Natalia Wiktoria Greniewska
Uniwersytet Warszawski, WarszawaTradycyjna bi!uteria tybeta"ska
Bi uteria!tybeta"ska!od!kilku!dekad!cieszy!si#!coraz!wi#kszym!zain-teresowaniem! badaczy,! czego! rezultatem! s$! bogato! ilustrowane! ksi$ ki,!ró nego rodzaju opracowania oraz katalogi wydawane przez muzea!na!ca%ym!&wiecie.!Liczne!wspó%czesne!fotografie,!filmy!czy!re-lacje!podró ników!potwierdzaj$,! e!bi uteria!tybeta"ska!jest!elemen-tem wci$ ! ywej!tradycji.!Do!dzisiaj!mo na!spotka'!(g%ównie!na!emi-gracji)! tybeta"skich! artystów-rzemie&lników,! którzy! niegdy&! praco-wali!na!zlecenie!rz$du!i!przeorów!najwa niejszych!&wi$ty"!w!kraju.! Wszystko!to!pozwala!na!wnikliw$!analiz#!zagadnienia.
Mówi$c!o!zasi#gu!kulturowym!Tybetu,!rozwa amy!teren!znacznie! bardziej rozleg%y!ni !tylko!ten!nale $cy!administracyjnie!do!Chi"skiej! Republiki!Ludowej.!Poza!okupowanym!obszarem!(Tybeta"ski!Region! Autonomiczny,!cz#&'!Syczuanu,!Yunnanu,!Qinghaiu!i!Gansu)!z!trady-cj$! tybeta"sk$! mo emy! spotka'! si#! równie ! w! Indiach,! g%ównie! w Sikkimie, Ladakhu, Spiti, Himachal Pradesz czy Arunachal Pra-desz,! w! Nepalu! (w! królestwie! Mustangu)! czy! Bhutanie.! Tradycyjna! bi uteria!tybeta"ska!jest!tak e!wykonywana!przez!Tybeta"czyków!na! wychod*stwie,!g%ównie!w!Stanach!Zjednoczonych,!Kanadzie,!Austra-lii, Szwajcarii czy Norwegii.
T%o! historyczne! jest! niezwykle! bogate! i! nie! sposób! go! nakre&li'! nawet!na!kilku!stronach,!niemniej!warto!wspomnie'!o!kilku!faktach,! które!mia%y!znacz$cy!wp%yw!na!rzemios%o!tybeta"skie.!By%y!to!m.in.! relacje!wp%ywów!i!wymiany!wzorów!z!s$siadami,!czego!przyk%adem! jest ornamentyka widoczna w zabytkach archeologicznych metalo-plastyki scytyjskiej z IV-III w. p.n.e. W kolejnych wiekach, tj. w VI-VII!w.!n.e.,!wyra*ny!wp%yw!na!r#kodzielnictwo!wywar%a!sztuka!
indyjska, nepalska, chi!ska, a tak"e z terenów Kaszmiru, Chotanu, Kaszgaru i Gandhary. Ogromne znaczenie dla rozwoju bi"uterii tybe-ta!skiej mia# Jedwabny Szlak, dawna droga handlowa #$cz$ca Chiny z Europ$ i Bliskim Wschodem, która pozwoli#a na wprowadzenie nowych metod i technik oraz sprowadzenie nieznanych wcze%niej materia#ów, jak równie" umo"liwi#a nap#yw wykwalifikowanych i utalentowanych rzemie%lników. Ekspansja militarna Tybetu w VII-IX w. tak"e u#atwi#a kontakty z wieloma kulturami i zapozna-nie si& z ciekawymi metodami wytwarzania bi"uterii oraz unikato-wym wzornictwem. Sztuka zdobnicza od VII w. zwi$zana by#a z buddyzmem, co wp#yn&#o na stylistyk& tradycyjnej bi"uterii. Wiek XII by# czasem wp#ywów wynikaj$cych z dzia#alno%ci Mongo#ów. Do XVII w. Tybeta!czycy zapraszali do swojego kraju wielu zagranicz-nych rzemie%lników, co pozwoli#o na poznanie nowych technik i mo-tywów, przynios#o równie" nowe inspiracje. Natomiast od XVII w. Tybet znajdowa# si& w obszarze zainteresowa! cesarzy z mand"ur-skiej dynastii Qing, co skutkowa#o ponownym pojawieniem si& sztuki sino-tybeta!skiej oraz tworzeniem wyrobów artystycznych o charak-terze synkretycznym. Od momentu wej%cia do Tybetu wojsk Chi!-skiej Armii Ludowo-Wyzwole!czej w 1950 r. rozpocz&#o si& wynisz-czanie kultury i sztuki tybeta!skiej. Rewolucja kulturalna 1966-76 na zawsze poch#on&#a wiele dzie# twórczo%ci artystycznej, równie" tej r&kodzielniczej. Sztuka socrealizmu, której stylistyka zacz&#a obowi$-zywa' na ca#ym terenie Chi!skiej Republiki Ludowej, sta#a si& wi-doczna w wyrobach tybeta!skich. Szcz&%liwie tradycyjne metody i style r&kodzie#a tybeta!skiego s$ kontynuowane na wychod(stwie, g#ównie w Indiach i Nepalu.
Bi"uteri& tybeta!sk$ wyró"niaj$ bogate formy, pe#ne przepychu i koloru. Charakteryzuj$ j$ ró"ne style w zale"no%ci od regionu. Mo"na tu mówi' w szczególno%ci o stylu z Lhasy, stylu Tybetu Zachodniego i Ladakhu, stylu wschodnim oraz stylu centralnym i po#udniowym. Tybetanki zak#ada#y przede wszystkim ozdoby na g#ow& i w#osy, szereg naszyjników i napier%ników, kolczyki, bransolety oraz pier%cionki, wplatane równie" we w#osy. Dla m&"czyzn charakterystyczne by#y szkaplerzyki, nawet do kilkunastu sztuk noszonych naraz )Clark 2008: 16*, amulety wplatane we w#osy, pier%cienie oraz kolczyki, pasy i kunsztownie zdobiona bro!. Bi"uteria tybeta!ska wskazuje na region, z którego pochodzi jego w#a%ciciel, jego p#e', pozycj& w spo#ecze!stwie i maj&tno%' )Clark 1996: 839*, pozwala równie" okre%li' jego wierzenia. Poza funkcj$ dekoracyjn$ zapewnia tak"e ochron& przed z#ymi mocami. Urz&dnicy nosili czapki zwie!czone guzami z kamieni szlachetnych, co zosta#o
narzucone przez administracj! mand"ursk#. Innym symbolem tybeta$skich oficjeli z Lhasy by% pod%u"ny kolczyk, zawieszany w jednym uchu (Clark 2008: 17). Okr#g%e srebrne kolczyki, wysadzane per%ami i turkusami nale"a%y do kupców i zamo"nych rolników z Tybetu &rodkowego (Clark 1996: 839). Im mieszkaniec Tybetu by% bogatszy, tym bardziej wymy&lne i dro"sze by%y jego ozdoby. 'ony najbogatszych kupców w po%udniowym Tybecie nosi%y rozpi!te na obr!czach przybrania g%owy, wysadzane koralami i turkusami oraz owijane sznurami pere% (Clark 2008: 16). Ca%o&* stanowi%a efektown# konstrukcj! o strukturze przypominaj#cej nieco paj!cz# sie*. Bi"uteria wykonana z metali szlachetnych przynosi%a szcz!&cie, a niektóre ozdoby stosowano jak amulety. W po%udniowym Tybecie przyj#% si! zwyczaj, "e brak ozdób we w%osach u kobiet przynosi pecha, co powodowa%o, "e jeszcze w po%owie ubieg%ego stulecia kobiety w nich nawet spa%y. Wyj#tkiem by% tylko czas "a%oby (tam"e: 15). Wierzono równie", "e podarowanie kobiecie kamieni szlachetnych w trakcie zar!czyn b!dzie chroni* jej nienarodzone dziecko (tam"e). Z kolei m!"czy+ni nosili na kciuku lewej d%oni pier&cienie z ko&ci s%oniowej, które mia%y ich uchroni* przed wied+mami (tam"e). Przek%ute uszy mia%y zabezpiecza* przed reinkarnacj# w takie zwierz!ta jak os%y, powszechne wi!c by%o noszenie kolczyków równie" przez m!"czyzn (tam"e). Zazwyczaj nosili oni okr#g%y kolczyk w lewym uchu, prawe natomiast zdobi% pojedynczy turkus (Clark 1996: 839).
Wed%ug Schuylera Van Rensselaer Cammanna, strój tybeta$ski jest ró"ny w zale"no&ci od grupy. Arystokraci oraz urz!dnicy z Lhasy upinali w%osy w koki na czubku g%owy i przymocowywali do nich amulety. Dawniej wielu m!"czyzn goli%o g%owy, zostawiaj#c d%ugie kucyki, które przewlekali przez pier&cienie srebrne b#d+ z ko&ci s%oniowej i oplatali je wokó% g%owy. Kobiety z Lhasy nosi%y w poprzek g%owy poziom# listw! pokryt# materia%em i udekorowan# koralami i klejnotami wisz#cymi na %a$cuszkach. W Szigace1 drewniany %uk
s%u"y% jako podpora do rozci#gania nitek z koralikami (Van Rensselaer Cammann 1961: 29-30). Mimo i" zdobienia g%owy z po%udniowego i &rodkowego Tybetu ró"ni# si! znacznie, to w obu przypadkach podstaw# konstrukcji jest drewno otulone filcem i zdobione koralami, turkusami oraz per%ami (Clark 1996: 840). Bez wzgl!du na region kobiece zestawy zawieszane wokó% g%owy by%y ci!"kie, dlatego cz!sto ozdoby wisz#ce wzd%u" skroni dodatkowo
1 Miasto na prawach prefektury w po!udniowej cz"#ci Tybeta$skiego
mocowano do ta!my wokó" g"owy. Nakrycie g"owy z Ladakhu2,
zwane perakiem, jest prawdopodobnie najwi!ksz" i najci!#sz" (oko$o 2 kg) tego rodzaju ozdob" na %wiecie (Dzikowska 2014: 9). Takie przybranie mia$o zapewni& kobietom przychylno%& bóstw w!#owych (nagów), w tym p$odno%&. Do dzi% uwa#a si!, #e bez peraku kobieta nara#ona jest na bezp$odno%&. Wspó$cze%nie perak cz!sto sk$ada si! ze sztucznych turkusów, podczas gdy w przesz$o%ci stanowi$ maj"tek kobiety, którym mog$a swobodnie dysponowa&.
Do dzisiaj Tybeta'czycy wierz" w magiczn" moc amuletów i szkaplerzyków (gau). Istnieje wiele typów amuletów, zale#nych od czterech rodzajów aktywno%ci (uspokojenia, rozwoju, podporz"dkowania oraz gniewu) (Skorupski 2009: 11), po%wi!conych ró#nym bóstwom i demonom. Zawieraj" one ró#ne mantry, a jedn" z cz!%ciej stosowanych jest modlitwa om mani padme hum (ཨ•་མ་ཎི་པ!ྨེ་$ྃ)3. Zakl!cia s" dobierane ka#demu indywidualnie przez
lam!. Ka#da Tybetanka, maj!tna czy uboga, nosi$a na piersiach zazwyczaj z$oty szkaplerzyk, wysadzany turkusami i zawieraj"cy modlitw! b"d* zakl!cie zapisane na kawa$ku papieru. Tybeta'czycy cz!%ciej nosili grawerowane kasetki wykonane z mosi"dzu b"d* srebra. Zawieszali je na szyi, a te mniej por!czne d*wigali za nimi s$u#"cy (Skorupski 2009: viii, ix, za: Hayden 1928: 114-115). M!#czy*ni trzymali je równie# przewieszone przez lewe rami!, na boku (Clark 2008: 16). By$y zak$adane zw$aszcza w podró#y (Tucci 1967: 80), by odgoni& z$e duchy napotkane po drodze. Szkaplerzyki wysadzano turkusami i koralami, przestrze' pomi!dzy kamieniami wype$niano zwojami w technice filigranu. Dodatkowo czasami kamienie b"d* kraw!dzie pude$eczek by$y otaczane per$owymi sznurami (Clark 1996: 840). Kszta$t szkaplerzyków zale#y od regionu, w którym si! go wykonuje, w Lhasie s" one kwadratowe b"d* w kszta$cie gwiazdy, na zachodzie kraju i przy granicy nepalskiej – prostok"tne, zako'czone $ukiem (tam#e).
Poza bi#uteri" apotropaiczn" Tybeta'czycy stosuj" wiele rodzajów bi#uterii rytualnej. Warto tu wspomnie& o ozdobach ko%cianych – p$ytkach noszonych na piersiach, u#ywanych podczas ró#nych rytua$ów, w szczególno%ci egzorcyzmów. Wykonuje si! je z ko%ci, dawniej równie# ludzkich, w których rze*bi si! bóstwa tantryczne,
2 Ladakh – kraina pomi!dzy g$ównym pasmem Himalajów a górami
Karako-rum, po$o#ona w cz!%ci górnego biegu rzeki Indus. Geograficznie najbar-dziej na zachód wysuni!ty fragment Wy#yny Tybeta'skiej; historyczny Tybet Zachodni.
a nast pnie! "#czy! za! pomoc#! sznurka! (Tucci 1967: 80). Równie! stroje u!ywane do rytualnego ta"ca cam4 s# bardzo bogato zdobione,
a mnisi bior#cy udzia$ w tym obrz%dzie, w zale!no&ci od postaci, która wciela si% w nich podczas ta"ca-obrz%du, nak$adaj# wiele warstw naszyjników i amuletów. 'wi#tynie buddyjskie skrywaj# w swoich wn%trzach liczne przyk$ady pi%knej bi!uterii. Obficie ozdabia si% pos#gi bóstw, co u$atwia ich identyfikacj% i wskazuje na genez% stosowanych wzorów (Dzikowska 2014: 8).
Jedn# z cech bi!uterii tybeta"skiej jest obfite u!ywanie turkusu, zarówno wydobywanego na terenie Wy!yny Tybeta"skiej, jak i importowanego z Iranu, oraz koralu przywo!onego z Iranu i basenu Morza 'ródziemnego, w oprawie z grubego srebra. Turkus naturalnie wyst%puj#cy w Tybecie ma niezwyk$# barw% – zielonkawy b$%kit przetykany !y$kami, natomiast ten sprowadzany z Iranu jest niebieski. W naszyjnikach i kolczykach stosowano ba$tycki bursztyn oraz &ródziemnomorskie i indyjskie per$y. Innym wa!nym minera$em jest bia$o-czarny kamie" gzi (onyks), któremu przypisuje si% &wi%te pochodzenie i zdolno&* do ochrony przed atakiem z$ych duchów (Clark 1996: 839). Czasem nazywa si% go „okiem Buddy”, ze wzgl%du na wyst%puj#ce w nim na zmian% ciemne i jasne ko$a. Stosowany w amuletach ma zapewni* pomy&lno&*, s$aw% i d$ugowieczno&* oraz chroni* od chorób, uroków i z$ych duchów (Dzikowska 2014: 38). Jego pochodzenie nie jest do ko"ca jasne i zwi#zane s# z nim liczne tybeta"skie legendy przekazywane od wieków w tradycji ustnej. W jednej z nich gzi przedstawione s# jako owady, które niegdy& !y$y pod ziemi#, jednak po dotkni%ciu przez cz$owieka zamieni$y si% w kamienie. Inna mówi o tym, !e kamie" zosta$ zes$any przez Budd%, aby pomóc Tybeta"czykom pokona* dotkliwe kl%ski !ywio$owe i epidemie5. Spo&ród metali cz%sto stosowano srebro, ale nie tylko.
Lhasa by$a znana przede wszystkim ze swoich z$otych wyrobów (Clark 2008: 44). Tybeta"czycy, handluj#c z innymi krajami, cz%sto stosowali barter z powodu niewystarczaj#cej ilo&ci srebra do wybijania monet (Boyer 1952: 170).
Wp$yw na style i techniki stosowane w Tybecie mia$y otaczaj#ce go pa"stwa – Indie, Chiny czy Nepal. Dotyczy to równie! motywów dekoracyjnych, do których nale!# g$ównie zwierz%ta i pomy&lne
4 Tradycyjne tybeta"skie ta"ce w maskach, wywodz#ce si% z
przedbuddyj-skiej religii bön, lecz zarazem stanowi#ce rytua$ w ramach buddyzmu ty-beta"skiego.
5 http://dzicrystal.com/articles/dzi-beads/5-the-legend-of-tibetan-dzi-bead
ki, takie jak garuda6, jele!, wad"ra7 czy b#yskawica (Clark 1996:
839). Symbolika buddyjska jest najcz$%ciej spotykan& w r$kodzie-#ach, jednak jest to temat zbyt szeroki na artyku# tych rozmiarów, dlatego poni"ej zostanie jedynie skrótowo przedstawione osiem zna-ków pomy%lno%ci (tyb. བ•་ཤིས་ གས་བ"ད /bkra-shis rtags-brgyad):
§ ko#o dharmy (འཁོར་ལོ་/’khor-lo) – jest symbolem nauczania buddyjskiego, przypomina, "e dharma jest kompletna sama w sobie, "e nie ma pocz&tku ani ko!ca, w tym samym momencie jest w ruchu i bezw#adzie. Ko#o wyra"a ca#kowito%' nauczania i "yczenie dalszego szerzenia nauk (Dagyab Rinpoche 1995: 30), § koncha ()ང་གཡས་འ,ིལ་/ dung gyas-’khyil) – ma czysto religijne
znaczenie, s#awi nauczania Buddy (tam"e: 24),
§ kwiat lotosu (tyb. པ.ྨ་ /padma་) – jest symbolem czysto%ci, boskiego pochodzenia i czystego umys#u (tam"e: 23),
§ parasol (tyb. ག)གས་/gdugs) – przedmiot ten ma chroni' przed surowym klimatem i z#& pogod&, jest te" symbolem si#y (równie" duchowej) i wy"szych warstw spo#ecznych, w sferze religijnej ma chroni' przez zbezczeszczeniem (tam"e: 19),
§ parasol zwyci$stwa ("ལ་མཚན་/rgyal-mtshan) – symbolizuje zwyci$stwo nauczania Buddy, zwyci$stwo wiedzy nad ignorancj& oraz osi&gni$cie szcz$%cia poprzez zwyci$stwo nad wszelkimi przeszkodami(tam"e: 27),
§ ryby (གསེར་ཉ་/gser-nya) – Tybeta!czycy nie przypisuj& temu znakowi "adnego specjalnego znaczenia (tam"e: 21), jednak para ryb w dawnych tradycjach buddyjskich jest znakiem bogactwa oraz nadmiaru (Boyer 1952: 182),
§ waza (གཏེར་ཆེན་པོའི་7མ་པ་/gter-chen-po’i bum-pa) – przedstawia spe#nienie duchowych i materialnych "ycze!, jest zwi&zana z bogactwem i posiadaniem paranormalnych umiej$tno%ci (Dagyab Rinpoche 1995: 22),
§ w$ze# niesko!czono%ci (དཔལ་བེ8/dpal be’u) – symbolizuje niesko!czon& m&dro%' i wiedz$ Buddy. Jest jednym z najcz$%ciej wyst$puj&cych wzorów zdobniczych (tam"e: 25).
6 Mityczny ptak, jeden z wielu typów nieludzkich pot!"nych bytów w
bud-dyzmie tybeta#skim.
7 Tyb. dord"e (‘diament, piorun’). Przedmiot rytualny w hinduizmie i
bud-dyzmie. W buddyzmie tybeta#skim stanowi on symbol stanu o$wiecenia, najwy"szego poziomu rozwoju umys%u.
Tybeta scy! rzemie"lnicy! dziel#! si$! na! tych! pracuj#cych! w! ci#gu! ca%ego! roku! oraz! tych,! którzy! zajmuj#! si$! kowalstwem! okresowo, szczególnie! w! zimie,! gdy! nie! maj#! du&o! pracy! zwi#zanej! z! upraw#! roli.! Wykonuj#! oni! zarówno! narz$dzia! potrzebne! w! gospodarstwie,! jak! i! bi&uteri$.! Szczególnie! cenni! r$kodzielnicy! zamieszkuj#! Tybet! wschodni,! regiony! Derge! i! Dayab! (Clark! 2008:! 43).! Bi&uteria tworzona! w! po%udniowym! i! "rodkowym! Tybecie! równie&! wymaga! utalentowanych!artystów.!Dzie%a!wykonywane!w!prowincji!Kham!s#! uznawane! za! szczególnie! pi$kne! (Tucci 1967: 80). W dawnych czasach! (przed! ucieczk#! XIV! Dalajlamy! z! Tybetu)! rzemie"lnicy! najcz$"ciej!&yli!w!pobli&u!"wi#ty ,!których!przeorzy!zlecali!im!prac$,! i!szlaków!handlowych!oraz!na!obrze&ach!du&ych!o"rodków!miejskich! (Lhasa,! Szigace).! Do! miast! co! roku! przybywa%o! wielu! pielgrzymów,! którzy! zlecali! wykonanie! szeregu! przedmiotów,! zwykle! rytualnych.! Tradycyjnie!tybeta scy!arty"ci!nie!podpisywali!swoich!prac,!rzadkim! wyj#tkiem!mog%y!by'!dzie%a!religijne!(Béguin 1996: 811).
Tybeta czycy! przej$li! z! Indii! uprzedzenie! do! kowali! ze! wzgl$du! na! wykonywanie! przez! nich! przedmiotów,! których! u&ycie! powodo-wa%o! "mier'! istot! &ywych.! Natomiast! z%otników! przyjmowano! du&o! lepiej,! gdy&! tworzyli! przedmioty! cz$sto! o! charakterze! religijnym,! z metali!szlachetnych.!Nie!musieli!nawet!mieszka'!na!obrze&ach!mia-sta,! specjaln#! siedzib$! mieli! w!pobli&u! Potali8, pracuj#c! na! zlecenie!
rz#du!(Clark 2008: 45-46).
Najcz$"ciej! stosowane! techniki! to! kucie,! wybijanie,! wyt%aczanie,! grawerowanie,! cyzelowanie,! z%ocenie,! platerowanie,! filigran,! granulacja! czy! inkrustacja! (tam&e:! 46-48).! Kolejno"'! stosowanych! technik, tj. odlewanie, wybijanie na cienkie! p%ytki,! nast$pnie! wycinane!do!uzyskania!po&#danego!kszta%tu!i!lutowane,!nie!ró&ni!si$! od! tych! wyst$puj#cych! w! ca%ym! rejonie! Azji! *rodkowej.! Do! mocowania kamieni zazwyczaj stosowano klej, rzadziej osadzano je w!trwalszy!sposób!(Boyer!1952:!178).!Nierzadko!rze+biono!kamienie! pó%szlachetne.! Sztuki! tej! Tybeta czycy! nauczyli! si$! od! Newarów,! r$kodzielników!z!Nepalu,!którzy!przybyli!do!Tybetu!prawdopodobnie pod koniec XVII w. (Clark 2008:!49).!Zapoznali!oni!Tybeta czyków! równie&!z!mozaik#!(Clark 1996: 839).
Tradycyjna! bi&uteria! tybeta ska! jest! tematem! bardzo! ciekawym! zarówno! ze!wzgl$du! na! ró&norodno"'!wp%ywów!i! bogat#! symbolik$! buddyjsk#,!jak!i!ze!wzgl$du!na!jej!estetyk$.!Warto!jednak!zaznaczy',! &e! mo&na! napotka'! wiele! problemów! badawczych.! Najwa&niejszy!
8 Pa ac!Potala!– po o"ona!w!Lhasiezimowa!rezydencja!nominalnych!w adców!
z nich spowodowany jest ró!nymi podej"ciami i perspektywami ba-dawczymi zwi!zanymi z indywidualn! postaw! autorów wobec sta-tusu obecnego Tybeta"skiego Regionu Autonomicznego. Trudno do-trze# do prawdziwych przyk$adów tradycyjnej bi%uterii w Chinach, gdy% w$adze staraj! si& pokazywa# jej w$asn! wersj&. Z kolei w in-nych krajach, które zamieszkuj! Tybeta"czycy, cz&sto mo%na trafi# na imitacje i podróbki prawdziwej bi%uterii. Sporym problemem, zw$aszcza w Indiach i Nepalu, jest r&kodzie$o dla turystów, które z powodów g$ównie ekonomicznych jest wykonywane z kiepskiej ja-ko'ci materia$ów, cz&sto przez osoby bez odpowiedniego przeszkole-nia, co przyczynia si& do utraty zawodu przez prawdziwych artystów. Jednak coraz cz&'ciej kolejne pokolenia tybeta"skich uchod(ców, zw$aszcza w Ameryce czy krajach europejskich, zaczynaj! docenia# swoje dziedzictwo i staraj! si& je szerzej promowa# na 'wiecie.
Bibliografia
Béguin, Gilles. 1996. Tibet, §I, 7: Introduction: Artist and craftsman: Jane Turner (red.). The Dictionary of Art, vol. 30. New York: Grove. Boyer, Martha 1952. Mongol Jewellery. I Komission Nos Gyldendalske
Boghandel. København: Nordisk Forlag.
Clark, John. 1996. Tibet, §V, 5: Other arts: Jewellery: Jane Turner (red.). The Dictionary of Art, vol. 30. New York: Grove, 839.
Clark, John. 2008. Jewellery of Tibet and the Himalayas. London: V&A Publications.
Dagyab Rinpoche, Loden Sherab. 1995. Buddhist Symbols in Tibetan Culture. Massachusetts: Wisdom Publications.
Dzikowska, El%bieta. 2014. Bi uteria! "wiata.! Jewellery! of! the! world. Pelplin: Bernardinum.
Meyers, Bernard S. (red.). 1961. Encyclopedia of World Art, vol. IV. New York: McGraw-Hill.
Meyers, Bernard S. (red). 1967. Encyclopedia of World Art, vol. XIV. New York: McGraw-Hill.
Rieff Anawalt, Patricia 2007. The Worldwide History of Dress. New York: Thames & Hudson.
Skorupski, Tadeusz 2009. Tibetan Amulets. Bangkok: Orchid Press. Talbot Rice, Tamara 1965. Ancient Arts of Central Asia. London:
Thames & Hudson.
Tucci, Giuseppe. 1967. Tibetan Art, Minor Arts and Handicrafts: Ber-nard Samuel Meyers (red.). Encyclopedia of World Art, vol. XIV. New York: McGraw-Hill, 80.
Turner, Jane (red.). 1996. The Dictionary of Art, vol. 30. New York: Grove. Van Cutsem, Anne 2005. A World of Head Ornaments. Milano: Skira.
Abstract
Traditional Tibetan jewellery
The purpose of this paper is to present the phenomenon of Tibetan jewellery, its history, characteristics, styles, applied patterns and ornamentation. The work focuses on traditional jewellery, its application, execution methods, tools and materials used by jewellers, as well as on the symbolism, mainly Buddhist one, with broad meaning and often used during execution of the ornaments.
Keywords: jewellery, Tibet, craftsmanship, handicraft, adornment,
