Ziemniak Polski 2008 nr 4 1
M
M
M
N
N
N
I
I
I
E
E
E
J
J
J
Z
Z
Z
N
N
N
A
A
A
N
N
N
E
E
E
S
S
S
Z
Z
Z
K
K
K
O
O
O
D
D
D
N
N
N
I
I
I
K
K
K
I
I
I
K
K
K
W
W
W
A
A
A
R
R
R
A
A
A
N
N
N
T
T
T
A
A
A
N
N
N
N
N
N
O
O
O
W
W
W
E
E
E
Z
Z
Z
I
I
I
E
E
E
M
M
M
N
N
N
I
I
I
A
A
A
K
K
K
A
A
A
dr inż. Tomasz ErlichowskiIHAR, Zakład Nasiennictwa i Ochrony ziemniaka w Boninie e-mail: erlichowski@ziemniak-bonin.pl
iemniak na świecie jest atakowany przez dużą liczbę szkodników, w tym wiele kwarantannowych. Występowanie i żerowa-nie szkodników powoduje bezpośredżerowa-nie szkody gospodarcze poprzez zmniejszenie wielkości i jakości plonu, a w wypadku orga-nizmów kwarantannowych straty pośrednie, w szczególności powodujące całkowitą likwi-dację plantacji z urzędu (dyskwalifikacja) oraz zakaz i niemożność przemieszczania plonu poza granice ich występowania (zakaz eksportu i obrotu wewnętrznego).
W obowiązującym w naszym kraju i Wspólnocie wykazie organizmów szkodli-wych podlegających obowiązkowi zwalcza-nia wymiezwalcza-nia się 2 obiekty w grupie owadów (andyjskie ryjkowce ziemne Premnotrypes spp., popilię japońską Popillia japonica oraz – częściowo – stonkę ziemniaczaną
Leptino-tarsa decemlineata, która nie jest obiektem
kwarantannowym w Polsce, ale znajduje się na liście w niektórych krajach Wspólnoty Europejskiej – Cypr, Malta, Irlandia, Wielka Brytania, Finlandia, Szwecja, Portugalia i Hiszpania) i 5 obiektów w grupie nicieni (wy-roślaka perełkowego Nacobbus aberrans, mątwika ziemniaczanego Globodera
rosto-chiensis, mątwika agresywnego Globodera pallida, guzaki Meloidogyne spp. oraz
nisz-czyka ziemniaczaka Ditylenchus destructor), co reguluje najnowsze rozporządzenie mini-stra rolnictwa i rozwoju wsi z dnia 21 lutego 2008 r. (Dz. U. nr 46, poz. 272 wraz z za-łącznikami). Tym samym traci moc poprzed-nie rozporządzepoprzed-nie właściwego ministra z dnia 26 marca 2004 r. w sprawie zapobiega-nia wprowadzaniu i rozprzestrzezapobiega-nianiu się organizmów kwarantannowych.
Wymienione wyżej obiekty kwarantanno-we dzielą się ponadto na nie występujące w krajach Wspólnoty tzw. gatunki nieeuropej-skie (lista A) oraz występujące w Europie (lista B). Wymienione agrofagi nie występu-jące w Europie w razie ich zawleczenia z terenów zakażonych wraz z importowanymi ziemniakami, glebą oraz materiałem roślin-nym (żywym lub martwym) mogą stanowić realne zagrożenie dla upraw ziemniaka w Europie, ponieważ mogłyby się tu łatwo za-aklimatyzować. Wobec istniejącej groźby zawleczenia agrofagów nie notowanych do tej pory w kraju i możliwości znalezienia przez nie sprzyjających warunków rozwoju i zadomowienia szczególnej wagi nabiera przestrzeganie zasad kwarantanny ze-wnętrznej.
W ostatnim czasie w związku z otwarciem granic i migracją ludności, współpracą mię-dzynarodową oraz wolnym handlem zagro-żenie ze strony przemieszczających się or-ganizmów kwarantannowych staje się coraz bardziej realne. Szkodniki mogą się prze-mieszczać w sposób naturalny (migracja za pokarmem i nowymi terenami do zasiedla-nia, zmiany klimatyczne) oraz sztuczny (transport lotniczy i morski wraz z towarami, płodami rolnymi i roślinami, pomoc humani-tarna). Bardzo łatwo i szybko organizmy kwarantannowe przemieszczają się w rejo-nach konfliktów zbrojnych i napięć między-narodowych w związku z osłabionym działa-niem na tych terenach służb kwarantanny.
Oprócz przepisów legislacyjnych w każ-dym z krajów Unii sprawy szkodników kwa-rantannowych reguluje także rekomendowa-na przez EPPO (Europejska i
Ziemniak Polski 2008 nr 4 2
morska Organizacja Ochrony Roślin) lista szkodników kwarantannowych. Organizacja ta, zrzeszająca obecnie 50 krajów (Europy i państw leżących w basenie Morza Śród-ziemnego), stoi na straży rozprzestrzeniania szkodników, bada rozmieszczenie geogra-ficzne szkodników, wprowadza wspólne przepisy i zabiegi fitosanitarne zapobiegają-ce rozprzestrzenianiu się patogenów kwa-rantannowych. Szkodniki kwarantannowe ziemniaka podzielone są tam na 2 grupy: lista A1 (szkodniki nie występujące i nie-obecne w regionie EPPO) oraz lista A2 (szkodniki lokalnie obecne w regionie EPPO).
Na liście A1 ze szkodników ziemniaka wymienia się obce na terenie EPPO: pchełkę ziemniaczaną Epitrix tuberis, drutowca bura-kowego Limonius californicus, drutowca ku-kurydzianego (pospolitego) Melanotus
com-munis (pochodzących z Ameryki Płn. – USA,
Kanada) oraz andyjskie ryjkowce ziemne
Premnotrypes spp. (pochodzące z Ameryki
Płd.). Na liście A2 znajdują się szkodniki lokalnie obecne na terenie państw sygnata-riuszy EPPO: stonka ziemniaczana
(Leptino-tarsa decemlineata), popilia japońska (Popil-lia japonica) oraz skośnik ziemniaczak
(Phthorimaea operculella).
Charakterystyka mniej znanych
szkodników kwarantannowych ziemniaka
Andyjskie ryjkowce ziemne Premnotrypes spp. (Coleoptera: Curculionidae), ang. ande-an potato weevil. Znande-anych jest przynajmniej 8 gatunków atakujących ziemniaki w rejonie Andów. Najważniejsze z nich to: P.
latitho-rax, P. vorax oraz P. sturicallus. Główną
ro-śliną żywicielską jest ziemniak. Prezentowa-ne gatunki występują tylko w Ameryce Płd., od Ekwadoru po Chile, szczególnie w wyso-ko położonych tropikalnych strefach uprawy ziemniaka, do około 3000 n.p.m. Cykl rozwo-jowy podanych wyżej gatunków jest bardzo podobny. Okres suchej zimy przeżywają jako owady dorosłe (ryjkowce ok. 4-8 mm długo-ści) wewnątrz bulw lub w glebie. W porze deszczowej wychodzą i żerują głównie na liściach i łodygach ziemniaka (mogą całko-wicie zniszczyć część asymilacyjną). Jaja składają na chwastach i roślinach ziemniaka. Larwy migrują do bulw i drążą w nich kanały, przechodząc z bulwy do bulwy. Przepo-czwarczenie odbywa się w glebie (1
pokole-nie roczpokole-nie). W rejonach występowania są ważnymi gospodarczo szkodnikami, które niekiedy całkowicie niszczyły plantacje. Roz-przestrzeniają się wraz z zakażonymi bul-wami, których larwy znajdują się wewnątrz bulw. Z reguły trudno jest je wykryć na pod-stawie zewnętrznych oględzin. Zwalczane są głównie chemicznie i biologicznie (owado-bójczy grzyb B. bassiana), prowadzone są badania nad odpornością odmian oraz fero-monami agregacyjnymi.
Pchełka ziemniaczana Epitrix tuberis (Co-leoptera: Chrysomelidae), ang. tuber flea beetle – mała czarna stonka (1-2 mm długo-ści, ruchliwa i szybka) występująca w USA, Kanadzie, Puerto Rico i Ekwadorze oraz na Dominikanie i Jamajce. Szkodnik ten prefe-ruje jako roślinę żywicielską ziemniak. Chrząszcze po zimie wychodzą z ziemi w maju, niszcząc część nadziemną ziemniaka. Jest to ważny gospodarczo szkodnik szcze-gólnie w latach suchych i gorących. Płodne samice (ok. 187 jaj) składają jaja do gleby. Larwy (białe z brązową głową, 12 mm dł.) początkowo żywią się korzonkami, później uszkadzają bulwy, drążąc tunele na głębo-kość 1,5 cm. Szkodnik ma 2 pokolenia rocz-nie. Chrząszcze i larwy zwalczane są za pomocą insektycydów.
Limonius californicus (Coleoptera:
Elate-ridae), ang. sugarbeet wireworms – jest ty-powym polifagiem, atakującym ziemniaki, buraki, fasolę i kukurydzę. Występuje pier-wotnie w USA i Kanadzie, na polach nawad-nianych oraz wszędzie tam, gdzie opady roczne przekraczają 460 mm. Zimujące chrząszcze wychodzą z ziemi późną wiosną, gdy gleba ogrzeje się do +10o
C. Samice składają jaja do gleby w liczbie od 200 do 1400 szt. Młode larwy odżywiają się korzon-kami i kiełkującymi roślinami. Żerują w po-wierzchniowej (15 cm) warstwie gleby. Okres larwalny trwa 4-5 lat. Starsze larwy są koloru żółto-brązowego, dł. 25 mm. Chrząszcze są smukłe, wielkości 8-12 mm, czarne. Szko-dliwość larw polega na niszczeniu kiełkują-cych nasion zbóż i kukurydzy, w bulwach ziemniaka i burakach cukrowych widać licz-ne otwory w skórce i tulicz-nele w uszkodzonym miąższu. Możliwość przemieszczenia gatun-ku w inne rejony istnieje głównie przez transport gleby zawierającej jaja, transport
Ziemniak Polski 2008 nr 4 3 bulw i handel ziemniakami zawierającymi
wewnątrz postacie larwalne.
Melanotus communis (Coleoptera:
Elate-ridae), ang. corn wireworms – jest typowym polifagiem, atakującym ziemniaki, słodkie ziemniaki, zboża, trawy, warzywa (marchew) i kukurydzę. Występuje we wschodniej i za-chodniej części USA. Zimujące chrząszcze
M. communis wychodzą z kryjówek na
osło-niętym terenie wczesnym latem. Latem sa-mice składają pojedynczo jaja do gleby i pośród korzenia roślin żywicielskich. Larwy pojawiające się w lipcu odżywiają się ko-rzonkami roślin. Okres larwalny trwa 5 lat. Każdego roku larwy linieją 2 razy. Przepo-czwarczenie następuje w glebie na głęboko-ści 15-30 cm. Chrząszcze wychodzą po 39 dniach i żywią się pyłkiem, na zimę ulegają hibernacji. Larwy mają barwę ciała od blado-żółtej do czerwonobrązowej, brązową głowę, ciało smukłe, cylindryczne o długości 21-25 mm. Chrząszcze (13 mm dł.) są koloru brą-zowego do czarnego. Szkodliwość larw po-lega na całkowitym niszczeniu kiełkującego ziarna kukurydzy i zbóż. W bulwach ziem-niaka larwy wykonują liczne otwory w skórce i tunele w miąższu, zanieczyszczając je od-chodami. Możliwość przemieszczenia gatun-ku w inne rejony podobnie jak u L.
californi-cus. Lokalnie może zostać zawleczony z
dojrzałym ziarnem kukurydzy (chrząszcze). Ryzyko fitosanitarne związane z możliwością zawleczenia nowych gatunków jest duże. Gatunek ten jest szkodnikiem wielu podob-nych roślin uprawpodob-nych, występujących w rejonach o klimacie zbliżonym do europej-skiego.
Popilia japońska Popillia japonica (Cole-optera: Scarabaeidae), ang. Japanese be-etle – jest typowym polifagiem, atakującym wiele roślin uprawnych i ozdobnych (300 gatunków żywicielskich). Zawleczony został z Japonii i Dalekiego Wschodu. Chrząszcze koloru zielonego do brązowego, metalicznie połyskujące, 14-16 mm długości, żarłocznie niszczą części nadziemne roślin i kwiaty, natomiast larwy (pędraki) żywią się korze-niami i bulwami. Szkodliwość gatunku w Eu-ropie wiąże się przede wszystkim z małą liczbą naturalnych wrogów. Zwalczanie głównie za pomocą insektycydów z grupy pyretroidów i karbaminianów oraz naturalne: permetryna i azadirachtyna (neem extrakt).
Skośnik ziemniaczak (Phthorimaea
oper-culella (Lepidoptera: Galechiidae), ang.
pota-to tuber moth – szkodnik przeważnie cieplej-szej części Europy i basenu Morza Śród-ziemnego oraz południowej Afryki, a nawet Nowej Zelandii. Motyle, jaja, gąsienice i po-czwarki zimują głównie w przechowalniach ziemniaków. Motyl ma ok. 10 mm długości, rozpiętość skrzydeł 12 mm. Larwy są koloru białoróżowego, długości 10-12 mm. Po-czwarka (kokon) jest oprzędziona, ma 12 mm długości i jest umiejscowiona w bulwie. Samice składają jaja na bulwach w prze-chowalni, ale także na liściach roślin w polu. Początkowo gąsienice wylęgające się z jaj złożonych na polu gryzą liście, następnie przenikają do ogonków liściowych i łodyg oraz podążają do bulw.
Rozwój w przechowalniach jest ciągły, w rejonach śródziemnomorskich nawet do 6 pokoleń rocznie. Skośnik ziemniaczak (gą-sienice) powoduje w przechowalni ciężkie uszkodzenia miąższu bulw, prowadzące do rozkładu przechowywanych ziemniaków (nawet do 6 gąsienic w 1 bulwie) i wtórnego porażenia chorobami bakteryjnymi i grzybo-wymi. W szklarniach może uszkadzać także pomidory. W Polsce jako wymagający cie-plejszych warunków termicznych nie był jeszcze notowany.
Środki zapobiegające rozprzestrzenianiu się gatunków kwarantannowych to przede wszystkim zakaz importu gleby i roślin z za-każoną glebą (stosuje je większość krajów Unii i krajów zrzeszonych w EPPO), w któ-rych występują omawiane szkodniki. Dobrze zorganizowane laboratoria kwarantanny za pomocą dokładnych metod diagnostycznych sprawnie wykrywają niespotykane do tej pory gatunki. Gorzej przedstawia się możli-wość niekontrolowanego przepływu roślin i bulw w dobie „otwartych granic” i luźnego przemieszczania się ludności. Dlatego nale-ży zwrócić baczną uwagę na środowisko, w którym mogą pojawić się nieznane gatunki, i zgłaszać takie przypadki do właściwych urzędów kontroli (Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa).
Ziemniak Polski 2008 nr 4 4
Literatura
1. Angeles N. 1966. Presence of the potato weevil
Premnotrypes vorax in the Andean region. –
Agrono-mia Tropical 16: 295-299; 2. OEPP/EPPO. 2005. Data sheets on quarantine pests, M. communis. – OEPP Bull. 35: 380-382; 3 OEPP/EPPO. 2005. Data sheets
on quarantine pests, L. californicus. – OEPP Bull. 35: 377-379; 4. OEPP/EPPO. 1989. Data sheets on qu-arantine pests, E. tuberis. – OEPP Bull. 19; 671-675; 5. Rozp. MRiRW z dn. 21 02.2008 r. (Dz. U. nr 46, poz. 272); 6. http//www.eppo.org /QUARANTINE/ listA1.htm
