Jer z y Stejnkał
PO D M IEJSK IE REZYD ENCJE B U RŻU A ZJI ŁÓ D ZK IEJ I ICH FU N K C JE W YPOCZYNKOW E
DAW NIEJ I OBECNIE*
LES RÉSIDENCES SUBURBAINES DE LA BOURGEOISIE DE ŁÓDŻ ET LEUR FONCTION DE REPOS JA D IS ET À L ’HEURE ACTUELLE SUBURBAN RESIDENCES OF THE ŁÓDŻ BOURGEOISIE AND TH EIR FORM ER AND PR ESEN T RECREATIONAL FU NCTIO NS
A r t y k u ł j e s t p r ó b ą p r z e ś le d z e n ia p r o c e:-11 p o w s t a w a n ia r e z y d e n c j i p o d m ie js k ic h łó d z k ie j b u r ż u a z ji w o p a r c iu o m a t e r ia ły a r c h iw a ln e i b a d a n ia te r e n o w e . P r z e d s t a w io n e z o s t a ło r o z m ie s z c z e n ie o b ie k t ó w w s t r e f ie p o d m ie j s k ie j , p r z e m ia n y lu n k c j o n a ln e o r a z p r ó b a t y p o lo g ii r e z y d e n c j i w c e lu o d n a le z ie n ia p ie r w o w z o r u p o w s t a j ą c y c h m a s o w o p o II w o j n ie ś w ia t o w e j „ d r u g ic h d o m ó w " . i . Z A G A D N IE N IA W S T Ę P N E
Celem pracy jest znalezienie odpowiedzi na pytanie: gdzie w ypoczy w ali zamożni m ieszkańcy przedw ojennej Łodzi, jak w yglądały i jaką rolę odgryw ały w ich życiu rezydencje podm iejskie, a także jak ie były
dalsze losy tych obiektów .
P raca jest próbą w ery fik acji hipotezy badaw czej, w m yśl k tó rej z ja wisko posiadania rezydencji podm iejskiej przez przedstaw icieli burżuazji
* A r t y k u ł p o w s t a ł w o p a r c iu o p r a c ę m a g is t e r s k ą p r z y g o t o w a n ą p r z e z a u to r a n a se m in a r iu m z g e o g r a f ii tu r y z m u w Z a k ła d z ie G e o g r a f ii M ia s t i T u r y z m u IG B iO P
łódzkiej sięgające końca XIX w., było pierw ow zorem powszechnego dziś procesu pow staw ania tzw. „drugich dom ów ” w okolicach dużych m iast.
Z akres pracy traktow ać należy w dwóch w ym iarach: czasowym i przestrzennym . Z uw agi n a retro sp e k ty w n y c h a ra k te r pracy niezbędne było zebranie inform acji z okresu, gdy pow staw ały pierw sze rezydencje, w celu prześledzenia przem ian funkcjonalnych, jak rów nież p rz e d sta w ie nia sposobu w ykorzystania obiektów w różnych okresach ich istnienia. Tak rozum iany, czasow y zakres pracy, o bejm uje okres około stu pięć dziesięciu lat, tj. od połowy X IX w. do ro ku 1990, gdy przeprow adzono badania i inw en taryzację obiektów.
Z akres p rzestrzenny o bejm u je strefę podm iejską Łodzi, k tó rą zdefi niow ano jako obszar sąsiadujący z m iastem , pow iązany z nim system em współzależności funkcjonalnych i zróżnicow any pod względem p rzestrzen nym w w yniku oddziaływ ania m iasta oraz sił i środków istniejących w nim sam ym ( M a t c z a k 1985). Tak zdefiniow any obszar obejm uje pow ierzchnię 1903,75 k m 2, a jego granicę zew nętrzną stanow i okrąg o prom ieniu 25 km zakreślony z cen tru m Łodzi, w ew nętrzną zaś — g ra nice ad m in istracy jn e m iasta z o kresu m iędzyw ojennego.
Przedm iotem p racy są obiek ty pełniące przez pew ien okres swego istnien ia funkcję podm iejskich rezy den cji burżuazji łódzkiej. W pracy tej za rezydencję podm iejską uw ażać będziem y obiekt wolno stojący w otoczeniu zieleni, w m om encie budow y znajd u jący się poza granicam i ad m in istracy jn y m i m iasta, nie dalej jednak niż 25 km od jego centrum . W łaścicielem i użytkow nikiem obiektu był należący do b urżuazji p rze m ysłowiec lu b kupiec, n a stałe m ieszkający w Łodzi. A nalizie poddano w aru n k i lokalizacji obiektów , ich historię, arc h ite k tu rę oraz sposoby w y korzystania zarów no przed, jak i po II w ojnie św iatow ej.
Proces zbierania m ateriału składał się z dwóch etapów: poszukiwań archiw aln y ch i bibliotecznych oraz badań terenow ych. P ierw szy etap obejm ow ał próbę znalezienia wskazów ki dotyczącej w łaściciela i m iejsca lokalizacji rezydencji na podstaw ie m ateriałów źródłow ych, opracow ań oraz inform acji ustnych. E tap d ru g i stanow iła w ery fik acja uzyskanych inform acji w terenie oraz poszukiw anie i opis innych obiektów na pod staw ie rozm ów przeprow adzanych w urzędach gm in i w śród m ieszkań ców.
Z bieranie m ateriału o parte było na karcie ew idencji zabytków a rc h i te k tu ry i budow nictw a, w y korzystyw anej w P racow ni K onserw acji Z a bytków w Łodzi, obejm ującej podstaw ow e cech y 'arch itek to n iczn e inw en- taryzow anych obiektów, jak rów nież ich historię i sposób użytkow ania od m om entu pow stania do chw ili obecnej, wzbogaconej ponadto o in form acje dotyczące otoczenia opisyw anej rezydencji.
In w en taryzacja architekton iczn o-fun k cjon alna objęła 33 obiekty spo śród 35, które zidentyfikow ane zostały jako rezydencje podm iejskie burżuazji łódzkiej (dwa obiekty obecnie nie istnieją). B rak m ateriałów p i sanych dotyczących badanego zagadnienia w yklucza możliwość stw orze nia absolutnie kom pletnego katalogu takich budynków , jedn ak w yw iady przeprow adzone z przedstaw icielam i daw nej burżuazji, jak rów nież oso bam i zajm u jącym i się podobną p ro b le m aty k ą 1, pozw alają na stw ierdze nie, iż m ate ria ł o b ejm ujący pałace i dw o rk i jest kom pletny. Istn ieje n a
tom iast możliwość odnalezienia m niej okazałego obiektu , k tó ry m ógłby być zaliczony do g ru p y rezyd en cji podm iejskich.
2. S R O D O W iS K O N A T U R A L N E J A K O P O D S T A W A W Y P O C Z Y N K U
R o zpatrując obszar w ojew ództw a łódzkiego w granicach z ro k u 1975 m ożna dojść do przekonania, że teren ten już w odległej przeszłości upodobali sobie książęta i biskupi jako m iejsce letniego pobytu, budując dw ory m yśliw skie i zw ierzyńce, zam ki i pałace ( O l a c z e k 1974).
Łowicz pow stanie swe zawdzięcza gródkow i m yśliw skiem u książąt m azowieckich, k tó ry później stał się letn ią rezydencją arcybisku pa i p ry m asów ( O l a c z e k 1974). Nie m ożna zapom nieć o Spalę, k tó ra stała się ulubioną rezydencją carów Rosji — A leksandrów II i Ili, a także p re zydentów R zeczypospolitej ( L i s z e w s k i 1991). Dużą sław ą cieszyły się Nowe M iasto i Inowłódz, a także szereg m iejscow ości o ch arak terze w ypoczynkow o-letniskow ym , do k tó ry ch zaliczyć m ożna Lisowice, Two- rzy jan k i, Bedoń, G ałków ek, W iśniową Górę, Tuszyn czy Sokolniki (O 1 a- c z e k 1974).
Przytoczone p rzy k ład y świadczą o dużym zainteresow aniu, także w śród m ieszkańców Łodzi, otaczającym i m iasto teren am i w celu z n ale zienia dogodnych w arun k ó w do w ypoczynku.
W spółczesny k rajo b raz Łodzi i w ojew ództw a łódzkiego jest re z u lta tem działania w ielu złożonych procesów gospodarczych i społecznych, k tó re dokonując się w określonym środow isku przyrodniczym , ze szcze gólnym nateżeniem w X IX i XX w., w znacznej m ierze przekształciły jego elem enty składow e (K o t e r 1988). N ajw iększym przem ianom u le gła pierw otna szata ro ślinn a i św iat zw ierzęcy, a w konsekw encji tego rów nież stosunki wodne oraz w aru n k i glebowe. Przeobrażeń doznały, chociaż w m niejszym stopniu, pozostałe nieorganiczne składniki środo
1 I n f o r m a c ji u d z i e l i ł y m . in.: p . b o m G e y e r z d o m u B ie d e r m a n n , J. P iw k c w s k a — s io s t r z e n ic a p. I r e n y C z y lin g a r ia n , w ł a ś c i c i e l k i w i l l i w M o s z c z e n ic y o r a z p. J o a n n a B o ja r sk a .
wiska n aturalnego: rzeźba pow ierzchni, budow a geologiczna oraz k lim at (K o t e r 1988).
W edług w skaźnika zbiorczej atrakcyjności rek re a cy jn e j (M a t c z a k 198G) strefa podm iejska Łodzi posiada przeciętne w alory wypoczynkowe. T eren y o dostatecznych, dobrych i bardzo dobrych w aru n k ach środow i ska stanow ią zaledwie 11,3% pow ierzchni stre fy podm iejskiej i koncen tru ją się w 41 rejonach. N ajw iększe ich zgrupow ania w y stępu ją na pół noc od Łodzi, w strefie kraw ędziow ej W zniesień Łódzkich oraz nad gór n ą i środkow ą Mrogą. Trzeci zw arty ciąg a tra k cy jn y c h rek reacy jn ie r e jonów w ystęp u je w okolicach Tuszyna, D łutow a i Łasku, a kolejny w obrębie tró jk ą ta A leksandrów —Szydłów—K onstantynów (M a t c z a k
1986).
3. B U R Ż U A Z J A Ł Ó D Z K A
G łów nym i w arstw am i, z k tó ry ch rek ru to w ała się bu rżu azja polska, były: m iejscow e kupiectw o, rzem iosło i aktyw izująca się gospodarczo
część ary sto k racji i szlachty ( K o ł o d z i e j c z y k 1957). Na tle innych
m iast Łódź jaw i się jako ośrodek o w yjątkow o czystej, kap italistycznej s tru k tu rz e ludności, żyjącej bezpośrednio z pracy w fabrykach, ręko- dzielniach, z kupiectw a i k ram a rstw a ( K o ł o d z i e j c z y k 1964).
M iejscowe kupiectw o było w swej zasadniczej m asie pochodzenia bądź rodzim ego — przew ażnie żydowskie, bądź napływ ow e, re k ru tu ją c e się z Niemców ( K o ł o d z i e j c z y k 1979). Proces rozw oju k a p ita lis tycznych stosunków p ro d uk cji doprow adził do pow stania klasy w łaści cieli podstaw ow ych środków produkcji. G ru pa ta, jakkolw iek zróżnico w ana narodow ościowo i religijnie, posiadała w iele cech w spólnych. Dzie lił ją rozm iar posiadanego m ajątk u , wielkość dochodów oraz sfera za stosow ania k apitału, łączył w spólny interes przeciw staw iania się innym klasom społecznym oraz zbliżenie, pod w zględem w ykształcenia, do in te ligencji, wspólne zainteresow ania i przyzw yczajenia ( K o ł o d z i e j c z y k 19b2).
K u ltu ra in telek tu aln a i m aterialn a b urżuazji łódzkiej uległa g ru n to w n ej przem ianie w ciągu jednego zaledw ie pokolenia. Pierw sze pokolenie to pionierzy — p rek u rso rzy łódzkiej burżuazji. G dy przyb yli do K ró lestw a Polskiego w lata ch dw udziestych i trzydziestych X IX w., byli tylko zdolnym i rzem ieślnikam i, bez w iększych kapitałów , lecz z w ielkim i am bicjam i i planam i na przyszłość. Nie m ieli większego w ykształcenia, nigdy też nie uzupełnili sw ej edukacji. W iększość z nich zbankrutow ała
lub przedw cześnie zm arła, nieliczni jak G eyer, Heinzel, Scheibler czy Poznański dorobili się m ajątk ó w ( Z a w a d z k i 1974).
D rugie pokolenie — dzieci „pionierów ”, otrzym ało z reg u ły g ru n to w ne w ykształcenie na wyższych uczelniach Europy, pozbyło się ciasnych m ieszczańskich poglądów, stało się m ecenasam i sztuki. Do lat pięćdzie siątych ubiegłego w ieku poziom życia łódzkich przedstaw icieli b urżu azji niew iele się różnił od poziomu zamożnego rzem ieślnika, dopiero w la tach sześćdziesiątych i siedem dziesiątych zaczęli otaczać się coraz w ięk szym luksusem . Budow ali eleganckie pałace, wille, zakładali parki, w y posażali m ieszkania w drogie sprzęty, obrazy, bibeloty, nie szczędzili środków na stro je i ekw ipaże — chcieli im ponow ać potęgą sw ych p ie niędzy.
Życie tow arzy sk o -k u ltu raln e w Łodzi aż do połowy X IX w. p ra k ty cznie nie istniało. W ytężona praca oraz zam knięcie w obrębie g ru p n a rodowościow ych powodowało obojętność na w szystko, co wychodziło poza ram y tw ard ej, codziennej pracy. Istn iejące w tym czasie form y w y- Doczynku inspirow ane b yły przez rzem ieślników skupionych w cechach Dopiero w latach sześćdziesiątych i siedem dziesiątych burżu azja narzuca now y styl bycia, w tym rów nież w ypoczynku. T rudno dziś stw ierdzić, jakie form y w ypoczynku preferow ała bu rżu azja łódzka. Początkow o b rak funduszy zm uszał ją do sporadycznych w yjazdów sobotnio-niedzielnych za miasto, do otaczających lasów dla świeżego pow ietrza ( F l a t t 1863).
Zapew ne w raz z rozw ojem k o n tak tó w z zagranicą, tj. w latach s ie dem dziesiątych i osiem dziesiątych, rozpoczęła się m oda na w yjazdy do zagranicznych k u ro rtó w i uzdrow isk A ustrii, Szw ajcarii, W łoch czy m o dnej, szczególnie w okresie m iędzyw ojennym , O stendy. Inną form ą w y poczynku były w yjazdy poznawcze w zorow ane na podróżach a ry sto k ra cji i burżuazji zachodnioeuropejskiej głównie do Włoch, F ra n c ji i Anglii. P rzed I w ojną św iatow ą pojaw iła się w okolicach Łodzi także nowa form a spędzania czasu wolnego, a m ianow icie w yjazd na letnisko do pobliskich wsi, gdzie w ynajm ow ano m ieszkania u zam ożnych rolników . N ależy jednak zaznaczyć, że zjaw isko to objęło raczej sferę in teligencji i k a d ry technicznej m ieszkającej w Łodzi. W ielka i średnia b urżu azja korzystała w tym czasie z w ypoczynku poza granicam i k raju . W okresie m iędzyw ojennym nasiliło się zjaw isko budow y i przejm ow ania budynków w strefie podm iejskiej przez zamożną część społeczeństw a. Był to p ro ces spowodow any z jednej stro n y zm ianą ówcześnie panującej m ody na w ypoczynek, z drugiej zaś stosunkow o niew ielkim i kosztam i oraz szyb kim dojazdem do w łasn ej fab ry k i i m ożliwością przypilnow ania in te re sów przedsiębiorstw a,
4. R O Z M IE S Z C Z E N IE R E Z Y D E N C JI W STREFIE P O D M IE JSK IE J LODZI
Obszar badań obejm ow ał strefę podm iejską Łodzi o pow ierzchni oko ło 1900 k m 2 położoną w prom ieniu 25 km od cen tru m m iasta. Na tym obszarze zinw entaryzow ano 35 obiektów zaliczonych do g ru py rezy d en cji podm iejskich bu rżuazji łódzkiej, w śród których 2 budynki obecnie nie istnieją (tab. I).
Rezydencje usytuow ane są w 22 rejo n ach a trak cy jn y ch dla w ypo czynku, rozm ieszczonych dość nierów nom iernie w obrębie stre fy pod m iejskiej Łodzi. Spośród 35 obiektów 13 zn ajdu je się na zachód od Ło dzi, w tym aż 12 w dwóch m iejscow ościach — Porszew icach i R ąbieniu AB. Na północ od Łodzi zlokalizowano 7 rezydencji, w śród k tó ry ch 2 zn ajd ują się n a terenie G rotnik, a 3 p rzy drodze łączącej Ozorków i S try ków, w niew ielkiej odległości od siebie. W południow ej i wschodniej części stre fy podm iejskiej zn ajd u je się tylko 6 obiektów położonych w znacznej odległości cd siebie (w yjątek stanow ią Lisowice i Tw orzy- jan k i usytuow ane w odległości 3 km).
W w yniku znacznego rozw oju przestrzennego Łodzi po zakończeniu II w ojny św iatow ej 7 obiektów zn ajd uje się w obrębie obecnych g ra nic ad m inistracy jny ch m iasta. Pozostałe zn ajd u ją się na teren ie 13 gmin, najw ięcej w gm inie P abianice i A leksandrów — po 6 obiektów — oraz Zgierz — 5 budynków .
Ś rednia odległość od cen tru m Łodzi do 22 m iejsc, w których z n a jd u ją się rezydencje, m ierzona w linii prostej, w ynosi 14,4 km. Eiorąc pod uw agę ówczesny stan techniki i poziom rozw oju środków tra n sp o rtu (śre dnia prędkość pojazdów ok. 30 km /h) m ożna stw ierdzić, że tylko 4 obie k ty znajdow ały się w strefie, gdzie czas dojazdu nie przekraczał 30 min. K olejnych 11 rezyden cji dostępnych było w czasie 1 godz., a do pozosta łych 20 dojechać m ożna było w czasie nie przekraczającym 1,5 godz.
Dostępność k o m unikacyjna rezydencji w arunkow ana była także ist nieniem odpow iedniej in fra stru k tu ry transportow ej. Tylko 4 obiekty po łożone są w m iejscow ościach posiadających połączenie kolejow e z Łodzią, a 4 dalsze zn ajd u ją się w pobliżu linii tram w ajow ej. Jednocześnie do 4 m ajątków , w k tó ry ch zlokalizow anych zostało 9 obiektów, w okresie m iędzyw ojennym prow adziła p ry w a tn a droga pow stała z in icjaty w y i środków finansow ych w łaściciela posiadłości. O graniczoną popularność tra n sp o rtu szynowego tłum aczyć można posiadaniem przez właścicieli rezydencji środków tra n sp o rtu zapew niających szybki i w ygodny d o jazd. U tru dn ion y dojazd publicznym i środkam i tra n sp o rtu stanow ił ró w nież pew ną b arierę izolującą rezydencje b u rżuazji od m iejsc w ypoczynku m niej zam ożnej części społeczeństw a Łodzi.
R ezyd en cje p o d m iejsk ie burżuazji łód zk iej L esm résid en ces su b u rb a in es d e la b o u r g e o isie d e Ł ó d ź
Lp. N a z w a o b ie k tu
d a w n y w łaściciel
M iejsce
lok alizacji G m in a W ojew ództw o Obecny właściciel U ż y tk o w n ik
R ok b u d o w y
Stan
tech n iczn y O to czen ie
1 W illa H elm u ta B ied erm an n a Brus m . Ł ó d ź łó d zk ie Sk arb P aństw a P rz e d się b io r stw o O g ro d n icze o k . 1920 zły park , og ró d
2 P ałacyk R o em isch a G ło w n o G ło w n o łó d zk ie Skarb P aństw a D o m D z ie c k a o k . 1920 trw a p rzeb u d o w a las
3 P ałacyk A lfred a G ro h m a n n a G o sp o d a r z R zg ó w łó d z k ie Skarb P aństw a G o sp o d a r s tw o O g ro d n icze p o I w ojn ie zły p ark , las, sta w
4 W illa A rtura E isen b rau na G ro tn ik i Z gierz łó d z k ie Skarb P ań stw a Z ak ł. Przem . B aw . „ P o lte x ” 1935 d o b ry las
5 D w o r e k P aw ła B ied erm an n a G ro tn ik i Z gierz łó d zk ie o so b a fizyczn a o so b a fizy czn a la ta trzyd zieste zły las
6 D w o rek K a ro la Eiserta H u ta D lu to w s k a D łu tó w p io tr k o w sk ie Skarb P ań stw a D o m M a ły ch D zieci 1 9 3 0 -3 3 trw a rem ont las
7 P ałac Ju liu sza H ein zla “ J u lia n ó w m . Ł ó d ź łó d zk ie — — o k . 1890 — —
8 W illa R o b erta B ied erm an n a K ęb lin y Z gierz łó d zk ie Skarb P ań stw a o s o b a fizy czn a o k . 1930 zły las
9 P ałac M a u ry ceg o H ertza“ K lęk S tryk ów łó d zk ie — — o k . 1920 — —
10 P ałac Sary P ozn ańsk iej L isow ice Brzeziny sk iern iew ick ie Skarb P aństw a D o m O p iek i S p o łeczn ej X V I II /X IX w. d o b ry p ark , las, sta w
11 P ałac H ein zló w Ł agiew nik i m . Ł ó d ź łó d zk ie S k arb P ań stw a S zp ita l C h o r ó b Płuc o k . 1890 d o b ry park , las, sta w
12 W illa A lfred a K in d erm an a Ł ó d ź -R a d u ń sk a m . Ł ó d ź łó d zk ie o so b a fizyczn a o s o b a fizyczn a o k . 1920 zły park
13 W illa Ju liu sza K in d erm a n a Ł ó d ź -L e tn isk o w a m . Ł ó d ź łó d zk ie Skarb P a ń stw a W y d zia ł O św ia ty o k . 1920 zły park
14 W illa A rtura K in d erm a n a Ł ó d ź -L e tn isk o w a m . Ł ó d ź łó d zk ie S k arb P aństw a W y d zia ł O św ia ty o k . 1920 zły park
15 D w o r e k F uk sa Ł ó d ź-K u ja w sk a m. Ł ó d ź łó d zk ie K o śc ió ł E w .-A u g . o s o b a fizyczn a p o I w ojn ie zły las
16 W illa Ireny C zy lin g a ria n M o sz c z e n ic a Z gierz łó d zk ie Skarb P aństw a Z a k ła d y „ M a lte x ” 1935 d o b ry las
17 W illa K arola Steinerta P orszew ice P ab ian ice łó d zk ie S k arb P ań stw a D o m D z ie c k a o k . 1920 zły las
18 W illa K a ro la Eiserta P orszew ice P ab ian ice łó d zk ie S k arb P aństw a D o m D z ie c k a o k . 1920 d o b ry las
19 W illa K in d erm an a P o rszew ic e P ab ian ice łó d zk ie Skarb P ań stw a D o m D z ie c k a o k . 1920 d o b ry las
20 D w o rek R y sza rd a Steinerta P orszew ice P abian ice łó d zk ie Skarb P a ń stw a D o m D z ie c k a o k . 1920 d o b ry las
21 D o m p o d m . E d w ard a S teinerta P orszew ice P ab ian ice łó d zk ie Skarb P ań stw a D o m D z ie c k a o k . 1920 zły las
22 D o m p o d m . R y sza rd a S teinerta P orszew ice P ab ian ice łó d z k ie Skarb P ań stw a D o m D z ie c k a o k . 1920 zły las
23 W illa T u sch a R ąb ień A B A le k sa n d r ó w łó d zk ie o so b a fizyczn a brak o k . 1930 ruina las
24 W illa M illera R ąb ień A B A le k sa n d r ó w łó d zk ie Skarb P ań stw a o s o b a fizyczn a o k . 1930 zły la s, og ró d
25 W illa G lu ek sm a n a R ą b ień A B A le k sa n d r ó w łó d zk ie o so b a fizyczn a o s o b a fizyczn a o k . 1930 d o b ry las, p ola
26 W illa Z ilk e g o R ą b ień A B A lek sa n d ró w łó d zk ie o s o b a fizyczn a o so b a fizyczn a ok . 1930 zły las
27 W illa Z ilk eg o R ąb ień A B A le k sa n d r ó w łó d zk ie o s o b a fizyczn a o so b a Fizyczna o k . 1930 d o b ry las
28 W illa B urm ana R ą b ień A B A lek sa n d ró w łó d zk ie o so b a fizyczn a o so b a fizyczn a o k . 1930 d o b ry las, ogród
29 D w ó r M a u r y c e g o H erb sta S o k o ln ik i O zo rk ó w łó d zk ie S k arb P ań stw a W iejsk i O śr o d e k Z d row ia p o c z . X I X w . zły las, park, o g ró d
30 P ałacyk D a u b e g o S zy n czy ce C za rn o cin p io tr k o w sk ie Skarb P aństw a sz k o ła p o ł. X I X w . d o b ry las, park, p o la
31 D o m p o d m . K a ro la W eik ta T w orzyjan k i Brzeziny sk ierniew ickie o so b a fizyczn a o so b a fizyczn a o k . 1930 d o b ry la s, park, p o la
32 W illa H en ry k a G ra m sa W o la B ranicka Z gierz łó d zk ie Skarb P a ń stw a Z ak ł. O d z ie ż o w e „P ró ch n ik " o k . 1930 d o b ry las
33 D w o r e k B u lego Z o fió w k a L u to m iersk sierad zk ie o s o b a fizyczn a o so b a fizyczn a p rzed I w o jn ą ruina las
34 D w o r e k O sk ara L a n g eg o Z o fió w k a T u szy n łó d zk ie o so b a fizyczn a o so b a fizyczn a 1 9 3 7 -3 9 d o b ry la s, p o la
35 W illa S ch w a lb eg o Ź a k o w ic e K o lu szk i sk ierniew ickie Skarb P ań stw a sz k o ła 1930 ruina las
“ O b iek t nie istnieje.
P rzedw ojenni właściciele rezy d encji sta ra li się w sposób o p tym alny w ykorzystyw ać warunKi środow iska n atu raln eg o w ystępującego w oko licach Łodzi (rys. 1). W śród om aw ianych 35 obiektów tylko 8 zn ajd u je
R y s. t. R o z m ie s z c z e n ie r e z y d e n c j i b u r ż u a z ji łó d z k ie } w s t r e f ie p o d m ie j s k ie j Ł o d zi
a — g r a n ic e w o je w ó d z tw ; b — g r a n ic e Lodzi? c — g łó w n e d r o g i; d — k o le je ,- e — ty p p ie r w s z y ; f — ty p d r u g i; g — ty p tr z e c i; h — o b ie k t n ie is t n i e j e ; i — r e j o n y a t r a k c y j n e p r z y r o d n ic z o
(w g M a tc z a k a ) ; 1 — 35 p a t r z ta b . I
D css-in 1. R é p a r titio n d e s r é s id e n c e s d e la b o u r g e o is ie d e Ł ód ź dans. la z o n s su b u r b a in e d e Ł ód ź
o — lim ite s d e s v o ïv o d ie s ; b — lim ite s d e Ł ó d ź; c — r o u te s p r in c ip a l e s ; d — c h e m in s d e f e r ; e — p r e m ie r ty p e ; f — d e u x iè m e ty p e ; g — tr o is iè m e ty p e ; h — o b je t n 'e x i s t a n t p lu s ; i — r é g io n s
a t t r a y a n t e s d u p o in t d e v u e d e la n a t u r e ( d 'a p r è s M a tc z a k ) ; 1— 35 v o ir T a b l. I
się poza rejo n am i n ajb ard ziej a tra k cy jn y m i przyrodniczo jako m iejsce w ypoczynku. W tej grupie 5 budynków zlokalizow anych zostało w ob rę bie dzisiejszych granic m iasta, gdzie ze w zględu na in tensy w ny rozw ój przem ysłu i budow nictw a w a ru n k i środow iska n atu raln eg o uległy d ale ko idącym zm ianom w porów naniu z okresem zakładania rezydencji.
Rów nie staran n ie jak miejscowość, w k tó re j pow staw ała rezydencja, w ybierane było lu b zagospodarow yw ane bezpośrednie otoczenie obiektu. W okresie m iędzyw ojennym , gdy pow staw ała większość rezydencji, 34 o b iek ty posiadały w bezpośrednim sąsiedztw ie las, a 20 spośród nich oto czonych było dobrze urządzonym parkiem w sty lu angielskim lu b fra n cuskim . Zgodnie z obow iązującym stylem , elem entem uzupełniającym kom pozycję był sad owocowy w pobliżu siedziby w łaściciela m ajątku . Innym w alorem środow iska naturalnego, k tó ry stanow i o atrakcyjności tere n u jest w ystępow anie wód pow ierzchniow ych. W alor ten w yko rzy sty w an y był v/ niew ielkim stopniu; spośród 35 obiektów tylko 3 zloka lizow ane zostały nad rzeką (Lisowice, Łagiew niki, Moszczenica), a 6 w po bliżu staw u (Gospodarz, Julianów , Lisowice, Łagiew niki, Łódź — ul. K u jaw ska, Sokolniki).
Po II w ojnie św iatow ej n astąp iły poważne zm iany w arunk ó w oto czenia rezyd encji w yw ołane głównie parcelacją daw nych m ajątków ziem skich i zm ianą funkcji obiektów rezydencjonalnych. Las pozostał nadal dom inującym elem entem otoczenia, ale dziś tylko w przy pad ku 28 obiek tów. O graniczona została rów nież liczba parków , w śród których tylko 4 utrzy m an e są w stanie zadow alającym . W otoczeniu 5 obiektów pojaw iły się pola u p raw ne (przed II w ojną św iatow ą tylko jeden przypadek) b ę dące rez u lta tem odm iennych potrzeb obecnych użytkow ników daw nych rezydencji.
5. P R Z E M IA N Y F U N K C J I R E Z Y D E N C JI P O D M IE J S K I~ H
Proces przem ian fu nkcjonalnych jest zjaw iskiem ciągłym , zachodzą cym pod w pływ em zm ieniających się w arunków politycznych, ekono m icznych, społecznych i kultu ro w ych .
P rzed I w ojną św iatow ą w strefie podm iejskiej Łodzi istniało tylko 6 obiektów , k tó re stały się później rezydencjam i form ującej się dopiero burżuazji łódzkiej. Dwa z nich pow stały w końcu X IX w. i od początku swego istnienia pełniły fun kcję m ieszkalnc-w ypoczynkow ą (por. tab. I, nr 7, 11). Pozostałe pełniły p ierw o tn ie fun k cję m ieszkalną, były to dw orki i pałacyki należące jeszcze w tym okresie do rodzin szlacheckich, ale jeden z nich (dworek w Sokolnikach) już w 1880 r. zm ienił właściciela, stając się rezydencją w ypoczynkow ą łódzkiego przem ysłow ca M auryce go H erbsta.
Nowo pow stająca klasa społeczna —■ burżuazja, zapożyczyła od a ry
sto k racji upodobanie do posiadania obok okazałego pałacu w mieście, le t n iej rezydencji otoczonej lasem i parkiem , często usytuow anej na
terę-nie m a ją tk u ziemskiego. Zjaw isko to na Ś ląsku obserw ow ano m. in. od lat siedem dziesiątych X IX w., gdzie wiązało się ze sw oistą nobilitacją, bądź dążeniem do niej ludzi dorabiających się w ielkich m ajątk ó w 2.
W strefie podm iejskiej Łodzi podobne zjaw isko w znacznej skali m ia ło m iejsce dopiero w okresie m iędzyw ojennym , podczas gdy na Śląsku po I w ojnie św iatow ej tra d y c ja budow y lub zakupu rezydencji p ra k ty cznie kończy się. N ależy także zauważyć, że w przeciw ieństw ie do Śląska, gdzie budow ano pałace o niezw ykle złożonych program ach fu n k cjo n al nych i im ponującej fizjonomii, w okolicach Łodzi pow staw ały w w ięk szości skrom ne w ille zaspokajające elem en tarn e tylko potrzeby luksusu właścicieli, a w nielicznych tylko przypadkach były to pałacyki lub d w o r ki. W yjątek w tym zakresie stanow iły dw a pałace H einzla w Ł agiew ni kach i na Julianow ie, które świadczyć m iały o znaczeniu świeżo nobili tow anej hrabiostw em rodziny m agnata przem ysłow ego.
W okresie m iędzyw ojennym pow stało pozostałych 29 obiektów n a le żących do g ru p y podm iejskich rezydencji, zm ianie uległa także funkcja istn iejących w cześniej obiektów (rys. 2). Dwa obiekty utrzy m ały sw ą pierw o tn ą funkcję m ieszkalno-w ypoczynkow ą do lat trzydziestych, gdy jeden z nich przeznaczony został na m uzeum regionalne (pałac na J u lia nowie), a drugi zaczął pełnić funkcję m ieszkania całorocznego (pałac w Łagiew nikach). C ztery obiekty zaczęły pełnić funk cję inną od p ie r w otnej; dw a z nich wypoczynkow ą, a pozostałe m ieszkalno-w ypoczynko- wą. Pod koniec tego okresu jeden z nich (pałac w Szynczycach) ponow nie zm ienił funk cję n a ośw iatow ą, k tó rą pełni do chw ili obecnej. Pozo stałe 29 obiektów , k tó re pow stały w okresie m iędzyw ojennym , pełniło od początku swego istnienia fun kcję w ypoczynkow ą, k tó rą utrzym ało
do rozpoczęcia II w ojny św iatow ej.
Losy om aw ianych rezy d encji w czasie II w ojny św iatow ej tru d n e są do szczegółowego odtw orzenia ze w zględu na b rak dokum entacji i w ia rygodnych inform acji. W czasie działań w ojennych poważnie uszkodzo ne zostały dwa obiekty, z k tó ry ch jeden rozebrano w 1945 r. (pałac n a Julianow ie), a d ru gi po zakończeniu działań w ojennych (pałac w K lę ku). Część pełniła sporadycznie fun kcję w ypoczynkow ą, inne w y k o rzy styw an e były przez w ojska niem ieckie. W jedn ym z nich (pałac w Ł a giew nikach) urządzono szpital z p ensjonatem dla przyszłych m atek, a w drugim (pałac w Lisowicach) szpital dla rekonw alescentów arm ii niem ieckiej. K ilka obiektów w czasie w o jn y było pustych, nie pełniły
2 Z a g a d n ie n ia z w ią z a n e z z a k ła d a n ie m r e z y d e n c j i p r z e z m a g n a t ó w p r z e m y s ło w y c h n a Ś lą s k u p r z e d s t a w io n e z o s t a ł y w p r a c y J. S u r a t o w i c z a (1984). Z n a jd u ją s ię ta m r ó w n ie ż in fo r m a c j e d o t y c z ą c e ś lą s k ie j r e z y d e n c j i K a r o la S c h e ib le r a w B lu m e
1 2 3 A 5 6 7 8 9 10 11 12 13 U 15 16 17 18 19 20 21 22 2 3 24 2 5 2 6 2 7 2 8 29 3 0 31 32 3 3 34 3 5 R y s . 2. P r z e m ia n y fu n k c j i r e z y d e n c j i p o d m ie j s k ic h b u r ż u a z ji łó d z k ie j E ta p y p rz e m ia n f u n k c ji b a d a n y c h r e z y d e n c ji : A — fu n k c ja p ie r w o tn a , B — f u n k c ja p r z e d I w o jn ą ś w ia to w ą , C — f u n k c ja w o k r e s ie m ię d z y w o je n n y m , D — f u n k c ja w c z a s ie II w o jn y ś w ia to w e j, E — f u n k c ja b e z p o ś r e d n io p o z a k o ń c z e n iu w o jn y , F — fu n k c ja w la ta c h 19j0— 1989, G — fu n k c ja w 1990 r.
1, B iu s, 2. G ło w n o , 3. G o sp o d a rz , 4. G r o tn ik i, 5. G r o tn ik i, 6. H u ta D łu to w ę k a , 7. J u lia n ó w , 8. K ę b jjn y ,
I M M »
Y/ZZZ///AK
111I I 1 1 i >0vi I S I ! i E 3 V11
V Z / A m
I X X X ^ I lxJv lx
w tym okresie żadnych funkcji. P ałacy k w Szynczycach, k tó ry już w okresie m iędzyw ojennym p ełnił fun kcję ośw iatow ą, u trzy m ał ją
także podczas okupacji niem ieckiej.
Po zakończeniu II w ojny św iatow ej pow stała całkow icie odm ienna sy tu acja ekonom iczna i społeczna. D aw ne rezydencje, w dużej części opuszczone przez właścicieli, zm ieniły całkow icie swe funkcje. W zrasta jące zapotrzebow anie na m ieszkania skłoniło kilka osób do zakupu sto jących bezużytecznie budynków i zaadaptow ania ich na m ieszkania ca łoroczne. Także obiekty będące w gestii w ładz ad m in istracy jny ch zostały zajęte w dużej części na potrzeby m ieszkalne.
Bezpośrednio po zakończeniu działań w ojennych 17 obiektów pełniło funkcję m ieszkalną, 4 funkcję ośw iatow ą, a w G pow stały dom y opieki społecznej. K ilka budynków nie było w ykorzystanych.
W okresie 1950— 1990 n astąp iła kolejna zm iana funkcji i przeznacze nia niek tóry ch obiektów. W czasie prow adzenia bad ań (lipiec— sierpień 1990 r.) daw ne rezydencje pełniły n astępujące funkcje: m ieszkalna — 14 obiektów , w ypoczynkow a — 3 obiekty, m ieszkalna i a d m in istra c y j na — 2 obiekty, m ieszkalna i ośw iatow a — 2 obiekty, lecznictw o o tw a r te — 1 obiekt, lecznictw o zam knięte — 1 obiekt, opieka społeczna — 1 obiekt. Sześć obiektów nie pełniło żadnej funkcji, w ty m dwa by ły nie w y korzystane ze w zględu na b rak fu nduszy przeznaczonych na rem ont, w dwóch dalszych prow adzony był rem o n t k ap italny, a pozostałe trzy znajdow ały się w stanie całkow itej ru in y (rys. 2).
0. K lę k , 10. L iso w ic e , 11. Ł a g ie w n ik i, 12. Ł ó d ź -R a d u ń s k a , 13. L ó d ź -L e tn lsk o w a , 14. Ł ó d ź -L e tn isk o w a , 15. Łódź K u ja w s k a , 16. M o s z c z e n ic a , 17. P o r s z e w lc e , 18. P o r s z e w ic e , 19. P o rs z e w ic e , 20. P o r s z e w ic e , 21. P o r s z e w ic e , 22. P o r s z e w ic e , 23. R ą b ie ń AB, 24. R ą b ie ń A B , 25. R ą b ie ń AB, 26. R ą b ie ń AB, 27. R ą b ie ń AB, 28. R ą b ie ń AB, 29. S o k o ln ik i, 30. S z y n c z y c e , 31. T w o r z y ja n k i, 32. W o la B ra n ic k a , 33. Z o
f ió w k a , 34. Z o fió w k a , 35. Żakow ice,*
F u n k c je b a d a n y c h r e z y d e n c ji : I — f u n k c ja m ie s z k a ln a , II — f u n k c ja m ie s z k a ln o -w y p o c z y n k o w a , I I I — fu n k c ja w y p o c z y n k o w a , IV — f u n k c ja o ś w ia to w a , V — f u n k c ja a d m in is tr a c y jn a , V I — le c z n ic tw o o tw a r te , V II — le c z n ic tw o z a m k n ię te , V III — o p ie k a s p o łe c z n a , IX — b r a k f u n k c ji, X — o b ie k t
n ie is tn i e je
D e s s in 2. C h a n g e m e n t d e f o n c tio n d e s r é s i d e n c e s s u b u r b a in e s d e la b o u r g e o is ie d e Ł ód ź
Los é t a p e s d e s tr a n s f o r m a tio n s d e f o n c tio n d e s r é s id e n c e s é t u d ié e s : A — f o n c tio n p r im itiv e , B — f o n c tio n d 'a v a n t la 1 è re g u e r r e m o n d ia le , C — f o n c tio n à l ’é p o q u e d 'e n t r e d e u x g u e r r e s m o n d ia le s , D — f o n c tio n p e n d a n t la I lè m e g u e r r e m o n d ia le , E — f o n c tio n to u t e d e s u ite a p r è s la fin d e la
g u e r r e , F — f o n c tio n d a n s le s a n n é e s 1950— 1989, G — f o n c tio n e n 1990?
1. B ru s, 2. G ło w n o , 3. G o sp o d a rz , 4. G ro tn ik i, 5. G r o tn ik î, 6. H u ta D łu to w s k a , 7 . J u lia n ó w , 8. K ę b li- n y , 9. K lę k , 10. L iso w ic e , 11. Ł a g ie w n ik i, 12. Ł ó d ź -R a d u ń s k a , 13. Ł ó d ź -L e tn isk o w a , 14. Ł ó d ź -L e tn isk o w a , 15. Ł ó d ź -K u ja w s k a , 16. M o sz c z e n ic a , 17. P o r s z e w ic e , 18. P o r s z e w ic e , 19. P o r s z e w ic e , 20. P o r s z e w ic e , 21. P o rs z e w ic e , 22. P o r s z e w ic e , 23. R ą b ie ń AB, 24. R ą b ie ń A B , 25. R ą b ie ń A B , 26. R ą b ie ń AB, 27. R ą b ie ń AB, 28. R ą b ie ń AB, 29. S o k o ln ik i, 30. S z y n c z y c e , 31. T w o r z y ja n k i, 32. W o la B ra n ic k a , 33. Z o
f ió w k a , 34. Z o fió w k a , 35. Ż a k o w ic e ;
Les fo n c tio n s d e s r é s id e n c e s é t u d ié e s : I — f o n c tio n d ’h a b i ta t io n , II — f o n c tio n d 'h a b it a ti o n e t d e re p o s , IfT — f o n c tio n d e r e p o s , I V — f o n c tio n d ’in s tr u c tio n p u b liq u e , V — f o n c tio n a d m in is tr a tiv e , VI — th é r a p e u ti q u e o u v e r te , V II — tr é r a p e u ti q u e f e r m é e , V I I I — a s s is ta n c e s o c ia le , IX — S*ns
W ram ach procesu przem ian fun k cji rezydencji podm iejskich zauw a żyć można kilka praw idłowości:
1. O biekty ch arak tery zu jące się znaczną pow ierzchnią użytkow ą, oto czone lasem i parkiem przejęte zostały przez dom y opieki społecznej ze w zględu na stosunkow o niski koszt ad ap tacji bu dy nk u do now ej funkcji oraz dogodne w aru n k i otoczenia dla osób przebyw ających na terenie ośrodka.
2. Nieliczne obiekty odzyskały fun kcję w ypoczynkow ą w rezultacie przekazania ich po w ojnie kierow nictw om przedsiębiorstw , k tóre dyspo n u jąc odpow iednim i środkam i finansow ym i m ogły zorganizować w o p a r ciu o istn iejący obiekt ośrodek wypoczynkow y. P rzed II w ojną św iato w ą właścicielam i tych obiektów byli właściciele lub udziałow cy zak ła dów, k tó re przejęły w spom niane budynki.
3. P rzew ażająca liczba obiektów została zaadaptow ana na m ieszkania całoroczne przez ludność napływ ow ą bezpośrednio po w ojnie lub nieco później przez okolicznych m ieszkańców.
6. T Y P O L O G IA R E Z Y D E N C JI
D okum entacja faktograficzna zebrana podczas badań terenow ych o b ej m uje szereg inform acji z zakresu h istorii i a rc h ite k tu ry rezydencji pod m iejskich bu rżuazji łódzkiej oraz w arun k ó w ich lokalizacji w środow isku geograficznym . Z uw agi na fakt, iż każdy z opisanych obiektów posiada w łasne, indyw idualne cechy różniące go od pozostałych, niezbędny w y d aje się podział zbiorowości na g ru p y c h a rak tery zu jące się podobień stw em cech stanow iących podstaw ę określonej klasyfikacji. Podział ten um ożliw i uchw ycenie pow iązań m iędzy cecham i przypisanym i grupie obiektów na podstaw ie różnych k ryterió w , jak rów nież pozwoli na próbę typologii rezydencji podm iejskich.
P oszukując odpowiedzi na pytanie, jakie były etapy pow staw ania rezy d en cji w strefie podm iejskiej Łodzi oraz jak rozw ijała się funkcja w ypoczynkow a okolic m iasta w w yniku w zrostu zainteresow ania w ypo czynkiem podm iejskim ze stro n y zamożnej części społeczeństw a, analizo w aną zbiorowość podzielić m ożna na:
— obiekty pow stałe w X IX w.;
— obiekty pow stałe w okresie m iędzyw ojennym .
K olejne k ry te riu m klasyfikacji o p arte na m ateriale historycznym po zw ala na określenie sposobu, w jaki bu rżu azja łódzka staw ała się w łaś cicielem szeregu obiektów o charak terze rezydencjonalno-w ypoczynko- w ym w strefie podm iejskiej. Można tu wyróżnić;
— obiek ty p rzejęte od szlachty;
— obiekty pow stałe w m iejscu istniejących wcześniej budynków ; — obiekty pow stałe „na surow ym k o rzen iu ” .
W obrębie klasyfikacji, k tó rej k ry te riu m stanow i sta tu s społeczny właściciela rezyden cji w yróżnić m ożna dwie g rupy obiektów:
— należące do w ielkiej bu rżuazji łódzkiej; — należące do średniej i drobnej burżuazji.
Analizow ana grupa obiektów zróżnicow ana jest nie tylko pod w zglę dem genezy, ale także fizjonomii. Na tej podstaw ie w yróżniono cztery g rupy obiektów :
— pałace i pałacyki; — dw ory i dw orki;
— w ille drew niane i m urow ane; — dom y podm iejskie.
W oparciu o sposób usytuow ania obiektu w środow isku p rzy ro d n i czym w yróżniono dwie grupy:
— rezydencje usytuow ane na terenie m ają tk u ziemskiego; — rezyden cje usytuow ane na parceli leśnej.
Jakkolw iek m ate ria ły archiw alne nie pozw alają na dokładne określe nie pow ierzchni przedw ojennych posiadłości, um ożliw iają jednak zo rientow anie się w skali zjaw iska w y ku p u m ajątk ó w ziem skich i p rzezna czania ich na cele rek reacy jn e.
A nalizując preferen cje lokalizacji rezydencji w yróżnić m ożna grupy obiektów , w bezpośrednim sąsiedztw ie k tó ry ch znajdow ał się:
— las;
— las i park; — p a rk i sad; — las, p ark i sad; — las, p a rk i staw ; — las, p ark, sad i staw ; — las, rzek a lu b staw .
Na podstaw ie przytoczonych k ry te rió w m ożliwa jest odpowiedź na pytanie, k tó re z w alorów środow iska przyrodniczego cenione były n a j bardziej.
O pierając się na przedstaw ionej klasyfik acji opracow ać można próbę typologii obiektów zaliczonych do grupy podm iejskich rezyden cji b u rżu a zji łódzkiej, biorąc także pod uw agę ich genezę oraz przem iany fu n k cjo nalne.
Pierw szy ty p — k tó ry określić m ożna m ianem podm iejskiego p a ła cu — re p re z e n tu ją trz y obiekty założone w m iejscu istniejący ch w cześ niej budynków , ro zeb ran y ch kilka la t przed rozpoczęciem budow y p rz y szłej rezydencji. Do g ru p y tej należą dw a pałace Ju liu sz a H einzla w Ł a
giew nikach i na Ju lian ow ie (obecnie nie istnieje) o raz p ałac G rohm ana w G ospodarzu.
Dwie pierw sze rezydencje, pow stałe jeszcze w XIX w., od początku swego istnien ia pełniły fun k cję m ieszkalno-w ypoczynkow ą, podobnie jak pałac w G ospodarzu w ybud o w any po I w ojnie św iatow ej. W łaściciele tych rezy den cji należeli do najzam ożniejszych m ieszkańców Łodzi, nic w ięc dziw nego, że sta ra li się część sw ych fo rtu n ulokow ać w m ajątk ach ziem skich. Pałace H einzla obok m ieszkalno-w ypoczynkow ej pełniły ta k że funk cję re p re z e n ta c y jn ą dla wzibogaconej i obdarzonej ty tu łem szla checkim rodziny m ag n ata przem ysłow ego.
F o t. 1. P a ła c J u liu s z a H e in z la n a J u lia n o w ie (n ie is t n ie j e ) P h o to 1. Le p a la is d e J u liu s z H e in z l à J u lia n ó w ( n 'e x is t e p lu s)
W raz z o ry g in aln ą i bo g atą a rc h ite k tu rą rezydencje o trzy m ały uroz m aicone i doskonale u trz y m an e otoczenie, n a któ re składał się rozległy las, p a rk angielski i francuski, a także staw przysto sow any do potrzeb rek reacji. P ałacy k w G ospodarzu, choć znacznie skrom niejszy od p rzed staw ionych pow yżej, n ie u stępow ał im pod w zględem w a ru n k ó w lokali zacji, podobnie przystosow anych do zasp okajania p o trzeb w łaściciela w zakresie w ypoczynku.
D rugi typ, k tó ry określić m ożna jako poszlacheckie dw orki, r e p r e z e n tu ją c z te ry obiek ty p rzejęte przez b u rżu azję łódzką od szlachty w . rezu ltacie zm ieniającej się sy tu acji społeczno-ekonom icznej, a także
F o t. 2. D w ó r M a u r y c e g o H e r b s ta w S o k o ln ik a c h P h o to 2. Le maraodr d e M a u r y c y H e r b s t a S o k o ln ik i
panującej ówcześnie mody. W spom niane obiekty pow stały w XIX w. ale tylko jeden został p rz e ję ty przed I w ojną św iatow ą. W ielkość zaso bów w łaściciela nie była w tym przyp ad k u decydująca, gdyż dokładnie tak a sam a liczba obiektów należała do w ielkiej, jak i średn iej b u rżu a zji. R ezydencje ch arak tery zo w ały s!ę in te resu jąc ą a rc h ite k tu rą i sto su n kowo dużym i rozm iaram i budynku, zlokalizow ane były n a tere n ie m a jątkó w ziemskich, w bezpośrednim sąsiedztw ie m iały las, p a rk , sad, a także staw p rzystosow any do w ypoczynku. W szystkie ob iek ty pełniły w okresie m iędzyw ojennym fu n k cję w ypoczynkow ą, k tó re j jed n a k nie u trzy m ały po II w ojnie św iatow ej.
Trzeci typ obiektów, określony m ianem w illi podm iejskich, o b ejm u je 28 budynków pow stałych „n a surow ym k o rzen iu ”. Podobnie ja k w poprzedniej grupie, zamożność w łaściciela nie była elem entem decy d u jący m o posiadaniu tego ty p u rezydencji. Pod w zględem fizjonom ii przew ażają d rew n ian e i m u ro w an e wille. O biekty należące do tego ty pu usytuow ane były na tere n ie p a rc e li leśnych zakupionych w niew iel kiej odległości od Łodzi. O toczenie ich było m niej urozm aicone. P rz e w ażającym elem entem środow iska przyrodniczego był las złożony z ro dzim ych gatunków , kom ponujący się często z założeniam i p a rk u k ra jo brazow ego. W szystkie te o b iek ty pełniły w o kresie m iędzyw ojennym funk cję w ypoczynkow ą, k tó ra po II w ojnie św iatow ej w przew ażającej
liczbie uległa zm ianie n a m ieszkalną, a tylko trzy daw ne rezydencje tego ty p u pełn ią n ad al fu n k cję w ypoczynkow ą.
F o t. 3. W illa I r e n y C z y lin g a r ia n w M o s z c z e n ic y P h o to 3. La v i l l a d e Ir e n a C z y lin g a r ia n a M o s z c z e n ic a
7. P O D S U M O W A N I E
Posiadanie przez b u rżu azję łódzką siedzib w stre fie podm iejskiej Łodzi sięga końca X IX w. W tym czasie n iek tó rzy jej przedstaw iciele, posiadając odpow iednie środ k i finansow e, m ogli je przeznaczyć n a cele rep re z en ta cy jn e i w ypoczynkow e. Początkow o ich am bicje zaspokajało posiadanie okazałej rezy d en cji m iejskiej, bogato w yposażonej i otoczo nej parkiem . W ypoczynek odbyw ał się poza g ranicam i k raju , w m odnych k u ro rta c h i kąpieliskach. Podczas licznych podróży zagranicznych łódz k a b u rż u a z ja po znała inne jeszcze form y spędzania czasu w olnego, k tó r e oprócz m ożliwości w ypoczynku podnosiły ra n g ę ro dziny w o p in ii śro dow iska. P osiadanie rezyden cji w stre fie podm iejskiej Łodzi w ra z z za kupem m a ją tk u ziem skiego stanow iło ponadto dobrą lokatę kapitału, jak rów nież stw arzało m ożliwości w ypoczynku bez konieczności odby w ania dalekich podróży.
W p rzy p ad k u b u rżu azji łódzkiej istn iały d w a sposoby w ejścia w po siadanie rezy d en cji podm iejskich. Pierw szy z nich polegał n a przejęciu istniejącego ju ż obiektu w raz z całym m ajątk iem z rą k zubożałych ro dzin szlacheckich. W śród badanych dotyczy to ty lk o czterech obiek tów, k tó re w ten sposób zm ieniły fun kcję z m ieszkalnej n a w ypoczyn kową.
D rugi sposób polegał n a budow ie rezy d en cji od podstaw na teren ie zakupionego m a ją tk u ziem skiego lub p arceli leśnej. Z jaw isko to zaistn ia ło prakty czn ie dopiero w okresie m iędzyw ojennym , chociaż d w a n a jb a r dziej okazałe pałace pow stały jeszcze w X IX w.
A naliza przem ian fu n k cjo n aln y ch obiektów ze szczególnym uw zględ nieniem fu n k cji w ypoczynkow ej prow adzi do wniosku, że większość z nich p ełniła tę fu n kcję w yłącznie w okresie m iędzyw ojennym . Po w o j nie d aw n e rezyden cje przekształcone zostały w m ieszkania całoroczne lub przeznaczone n a inne form y działalności, nip. opiekę społeczną. Tylko trzy daw n e rezy d en cje pełn ią n ad al fu n k cję w ypoczynkow ą, w tym dw a p rze jęte zostały przez państw o po w ojnie w ra z z należącym i do b u rż u a zji zakładam i przem ysłow ym i.
A naliza etapów pow staw an ia rezy d en cji w strefie podm iejskiej Łodzi pozw ala n a stw ierdzenie, że zjaw isko to, jakk olw iek zapoczątkow ane ju ż w końcu X IX w., rozw inęło się dopiero po I w ojnie św iatow ej, n ie osią gając jed n a k zb yt w ielkich rozm iarów .
P o ró w nu jąc proces p ow staw an ia re z y d e n c ji w okolicach Łodzi z po dobnym zjaw iskiem obserw ow anym n a Śląsku, zauw ażyć m ożna pew ne odrębności. P ierw szą z n ich jest fa k t opóźnienia w tym zakresie b u rż u a zji łódzkiej, k tó ra rozpoczęła budow ę w iększości rez y d e n c ji w ted y (po I w ojnie św iatow ej), gdy zjaw isko to n a Ś ląsku p rak ty czn ie zanikło. R ezydencje śląskie ch arak tery zo w ały się znacznym i rozm iaram i, w y szu k a n ą a rc h ite k tu rą o raz skom plikow anym program em w n ętrz. W stre fie podm iejskiej Łodzi w w iększości pow stały n a to m ia st obiekty, k tó ry ch sposób w y k o rz y sta n ia i w a ru n k i lokalizacji były znacznie skrom niejsze,
przypom inające raczej bardzo p o p ularn e obecnie tzw . „drugie
d om y”.
R ezydencje podm iejskie b u rżu azji łódzkiej uznać m ożna za pierw szą próbę w y k o rzy stan ia stre fy podm iejskiej p rzez m ieszkańców Łodzi do budow n ictw a letniskow ego, odbiegającego często w swej form ie od spo tykanego obecnie, ale będącego w zorem do naśladow ania dla p rze d sta wicieli in telig encji w okresie m iędzyw ojennym i pierw ow zorem po wszechnego obecnie zjaw iska budow y „di'Ugich dom ów ” .
P IŚ M IE N N IC T W O F l a t t O ., 1853, O p i s m i a s t a Ł o d z i p o d w z g l ę d e m J U s t o i y c z n y m , s t a t y s t y c z n y m i p r z e m y s ł o w y ni, W a r s z a w a . K o ł o d z i e j c z y k R., 1967, K s z t a ł t o w a n i e s i ę b u r ż u a z j l w K r ó l e s t w i e P o l s k i m ( 1 8 1 5 — 1850), W N , W a r s z a w a . K o ł o d z i e j c z y k R., 19G2, B o h a t e r o w i e n i e r o m a n t y c z n i . O p i o n i e r a c h k a p i t a l i z m u w K r ó t e > t w i e P o l s k i m , W ie d z a P o w s z e c h n a , W a r s z a w a . K o ł o d z i e j c z y k R., 1964, K s z t a ł t o w a n i e s i ę k a p i t a l i z m u na z i e m i a c h p o l s k i h w l u t a c h 7796— 1864, W y ż s z a S z k o ła N a u k S p o łe c z n y c h , W a r s z a w a . K o ł o d z i e j c z y k R., 1979, B u r ż u a z j a p o l s k a w X I X 1 X X w i e k u . S z k i c e h i s t o r y c z n e , P IW , W a r s z a w a . L i s z e w s k i S., 1987, G e n e z a i r o z w ó j o s a d n i c t w a w y p o c z y n k o w e g o w o t o c z e n i . i Ł o d z i , „ A c ta U n iv e r s ita t is L o d z ie n s is" , T u r y z m nr 5, Łódź. L i s z e w s k i S., 1 9 a l, i>pała. M o r l o i o g i a i l u n k c j u m i e j s c o w o ś c i w y p o < ¿ y n k o w e j , „ T u ry z m " , t. 1, z. 2. K o t e r M ., 1988, W a r u n k i n a t u r a l n e , [w :] Ł ó d ź — d z i e j e m i a s t a (red. R. i i o s i n ) , P W N , W a r s z a w a . M a t c z a k A ., 1985, F u n k c j e w y p o c z y n k o w e s t r e l y p o d m i e j s k i e j Ło d z i , „ A c ta U n i- v e r s iita tis L o d z ie n s is " , F o lia G e o g r . z. 5, Ł ódź.
M a t c z a k A ., 1986, P r z y r o d n i c z e p o d s t a w y o r g a n i z a c j i w y p o c z y n k u w s t r e i i e p o d m i e j s k i e j Ł o d z i , „ A c ta U n iv e r s it a t is L o d z ie n s is" , T u r y z m n r 2, Ł ód ź. O l a c z e k R., 1974, R e j o n y t u r y s t y c z n e w o j e w ó d z t w a ł ó d z k i e g o n a t l e z a s o b n o ś c i t e r e n u w w a l o r y t u r y s t y c z n e , [w :) R e g i o n Ł ó d z k i . S t u d i a i M a t e r i a ł y , t. 4, Ł ódź. S u r a t o w i c z J., 1984, M a t e r i a ł y M u z e u m W n ę t r z Z a b y t k o w y c h w P s z c z y n i e , P s z c z y n a . M g r J e r z y S t e j s k a ł Z a k ła d Z a g o s p o d a r o w a n ia Ś r o d o w is k a t P o lit y k i P r z e s tr z e n n e j U n iw e r s y t e t Ł ó d z k i al. K o ś c iu s z k i 21 9 0-418 Ł ódź R É S U M É
Il fa u t r a p p o r te r à la fin d u X I X ème s i è c l e l'a p p a r itio n d e s p r e m iè r e s r é s id e n c e s d e la b o u r g e o is ie d e Ł ód ź d a n s la z o n e su b u r b a in e d e la v i l l e . A c e t t e é p o q u e - la c e r t a in s m e m b r e s d e c e t t e c l a s s e d is p o s a n t d e m o y e n s fin a n c ie r s s u f f is a n ts p o u v a ie n t l e s d e s t in e r a u r e p o s o u a u x o b j e c t if s d e r e p r é s e n t a tio n . D 'a b o r d le u r s a m b itio n s é t a ie n t a s s o u v i e s p a r la p o s s e s s i o n d 'u n p a la is) s o m p t u e u x o u l e s d é p a r ts p o u r l e s s t a t io n s b a ln é a ir e s,' p lu s ta r d , ils c h e r c h a ie n t à a v o ir u n e r é s id e n c e d a n s l e v o i s i n a g e d e la v i l l e , q u i, a v e c u n d o m a in e a c q u is , c o n s t it u a it u n b o n p la c e m e n t d e c a p it a u x , m e tt a it e n v a le u r l'im p o r t a n c e d e la f a m ille d a n s l e s y e u x d u m ilie u .
L e s r e c h e r c h e s d a n s l e s a r c h iv e s e t su r le te r r a in o n t e u p o u r r é s u lt a t la l o c a l i s a t io n d e s 35 r é s id e n c e s fo r m a n t u n g r o u p e d e s r é s id e n c e s s u b u r b a in e s d e la b o u r-W p ły n ę ło : 16 m a r c a 1992 r.
g e o l s i e d e Ł ód ź (T a b l. I). L es o b je ts s o n t d i s p o s é s d 'u n e f a ç o n i n é g a l e d a n s la z o n e su b u r b a in e e t s e c o n c e n t r e n t d a n s l e s r é g io n s l e s p lu s a t tr a y a n t e s p o u r l e r e p o s a u po'int d e v u e d e la n a tu r e , c e q u i d é m o n t r e l e s o in p a r t ic u lie r d e s p r o p r ié ta ir e s q u a n t au c h o ix d e l'e n t o u r a g e d e la r é s id e n c e b â tie .
A u c a s d e la b o u r g e o is ie d e Ł ód ź, o n d e v e n a i t p r o p r ié t a ir e d 'u n e r é s id e n c e su b u r b a in e d e d e u x m a n iè r e s . La p r e m iè r e c o n s is t a it e n a c h a t d 'u n o b je t d é jà exlistam t, a v e c t o u t l e bien^ d e s m a in s d e f a m i l l e s n o b le s a p p a u v r ie s , i e l l e e s t l'o r ig in e d e s q u a tr e r é s id e n c e s s u b u r b a in e s s e u le m e n t .
La d e u x iè m e m a n iè r e c o n s is t a it e n c o n s t r u c t io n d e la r é s id e n c e e n e n tie r su r l e t e r r ito ir e a u b ie n a c q u is o u d ’u n e p a r c e lle f o r e s t iè r e . P r a tiq u e m e n t c e p h é n o m è n e n 'a p a s p n s n a is s a n c e q u e d a n s la p é r io d e d 'e n tr e d e u x g u e r r e s , b ie n q u e d e u x p a la is s o m p t u e u x a ie n t é t é c o n s t r u it s e n c o r e au X I X èraü s iè c le . Le p r o b lè m e d e s é v o l u t io n s f o n c t i o n n e l l e s d e s o b je ts m è n e à la c o n c lu s io n , q u e la p lu s g r a n d e p a r tie d e c e u x - c i a v a it la f o n c tio n d e r e p o s e x c l u s iv e m e n t d a n s la p é r io d e d 'e n tr e d e u x g u e r r e s . A p r è s la Ilèm e g u e r r e m o n d ia le , l e s a n c ie n n e s r é s iu e n c e s o n t é t é t r a n s f o r m é e s on a p p a r te m e n ts h a b ité s p e n d a n t t o u t e l'a n n é e o u d e s t i n é e s a u x f o r m e s d iv e r s e s d e l'a c t iv it é , a s s i s t a n c e s o c i a le , p. e x . S e u le s J d 'e n tr e l e s r é s id e n c e s o n t m a in t e n u le u r f o n c t io n d e r e p o s . 2 d 'e n tr e e lle * o n t é t é a p p r o p r ié e s p ar l'é t a t a v e c le s é t a b lis s e m e n t s in d u s t r ie ls a p p a r te n a n t à l'a n c ie n n e b o u r g e o is ie ( D e s s in 2).
L 'a n a ly s e d e s é t a p e s d e l'a p p a r itio n d e s r é s i d e n c e s d a n s la z o n e s u b u r b a in e p e r m e t d e c o n s t a t e r , q u e l e p h e n o m è n e , b ie n q u e in a u g u r é d é j à v e r s la fin du X I X èu‘L' s iè c le , s ’e s t d é v e l o p p é s e u le m e n t d a n s la p é r io d e d 'e n tr e d e u x g u e r r e s ; m ê m e a lo r s il n e m a n if e s ta it p a s d e g r a n d e v i t a li t é (T ab l. I).
S e u l e s q u e lq u e s u n e s d e s 35 r é s i d e n c e s i n v e n t o r i z e s d a n s la r é g io n d e Ł ód ź s e t a is a ie n t r e m a r q u e r p ar l'o p u le n c e e t le l u x e d é m o n tr a n t le u r c a r a c t è r e d 'a n o b lis s e m e n t e t le u r d e s t in a tio n . La p lu p a r t d e s o b je ts fo r m a n t l e g r o u p e d e r é s id e n c e s su b u r b a in e s a v a ie n t la p h y s io n o m ie d 'u n e v i l l a p lu s o u m o in s s p le n d id e , d o n t la f a ç o n d ’e x p lo it a t io n e t l e s c o n d itio n s d e la l o c a l i s a t i o n r a p p e lle n t l e s „ s e c o n d e s r é s id e n c e s " tr è s r é p a n d u e s à l'h e u r e a c t u e lle . L e s r é s i d e n c e s s u b u r b a in e s d e la b o u r g e o is ie d e Ł ód ź p e u v e n t ê tr e c o n s id é r é e s c o m m e l e p r e m ie r e s s a i d e tirer p a r ti d e la z o n e su b u r b a in e f a it p ar l e s h a b ita n t s d e Ł ó d ź p o u r la c o n s t r u c t io n e s t i v a l e , d iff é r e n t e d a n s sa f o r m e d e c e l l e q u 'o n r e n c o n t r e à p r é s e n t, m a is s e r v a n t d e m o d è le à im ite r a u x r e p r é s e n t a n t s d e l ' i n t e l lig e n t s ia à l'é p o q u e d 'e n tr e d e u x g u e r r e s e t l e s c o n s t r u c t e u r s d e s „ r é s id e n c e s s e c o n d a ir e s " tr è s n o m b r e u s e s à l ’h e u r e a c t u e lle . T r a d u it p a r L u c ja n K o w a ls k i S U M M A R Y T h e b e g in n in g s o f r e s id e n c e s b e lo n g in g to t h e l o c a l b o u r g e o is ie in t h e s u b u r b a n z o n e o f Ł ó d ź d a te b a c k to t h e l a t e 19th c e n t u r y . A t th a t tim e s o m e o f it s r e p r e s e n t a t i v e s p o s s e s s i n g a d e q u a te f in a n c ia l r e s o u r c e s w e r e a b le to e a r m a r k th e m fo r r e c r e a tio n a n d r e p r e s e n t a t io n p u r p o s e s . A t fir s t, t h e y w o u ld b e s a t is f ie d w it h p o s s e s s in g a s p le n d id p a la c e in t h e c i t y a n d V is itin g t h e f a s h io n a b le sp a s , b u t la te r o n t h e y w is h e d to h a v e th e ir r e s id e n c e in t h e v i c i n i t y o f t h e c it y , w h ic h a lo n g
w it h th e p u r c h a s e d la n d e d e s t a t e c o n s t it u t e d a g o o d c a p it a l in v e s t m e n t a n d e n s u r e d a h ig h e r s o c ia l p o s it io n o f a f a m ily in t h e lo c a l m ilie u . T h e a n a ly s is o f t h e a r c h iv e s a n d f ie ld s tu d ie s a llo w e d to lo c a l i z e 35 r e s id e n c e s o f t h e b o u r g e o i s i e in th e su b u r b a n z o n e o f Ł ód ź (T a b le I). T h e r e s id e n c e s are s c a t t e r e d t h r o u g h o u t t h e s u b u r b a n z o n e , b u t t h e y a r e c o n c e n t r a t e d in a r e a s m o st a t t r a c t iv e fo r r e c r e a tio n a l p u r p o s e s (F ig . 1), w h ic h c o u ld b e tr e a t e d a s a t e s t im o n y o f a g r e a t c a r e e x e r c is e d b y th e ir o w n e r s w h e n s e l e c t i n g th e s i t e fo r a r e s id e n c e . T h e Ł ód ź b o u r g e o is ie h a d t w o w a y s o f c o in in g in to o w n e r s h ip o f a su b u r b a n r e s id e n c e . T h e fir st o f th e m c o n s i s t e d in t a k in g o v e r b u ild in g s a n d t h e e n tir e e s t a t e fr o m im p o v e r is h e d n o b ilit y f a m ilie s . In t h is w a y , o n l y fo u r s u b u r b a n r e s i d e n c e s w e r e s e t u p .
T h e o th e r w a y i n v o l v e d b u itd in g a r e s id e n c e „ fro m t h e sc r a tc h " on a n a c q u ir e d la n d e d e s t a t e or f o r e s t s ite . T h a t p h e n o m e n o n a p p e a r e d p r a c t ic a lly n o t u n til th e in te r w a r p e r io d , a lt h o u g h t w o m o s t m a g n if ic e n t p a la c e s w e r e b u ilt s t ill in t h e 19th c e n tu r y . T h e a n a ly siis o f t h e fu n c t io n a l c h a n g e s o f t h e r e s id e n c e s le a d s to t h e c o n c lu s io n th a t m o st o f th e m h a d a r e c r e a t io n a l f u n c tio n s o l e ly d u r in g t h e in te r w a r p e r io d . A f te r th e w a r t h e fo r m e r r e s id e n c e s w e r e tr a n sfo r m e d in y e a r - r o u n d a p a rtm en '.s or t h e y w e r e u s e d fo r o th e r p u r p o s e s , e .g . w e lf a r e a s s is t a n c e . O n ly th r e e o f th e m p e r fo r m a r e c r e a tio n a l f u n c tio n t o d a y , a n d a m o n g th e m t w o w e r e t a k e n o v e r b y t h e S ta te a lo n g w it h in d u s tr ia l p la n ts b e lo n g in g to t h e fo r m e r b o u r g e o is ie (F ig. 2). T h e a n a ly s is o f s t a g e s in s e t t in g u p r e s i d e n c e s in t h e s u b u r b a n z o n e o f Ł ódź s h o w s th a t t h is p h e n o m e n o n s ta r te d s t i l l in t h e 19th c e n t u r y w a s n o t a c c e le r a te d u n til t h e in te r w a r p e r io d (T a b le I), b u t e v e n th e n it d id n o t a s s u m e a n y b ig g e r s c a le . O n ly a f e w fr o m a m o n g t h e 35 r e s id e n c e s in th e su b u r b a n z o n e o f Ł ódź d is t in g u is h e d t h e m s e l v e s b y a f f lu e n c e a n d s p le n d o u r r e f le c t in g t h e w e a lt h o f th e ir o w n e r s a n d t h e ir e n n o b le m e n t c h a r a c te r . H o w e v e r , m o st o f t h e r e s id e n c e s c la s s if ie d a m o n g t h e s u b u r b a n r e s id e n c e s l o o k e d li k e m o r e or l e s s s u m p tu o u s v illa si, w h ic h w e r e u s e d fo r p u r p o s e s r e s e m b lin g t h o s e o f t h e s o - c a lle d „ s e c o n d h o m e s" s o p o p u la r t o d a y . T h e su b u r b a n r e s id e n c e s o f t h e lo c a l b o u r g e o i s i e c a n b e t r e a t e d a s t h e fir st a tte m p t m a d e b y t h e in h a b it a n ts o f Ł ó d ź to u s e t h e su b u r b a n z o n e fo r p u r p o s e s o f r e c r e a tio n a l h o u s in g d e p a r tin g q u ite c o n s id e r a b ly in th e ir d e s ig n a n d fo r m fro m „ s e c o n d h o m e s" e r e c te d b y t h e in t e ll i g e n t s i a in t h e in te r w a x p e r io d a n d im it a t in g th e r e s id e n c e s in q u e s t io n or t h o s e b u ilt t h e s e daysi.
