A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
TURYZM 5, 1989
NOTATKI NAUKOWE — NOTES SCIENTIFIQUES
Andrzej Matczak
ORGANIZACJA PRZESTRZENNA UZDROWISKA BARDEJOVSKÉ KÜPELE
L'ORGANISATION SPATIALE DE LA STATION BALNÉAIRE DE BARDEJOVSKÉ KÜPELE
W ażną miejscowością uzdrow iskow ą w e w schodniej Słowacji są Bardejovské Kûpele. Leżą w Beskidzie Niskim n a styku W yżyny On- daw skiej i Busova — około 5 km na północ od Bardejova — w pobliżu granicy państw ow ej z Polską (rys. 1). Leczenie umożliwiają tu taj k o rzystne w arunki klim atyczne, w alory przyrodnicze i estetyczne k ra j obrazu oraz źródła zimnych wód w odorow ęglanow ych ze‘ znaczną do mieszką żelaza, o w ydajności około 100 l/min.
Źródła szczaw barde jovskich znane są od XIII w. (Bardejovské... 1970, J a n o t a E. 1862). Przez kilka stuleci służyły celom lokalnym. Dopiero w latach sześćdziesiątych XVIII w. dały one początek w łaści wem u uzdrowisku. Koniec XVIII w. i pierw sza połowa XIX w. to okres rozkw itu uzdrow iska, w którym przyjm uje ono rocznie blisko 4 tys. kuracjuszy. W drugiej połowie XIX w., na skutek niepokojów spo łecznych i trudnych w arunków gospodarczych, uzdrow isko podupada — i dopiero na przełom ie XIX i XX w. odzyskuje poprzednią świetność.
W 1913 r. dysponowało 1600 łóżkami i w sezonie (15 V— 15 IX) p rzy j mowało ponad 4 tys. kuracjuszy oraz przyjeżdżające z nimi n a w ypo czynek rodziny. Dwie w ojny św iatow e przynoszą duże zniszczenia. W 1948 r. uzdrow isko zostaje znacjonalizow ane. Przystąpiono do jego odbudowy. W latach pięćdziesiątych zaliczono je do g rupy 10 n a j w ażniejszych uzdrow isk czechosłowackich o znaczeniu m iędzynarodo wym.
D essin ^ . j ' v i. У ( CSS3 1 :A д A- 2 = = 3 '-'" X : A 0 1 2 3 km * ---1 1--- L--- 1
Rys. 1. P o ło żen ie g e o g raficzn e u z d ro w isk a B a rd e jo v s k é K û p ele 1 — o sad n ictw o , 2 — la sy , 3 — d rogi, 4 r— w o d y
. La s itu a tio n g é o g ra p h iq u e de le sta tio n b a ln é a ire d e B a rd e jo v s k é K û p ele 1 — c o lo n isa tio n , 2 — fo rê ts, 3 — ro u te s , 4 — e a u x
Szybki rozwój uzdrow iska następuje w latach siedem dziesiątych ( Û u x ï e k J. 1985). W yposażono je w kanalizację, sieć ciepłowniczą, letnie kąpielisko, k orty tenisowe, pole golfowe, tor łyżw iarski i in. W ybudow ano now oczesny klim atyzow any paw ilon (100 X 15 m) pijal ni wód, duży dom zdrojow y (2400 zabiegów leczniczych ma dobę) połączony krytym korytarzem z trzem a domami sanatoryjnym i, nowe sanatorium M inisterstw a Spraw W ew nętrznych SSR i szkolne rek re acyjno-rehabilitacyjne osiedle Mier. Założono szkołę dla dzieci p rze byw ających na leczeniu w ciągu roku szkolnego, w której pobierają naukę. Przystąpiono do system atycznej rekonstrukcji starych domów i willi oraz ich adaptacji na cele sanatoryjne. Na terenie uzdrow iska rozbudow uje się również urządzenia turystyczne i usługowe. Na p o łudniowym krańcu terenów lecznictw a sanatoryjnego pow stał hotel „M ineral" o 150 łóżkach przeznaczony dla wolnego ruchu turystycz nego i gości tranzytow ych. W okolicach hotelu pow staje ogólnomiej- skie centrum uzdrow iskow e w yposażone w duży ośrodek handlowo- -usługowy z kinem panoram icznym , biblioteką, czytelnią, barem, do mem tow arow ym i in. W jego sąsiedztwie założono skansen budow nictw a ludow ego i oddział muzeum narodow ego Sariśa. W 1983 r. do budow ano osiedle m ieszkaniow e dla części pracow ników obsługują cych uzdrowisko (około 250 stałych mieszkańców). W w yniku rozbu dow y uzdrow iska liczba łóżek w połow ie lat osiem dziesiątych w zros ła do blisko 1000, a liczba kuracjuszy przekracza rocznie 15 tys. osób. W uzdrow isku leczy się choroby układu pokarm ow ego (chorobę w rzodow ą żołądka i dw unastnicy, chroniczne zapalenie woreczka i dróg żółciowych, przew lekłe choroby w ątroby i in.), choroby zw ią zane ze złą przem ianą m aterii (jak cukrzyca czy zaburzenia m etabo lizmu), choroby u kład u oddechowego (stany po zapaleniu płuc, astmę, chroniczny katar, zapalenie zatok i in.), choroby system u nerwowego i zw iązane z psychofizycznym w yczerpaniem organizmu. W leczeniu w ym ienionych chorób stosuje się kuracje pitne, kąpiele w podgrzanej w odzie m ineralnej, suche kąpiele C 0 2, różnego typu masaże (klasycz ne, m aszynowe, refleksyjne, w odne iniekcje), okłady parafinowe, za biegi elektrolecznicze i(jak hydrogalw aniczne, ultradźw iękow e, naśw ie tlan ia lampami kw arcow ym i itp.), ćwiczenia gim nastyczne i spacery na świeżym pow ietrzu oraz odpow iednią dietę. Dopełnieniem omówio nego program u leczenia są zajęcia kulturalno-rozryw kow e likw idujące u pacjentów nudę a pobudzające emocje, któ re w zm agają i w spom aga ją proces leczenia.
Dotychczasowy rozwój uzdrow iska oraz stosow any w nim profil leczniczo-zabiegow y w znacznym stopniu zdeterm inow ały jego orga nizację funkcjonalno-przestrzenną. T ereny zagospodarow ane
uzdrowis-lea — położone w w ąskiej i 3 km długiej dolinie Kwaśnego Potoku w znoszącej się w kierunku północno-zachodnim od 279 m do 690 m n.ip.m. — zajm ują pow ierzchnię w ynoszącą blisko 60 ha. O taczają je zw arte kompleksy lasów iglastych i m ieszanych o pow ierzchni około 6 tys. ha, k tó re stanow ią doskonałą izolację uzdrow iska od otaczają cych obszarów oraz w ydatnie popraw iają lokalny mikroklimat. Lasy
są nie tylko filtrem oczyszczającym pow ietrze i w zbogacającym je w tlen, a le również n asycają pow ietrze olejkami żywicznymi. Pod w pływ em niektórych źródeł w ód m ineralnych do pow ietrza przenika naturalny areozol przez co pow ietrze nasyca się substancjam i mine ralnym i. Przestrzeń uzdrow iskow a jest niezbyt gęsto zabudowana. Po w ierzchnie budynków w przyziem iu zajm ują około 4,5 ha, co stanow i blisko 7,5% terenów zagospodarow anych. Na 1 m2 zabudowy przypa
da 1225 m 2 terenów niezabudow anych.
T a b e l a I
S tru k tu ra u ż y tk o w a n ia ziem i w u zd ro w isk u B a rd e jo v s k é K û p ele (stan w 1986 er.)
La s tru c tu r e de l'u tilis a tio n d e ia te r re d an s la sta tio n b a ln é a ire d e B airdejovské K u p ele (état er: 1986)
F o rm y u ż y tk o w a n ia ziem i F orm es d e l'u tilis a tio n de la te r re
U dział w p o w ierzch n i te re n ó w z a g o sp o d a ro w a n y c h w °/o P a rtic ip a tio n a la su p e rfic ie des te r ra in s am én a g és (%) T e re n y le c z n ic z o -s a n a to ry jn e 18,8 T e re n y tu ry s ty c z n e 5,3 T e re n y sp o rto w e 2,3
Te.reny zielen i u z d ro w isk o w e j 39,5
T e re n y u słu g o w e 8,1
T e re n y k o m u n ik a c y jn e 16,9
T e re n y zap le cza m ieszk an io w eg o 5,6 T e re n y zap le cza tech n iczn o
--p ro d u k c y jn e g o 2,2
W o d y 1,3
O gółem 100,0
Ź r ó d ł o : O b liczenia a u to ra n a p o d staw i« te re n o w eg o z d ję cia u ż y tk o w a n ia ziem i w y k o n a n eg o w listo p a d zie 1906 r.
Spośród wyróżnionych, w uzdrow isku dziewięciu podstaw ow ych form użytkow ania ziemi najw iększą pow ierzchnię zajm ują tereny zie leni uzdrow iskow ej (tato'. I). Składają się one z lasoparku odpowiednio przystosow anego do celów spacerow ych. W ypełniają częściowo w nętrze uzdrow iska oraz jego peryferia. Zajm ują 39,5% terenów za gospodarow anych. N a jedno łóżko sanatoryjne przypada około 230 m2 lasoparku w granicach uzdrowiska.
Drugą co do w ielkości grupą są tereny użytkow ane w celach lecz- niczo-sanatoryjnych. Stanow ią one 18,8% pow ierzchni uzdrowiska. Tu znajduje się dom zdrojowy, przychodnia lekarska i paw ilon z ujęciem wód m ineralnych d la kuracji pitnych (łącznie 0,8 ha) oraz 22 domy sanatoryjne. Budynki te zajm ują blisko 18% terenów leczniczo-sana- toryjnych (tj. około 3% terenów zagospodarow anych uzdrowiska). Z w arty kom pleks dużych sanatoriów zgrupow anych wokół domu zdro jow ego i połączonych z nim krytym i ciągami pieszym i zajm uje cen tralną część uzdrow iska. Na wschód od tego centrum znajdują się dw a sanatoria, natom iast na północny-zachód znajduje się kilka nie w ielkich domów sanatoryjnych niedaw no odrestaurow anych i luźno rozmieszczonych w strefie lasoparku. G eneralnie biorąc tereny lecz- niczo-sanatoryjne zlokalizowane są dość zw artym pasem na stoku do liny o ekspozycji południowej i o najkorzystniejszych w arunkach pod w zględem nasłonecznienia. Strefa leczniczo-sanatoryjna w yraźnie skoncentrow ana je st w środkow ej i północno-zachodniej części uzdro w iska (rys. 2).
Z tą strefą funkcjonalnie zw iązane są teren y turystyczne, sporto we i kulturalno-rozryw kow e oraz zgrupow ane na południowo-w schod nim krańcu terenów leczniczo-sanatoryjnych usługi handlowe. Łącznie te re n y te zajm ują 15,7% pow ierzchni uzdrow iska. W śród tej grupy terenów najw iększą pow ierzchnię zajm ują usługi (handlowe, kultural- no-rozryw kow e i adm inistracyjne stanow iące łącznie 8,1%) oraz te re ny turystyczne (ze Skansenem i muzeum oraz hotelem). N atom iast m niejszą pow ierzchnię zajm ują tereny sportow e (2,3%), częściowo tylko zlokalizowane w sąsiedztw ie centrum leczniczo-sanatoryjnego (korty tenisowe, minigoif). Baseny kąpielow e zlokalizowane są na po- łudniowo-wschodnim i północno-zachodnim krańcu uzdrowiska.
W ażną rolę pełnią teren y kom unikacyjne, k tó re stanow ią 16,9% obszaru zagospodarow anego uzdrowiska. Związane są one nie tylko z dojazdami do sanatoriów i zapewnieniem możliwości parkow ania samochodów lecz głów nie z funkcją leczniczą służąc jako ciągi space rowe. N asycenie przestrzeni uzdrow iskow ej ciągami drogowo-spacero- wymi jest duże (ponad 10 km długości).
ny zaplecza mieszkaniowego i techniczno-produkcyjnego uzdrowiska. Stanowią łącznie 7,8% pow ierzchni i zlokalizowane są peryferyjnie na południowo-wschodnim krańcu osiedla.
W szystkie teren y są w łasnością uzdrowiska. N ie ma pryw atnych działek ani domów. Personel obsługujący sanatoria otrzym uje miesz kania służbowe na miejscu w jedynym osiedlu mieszkaniowym lub dojeżdża z Bardejova. Pracow nicy zw alniający się lub przechodzący na em eryturę, którzy zajm ują mieszkania służbowe w uzdrowisku muszą je opuścić.
Układ przestrzenny uzdrow iska jest zdeterm inow any w arunkam i przyrodniczymi, tj. przebiegiem doliny K w aśnego Potoku i ekspo zycją Zboczy. Potok dzieli dolinę na dwie niesym etryczne części; w iększą północną i mniejszą południową. Pod względem urbanistycz nym obie części rozw inęły się w sposób nieco odmienny. Zbocze o ek s pozycji południow ej zostało przeznaczone głów nie dla celów leczniczo- -sanatoryjnych, turystycznych i mieszkaniowych, natom iast stok o ek s pozycji północnej w niewielkim tylko stopniu spełnia funkcję leczni- czo-sanatoryjną, przeznaczony jest głów nie do celów spacerowych, sportow ych, turystycznych i. zaplecza techniczno-produkcyjnego. Układ urbanistyczny uzdrow iska zachow uje dość w yraźną strefowość zarów no w kierunku rów noleżnikowym (od zabudowy w dnie potoku do lasoparku w wyższych partiach zboczy), jak i południkowym (rys. 2). W centrum sektor leczniczo-sanatoryjny jest otoczony od północnego zachodu strefą leśno-sanatoryjną a od południowego w schodu sektorem usługowym, turystycznym , mieszkaniowym i za plecza techniczno-produkcyjnego.
Rys. 2. A — s tru k tu r a fu n k c jo n a ln o -p rz e strz e n n a u zd ro w isk a B a rd e jo v sk é K u p ele; В — ty p o g ra m u ż y tk o w a n ia ziem i w u /d r o w is k u B a rd e jo v sk é K u p ele
1 — te r e n y le c z n ic z o -sa n a to ry jn e , 2 — te r e n y tu ry s ty c z n e , 3 — te r e n y sp o rto w e, 4 — te r e n y zie le n i u z d ro w isk o w ej, 5 — te r e n y u słu g o w e, 6 — te re n y k o m u n ik a c y jn e , 7 — te r e n y z a p le cza m ieszk an io w eg o , 8 — te r e n y zap le cza tech n iczn o - -p ro d u k c y jn e g o , 9 — w ody, a — dom zd ro jo w y , 'b — p a w ilo n p ija ln i w ód, с —
p rz y c h o d n ia le k a rs k a
D essin 2. A — la s tru c tu r e fo n c tio n n e lle e t sp a tia le de la sta tio n b a ln é a ire d e B a rd e jo v sk é K ü p ele; B — le ty p o g ra m m e d e l'u tilis a tio n de la te r r e d an s la
s ta tio n b a ln é a ire d e B a rd e jo v sk é K ü p ele
1 — te r ra in s d e c u re et de sa n a to riu m s, 2 — te rra in s to u ristiq u e s , 3 — te rra in s d e sp o rt, 4 — te r ra in s v e rts de la sta tio n b a ln é a ire , 5 — te r ra in s d e se rv ic e s, (i — te r ra in s de co m m u n icatio n , 7 — 'te r r a in s ac c e sso ire s d 'h a b ita tio n , 8 — te rra in s a c c e ss o ire s de te c h n iq u e e t d e p ro d u c tio n , 9 — e a u x , a — é ta b lis se m e n t th erm al,
PIŚM IE N N IC TW O
B a r d e jo v s k é K u p c ie , 1970, K ośice, s. 85.
D u r ć e k J., 1985, B a r d e jo v s k é K u p e le , B ratislav a, s. 80.
J a n o t a E., 18G2, B a r d y jó w . H is t o r y c z n o - tu p o g r a l tc z n y opis m ia sta i o k o li c y , K ra ków , s. 2 2 1.
Dr A n d rz e j M a tc z a k W p ły n ę ło :
Z ak ład G eo g rafii M iast i T u ry zm u 30 m a rc a 1988 r.
In s ty tu tu G eo g rafii E konom icznej i O rg a n iz a c ji P rz e strz e n i UL al. K o ściu szk i 21
