne konsekwencje Popperow-skiej epistemologii i metodologii. Rozdzia IV zawiera metodologieþ badan´ kryty-cyzmu wiedzy. Ostatni, V rozdzia jest rekapitulacj þa przeprowadzonych analiz, ukazuje bowiem s´cis y zwi þazek pomieþdzy racjonalnym badaniem krytycyzmu wiedzy a mozúliwos´ci þa budowania spo eczen´stwa wiedzy, co wyklucza zagrozúenie powstania totalitarnych ideologii pan´stwa.
Zaproponowana struktura rozprawy jest logiczna, tematycznie dobrze skonstruo-wana i zwarta. Bogactwo zawartych w niej rozwazúan´ uniemozúliwia ich pe ne przed-stawienie, tym niemniej warto wyeksponowac´ niektóre przynajmniej rezultaty ba-dawcze Autora.
Wsteþpny rozdzia monografii Jab on´skiego omawia krytycznie istniej þace inter-pretacje teorii wiedzy Poppera. Wyrózúnione zosta y trzy podstawowe teorie wiedzy: 1o jako metodologicznej analizy regu uzasadniania naukowego, 2o jako
ewolucjoni-stycznego rozumienia prawa selekcji i przystosowania, 3o jako krytycznej analizy
wytworów wiedzy. Dwie pierwsze interpretacje nie zosta y odrzucone, ale uznane za niezadowalaj þace. Popper poszukiwa kryterium, które by pozwoli o odrózúnic´ naukeþ od pseudowiedzy, nauki empiryczne od analiz metafizycznych. Pozytywis´ci i zwolen-nicy Ko a Wieden´skiego takie kryterium upatrywali w empirycznej weryfikacji for-mu owanych tez. Skrajny empiryzm metodologiczny pozytywistów nie zadowoli austriackiego mys´liciela, dlatego w miejsce weryfikacjonizmu jako kryterium de-markacji nauki zaproponowa falsyfikacjonizm, tj. mozúliwos´c´ uzasadniania b eþdnos´ci stawianych hipotez. Poppera nie zadowoli a ca kowicie równiezú epistemologia ewo-lucyjna, odwo uj þaca sieþ do teorii ewolucji Darwina, poniewazú dobór naturalny i przystosowanie biologiczne nie s þa równoznaczne z mechanizmami doboru kultural-nego funkcjonuj þacego w s´wiecie cz owieka. Jab on´ski wykazuje, zúe Popperowsk þa teorieþ wiedzy nalezúy interpretowac´ jako krytycystyczn þa analizeþ wytworów wiedzy. Popper jest autorem koncepcji istnienia trzech s´wiatów: s´wiat pierwszy to kr þag materialnych przedmiotów fizyczno-biologicznych, s´wiat drugi to subiektywne prze-zúycia psychiczno-duchowe s´wiadomos´ci, pamieþci, emocji itp., s´wiat trzeci to wytwory umys owej pracy cz owieka – wzory logiki, formu y matematyczne, teorie naukowe, idee filozoficzne, etyczne, religijne itd. Ten trzeci s´wiat jest dope nieniem s´wiata fizyczno-materialnego i psychiczno-mentalnego. Stanowi þa go wytwory ludzkiej wie-dzy, które nalezúy krytycznie badac´ metod þa prób i b eþdów, poniewazú atrybutem jest fallibilizm (omylnos´c´) jej twierdzen´ i postulatów. Wymogiem racjonalnos´ci jest krytycystyczna analiza wytworów wiedzy.
Drugi rozdzia recenzowanej monografii pos´wieþcony jest krytyce i krytycyzmowi jako niezbeþdnych podstaw wiedzy. Popper wyrózúni kilka form krytycyzmu: kryty-cyzm filozoficzny, naukowy i literacki, racjonalny i irracjonalny, realistyczny i subiektywistyczno-idealistyczny. Wymogiem badan´ obiektywno-naukowych jest racjo-nalizm, lecz nie kazúdy racjonalizm jest zasadny i krytyczny. Autor pracy Wiedza obiektywna krytycznie oceni rozmijaj þacy sieþ z realizmem krytycyzm Platona, em-piryzuj þacy grawituj þacy ku idealizmowi krytycyzm Hume’a, irracjonalny krytycyzm Nietzschego, pseudokrytycyzm egzystencjalistów. Pozytywnie natomiast ocenione zosta y: samokrytyczny krytycyzm Sokratesa i humanistyczny krytycyzm I. Kanta. Szczególne uznanie dla ostatniego mys´liciela wynika o z jego koncepcji „emancypacji
przez wiedzeþ”, tj. z przekonania, zúe samowyzwolenie cz owieka polega na odrzuceniu idei inspiruj þacych totalitarne formy zúycia spo eczno-politycznego.
Krytyka i krytycyzm nie by y dla Poppera teori þa oderwan þa od zúycia spo ecznego, lecz opisem mechanizmu budowania spo eczen´stwa wiedzy równoznacznego ze spo e-czen´stwem otwartym. Rozdzia III recenzowanej pracy zawiera wnikliwe analizy ukazuj þace socjologiczny wymiar badan´ Poppera nad wiedz þa. W jego ujeþciu istnieje wzajemne sprzeþzúenie pomieþdzy epistemologi þa i socjologi þa, poniewazú za ozúenia obu tych dyscyplin wzajemnie sieþ przenikaj þa. Wielu komentatorów Poppera s þadzi, zúe jego teoria spo eczna jest konsekwencj þa przyjmowanych za ozúen´ epistemologiczno-filozo-ficznych. Z tym stanowiskiem polemizuje Jab on´ski, wykazuj þac, zúe autor Spo eczen´-stwa otwartego uznawa wprawdzie klasyczn þa koncepcjeþ prawdy jako zgodnos´ci okres´lonych tez z rzeczywistos´ci þa przedmiotow þa, ale równoczes´nie twierdzi , zúe nauka jest jedynie w drodze do prawdy, nie mog þac jej osi þagn þac´. Epistemologia nie jest wieþc zbiorem uniwersalnych kryteriów filozoficznych, lecz etapem rozpozna-wania spo ecznych uwarunkowan´ idei filozoficznych. Zalezúnos´c´ epistemologii oraz filozofii i socjologii jest wieþc obustronna.
Dalsze rozwazúania Autora charakteryzuj þa socjologieþ Poppera w konteks´cie daw-nych i wspó czesdaw-nych nurtów socjologiczdaw-nych. Austriackiego socjologa þaczy z Com-te’em uznanie socjologii za naukeþ autonomiczn þa, ale rózúni go odejs´cie od empi-ryczno-pozytywistycznych ujeþc´ na rzecz humanistycznych teorii zúycia spo ecznego. Ostatni rys zblizúa go do polskiego socjologa F. Znanieckiego, stawia natomiast w opozycji do deterministycznych ujeþc´ Hegla i marksizmu. Kon´cowe fragmenty trze-ciego rozdzia u pracy Jab on´skiego prezentuj þa Poppera socjologieþ wiedzy, edukacji i kultury. Nowatorskim rysem jego socjologii jest fakt, zúe interesuj þa go nie tyle spo eczne uwarunkowania wiedzy, ile spo eczne mechanizmy pozwalaj þace na tworze-nie takich modeli kulturowych, które chroni þa racjonalnos´c´ i wolnos´c´ wyborów ludz-kich. Wazúne s þa z´ród a ludzkiego poznania, bardziej jednak jego wytwory respektuj þace krytyczn þa racjonalnos´c´.
Kolejny, czwarty rozdzia monograficznej pracy Jab on´skiego pos´wieþcony jest metodologii badan´ krytycyzmu wiedzy. Elementami tej metodologii s þa m.in.: prze-zwycieþzúenie paradoksu k amcy, nominalizm metodologiczny, falsyfikacjonizm, fal-libilizm, metoda hipotetyczno-dedukcyjna, aproksymatywna teoria prawdy (zwana uprawdopodobnieniem), antydogmatyzm, antyhistorycyzm, negacja dialektyki, koro-boracja. Dla teorii zúycia spo ecznego szczególnie wazúny jest antyhistorycyzm Poppera. Tym mianem okres´la on doszukiwanie sieþ w historii koniecznych uniwer-salnych praw, co implikuje totalitarn þa „filozofieþ prorocz þa”. Jest to stanowisko metodologiczno-filozoficzne nie do przyjeþcia. Nauki spo eczne s þa historyczne, tzn. badaj þac wytwory wiedzy i kultury, nalezúy uwzgleþdniac´ uwarunkowania spo eczno--czasowe, ale nie historycystyczne. Realizm spo eczny nie pozwala na sformu owanie teorii i postulatów w wymiarze makrohistorycznym, lecz jedynie na tzw. cz þastkow þa inzúynierieþ spo eczn þa, mozúliw þa do zastosowania przy rozwi þazywaniu praktycznych problemów zúycia spo ecznego.
Szczególnie interesuj þacy dla problemu budowania spo eczen´stwa wiedzy jest ostatni rozdzia pracy, w którym dokonana jest rekapitulacja przeprowadzonych analiz, wskazuj þacych na zwi þazki pomieþdzy socjologi þa wiedzy a filozofi þa spo eczn þa.
W centrum analiz tego fragmentu ksi þazúki znajduj þa sieþ idee spo eczen´stwa otwartego i spo eczen´stwa zamknieþtego. Same terminy zosta y zapozúyczone od H. Bergsona, ale charakterystyka obu typów zúycia spo eczno-politycznego nawi þazuje do tradycji liberalnej, reprezentowanej przez takich mys´licieli, jak A. Smith, J. Locke, J. St. Mill, A. Tocqueville, lord Acton, A. von Hayek, I. Berlin. Popper, choc´ korzysta z ich przemys´len´, stworzy jednak koncepcjeþ oryginaln þa poprzez ukazanie zalezúnos´ci pomieþdzy d þazúeniem do wiedzy oraz zdolnos´ci þa do racjonalno-krytycznej oceny jej wytworów a tozúsamos´ci þa i struktur þa spo eczen´stwa. W przekonaniu Jab on´skiego kategorie spo eczen´stwa zamknieþtego i spo eczen´stwa otwartego nalezúy traktowac´ jako socjologiczn þa analizeþ spo eczen´stwa nowoczesnego, które z jednej strony jest zdolne do poszukiwania i odkrywania prawdy, lecz z drugiej poprzez krytycyzm wiedzy unika zagrozúen´ zwi þazanych z rózúnymi formami ustrojów totalitarnych. eczen´stwo zamknieþte charakteryzuj þa takie postawy, jak irracjonalizm, kolektywizm i organicyzm, utopijnos´c´, dogmatyczny relatywizm, imperializm, kult suwerennos´ci, ultraracjonalizm dokonuj þacy uniwersalizacji i standardów rozumu, przesadny statyczny tradycjonalizm, plemiennos´c´.
Popperowska idea spo eczen´stwa otwartego wesz a na trwa e do kanonu mys´li spo eczno-politycznej. Monograficzne studium A. Jab on´skiego wnios o nowe elemen-ty do doelemen-tychczasowej literatury socjologicznej i filozoficznej, poniewazú uwidocznione zosta y metodologiczno-epistemologiczne i humanistyczno-antropologiczne implikacje spo eczen´stwa otwartego. Zaistnienie takiego spo eczen´stwa wymaga realizacji sze-regu warunków. S þa to przede wszystkim: krytyczna racjonalnos´c´ w ocenie wytworów wiedzy, rezygnacja z monistycznych ujeþc´ zúycia spo ecznego, np. w formie absoluty-zacji klasy (marksizm) czy rasy (hitleryzm), zapewnienie mozúliwos´ci racjonalnych i wolnych wyborów przez jednostkeþ, demokratyczny model pan´stwa, duch tolerancji w ocenie postaw i przekonan´ innych ludzi.
Charakterystyka spo eczen´stwa otwartego Poppera wielokrotnie jest oceniana krytycznie. Autor recenzowanej pracy polemizuje czeþsto z krytycznymi ocenami, odwo uj þac sieþ do faktu, zúe austriacki mys´liciel mówi o potrzebie przezwycieþzúenia paradoksów wolnos´ci, tolerancji i demokracji, tj. skrajnych interpretacji wymie-nionych wartos´ci spo ecznych. Mozúna zgodzic´ sieþ z proponowan þa interpretacj þa Poppera, pamieþtaj þac, zúe kszta towanie spo eczen´stwa otwartego w swej istocie polega na „budowaniu spo eczen´stwa wiedzy”, tj. tworzeniu instytucji spo ecznych opartych na krytycznej racjonalnos´ci.
Kon´cowy fragment ksi þazúki nie jest klasycznym zakon´czeniem, tj. syntez þa prze-prowadzonych rozwazúan´, lecz interesuj þac þa prób þa wskazania na mozúliwos´c´ zastosowa-nia Popperowskiej teorii spo ecznej w rozwi þazywaniu wspó czesnych problemów kra-jowych i mieþdzynarodowych. Autor proponuje wykorzystanie metodologicznej i ecznej mys´li Poppera przy redefiniowaniu celów polskiej socjologii, realizacji celów edukacyjnych, kszta towaniu kultury spo eczno-politycznej oraz domaganiu sieþ krytycznej bezstronnos´ci mass mediów. Walorem pracy jest takzúe zamieszczona w niej wielojeþzyczna bibliografia (licz þaca ponad 60 stron), sk adaj þaca sieþ z trzech czeþs´ci: pism Poppera, opracowan´ jego mys´li i literatury przedmiotu. Ksi þazúka zawiera równiezú krótkie angielskojeþzyczne streszczenie oraz indeks osobowy.
Monografia Budowanie spo eczen´stwa wiedzy w sposób znacz þacy ubogaca istnie-j þac þa, niew þatpliwie bogat þa literatureþ Popperowsk þa. To rzetelnie napisane studium odwo uje sieþ do najwazúniejszych pism austriackiego mys´liciela dotycz þacych teorii zúycia spo ecznego, baza z´ród owa zosta a zatem wykorzystana w stopniu zadowala-j þacym. Rozwazúania Autora s þa rzeczowe, dociekliwe i wszechstronnie analizuzadowala-j þace wypowiedzi Poppera, które bynajmniej nie zawsze s þa atwe do rozszyfrowania, wyeksplikowania oraz zinterpretowania ich obiektywnego sensu. Ksi þazúka Jab on´-skiego prezentuje teorieþ spo eczn þa autora Spo eczen´stwa otwartego w konteks´cie klasycznych nurtów socjologii, inspirowanych przez A. Comte’a, K. Marksa, E. Durkheima, G. Simmla, M. Webera, V. Pareto oraz wspó czesnych socjologów. Ci ostatni to m.in.: J. Habermas, A. Giddens, N. Luhmann, U. Beck, F. Znaniecki, Z. Bauman, J. Szacki. Praca uwzgleþdnia równiezú bogat þa wielojeþzyczn þa literatureþ przedmiotu z zakresu socjologii i filozofii spo ecznej, która jest nie tylko cytowana i referowana, ale i krytycznie oceniana. Dodatkowym walorem monografii s þa zawarte w niej liczne odsy acze do pism klasyków filozofii: Platona, Arystotelesa, Hegla i Kanta.
Nalezúy podkres´lic´ walory formalno-metodologiczne ksi þazúki Jab on´skiego. Zawarte w niej rozwazúania s þa oparte na zastosowaniu kilku metod: analitycznej – wyjas´-niaj þacej wypowiedzi Poppera w konteks´cie systemowym, historycznej – uwzgleþd-niaj þacej filiacje filozoficzno-socjologiczne, komparatywnej – wskazuj þacej na podobien´stwa i rózúnice pomieþdzy Popperowsk þa teori þa spo eczn þa a innymi mys´licie-lami. Monografia wnosi nowe cenne przemys´lenia do literatury Popperowskiej, zw aszcza w zakresie jego teorii spo ecznej, bazuj þacej na socjologii wiedzy.
Ks. Stanis aw Kowalczyk
Obrazy spo eczen´stwa. Wybrane aspekty polskiej rzeczywistos´ci
ecznej
(Pierwsze Kolokwia Bielan´skie). Red. Beata Bykowska, Anna
Kwas´niewska, Monika Mazurek. Gdan´sk 2006 ss. 269.
Praca zbiorowa Obrazy spo eczen´stwa. Wybrane aspekty polskiej rzeczywistos´ci spo ecznejpod redakcj þa Beaty Bykowskiej, Anny Kwas´niewskiej i Moniki Mazurek, pracownic Instytutu Filozofii Socjologii i Dziennikarstwa, jest pok osiem zorganizowanej na tymzúe Instytucie dwudniowej (18-19 maja 2006) sesji naukowej pos´wieþconej „kondycji wspó czesnego spo eczen´stwa polskiego” (Wsteþp, s. 5). Sesja by a ucieles´nieniem pomys u, jaki zrodzi sieþ na IFSiDz, mianowicie regularnego (co dwa lata) organizowania sympozjum-warsztatów pod has em Kolokwia Bielan´skie. By o to pierwsze sympozjum z tej serii.
