A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA SOCIOLOGIC A 4, 1982
Rudhard Stollberg *
TW ORZENIE I UM ACNIANIE SOCJALISTYCZNEGO STOSUNKU DO PRACY W U STRO JU SOCJALISTYCZNYM **
A naliza stosunku do pracy jest w ażnym zadaniem socjologii pracy. S tosunek do pracy jest n aw et podstaw ow ą kategorią tej dyscypliny so-cjologicznej. Poza tym obejm uje ona inne procesy społeczne o olbrzym im znaczeniu, jak rozw ój klasy robotniczej i jej wiodącej roli w społeczeń-stw ie socjalistycznym , tw orzenie socjalistycznego sposobu życia, form o-w anie osoboo-wości socjalistycznej itp. Dla socjologicznych badań nad sto-sunkiem do pracy jest ważne w yjaśnienie treści tej kategorii. Z jednej stro n y prow adzi nas to do w skaźników o określonym stosunku do pracy, które są niezbędne dla badań em pirycznych. Z drugiej stro n y pozwala nam zrozum ieć strategiczne k ieru n k i i cele badań pokazując, w odniesie-niu do jakiego procesu społecznego w inny być prow adzone badania. Za-cznijm y więc od rozw ażania powyższych zagadnień.
W litera tu rz e znaleźć m ożna stw ierdzenie, że stosunek do pracy nie wym aga żadnej osobnej definicji. Chodzi po p rostu o to, jak robotnik (a także każdy inny pracow nik) m yśli o sw ojej pracy, jakie znaczenie przypisuje jej w zw iązku ze swoim i życiowymi celam i, czy zn ajduje w pracy zadowolenie, czy też nie. Bez w ątpienia p ytania te m ają duże znaczenie. Badania z zakresu socjologii pracy, przeprow adzane w k raja ch socjalistycznych przyniosły wiele w yników , które um ożliw iają nam wgląd w postaw y pracow ników wobec ich działalności, jak też n aśw ietlają nam sytuację p anującą w zakładzie pracy. D ają one rów nież kierow nikom za-kładów w skaźniki co do możliwości stym ulow ania pozytyw nego stosunku do pracy. M yśląc jednakże o konieczności włączenia kategorii „stosunek do p rac y ” do system u teoretycznego tzn. połączenia jej z procesam i roz-w oju ogólnospołecznego, na czym polega roz-w edług zdania autora
specyficz-* Prof. dr habil., kierownik Zakładu Socjologii Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu im. Martina Luthera w Halle-W ittenberg.
nie socjologiczny sposób a n a liz y 1 w przeciw ieństw ie do sposobu rozpa-try w an ia tego problem u w psychologii, w inniśm y zastanow ić się nad tym , jakie obiektyw ne w arunki społeczne zn ajd u ją odbicie w specyficznym , tzn. w yrażającym te obiektyw ne w arunki, stosunku do pracy 2.
Socjologiczno-teoretyczny aspekt analizy stosunku do pracy nakazuje postaw ienie p y tania: jak pracow nicy rozum ieją społeczne znaczenie p ra -cy. Ja k wiadomo, c h a ra k te r pracy zależny jest od panującego ustroju społecznego. Poprzez c h a ra k te r pracy każdem u człowiekowi wyznaczone jest m iejsce w społeczeństw ie. I tak w p rac y niew olników w yraża się in-ne położenie człowieka w społeczeństw ie niż w pracy feudalnych podda-nych; inne w kapitalistycznej pracy najem nej, a inne w pracy wolnego socjalistycznego w ytw órcy. O ch arakterze pracy we w szystkich ustrojach społecznych decyduje społeczno-ekonom iczna istota pracy. W społeczeń-stw ie socjalistycznym ch a ra k te ry z u je się ona następującym i cechami:
— praca w ykonyw ana jest na bazie socjalistycznej własności środków produkcji jako wolna od w yzysku działalność socjalistycznego producen-ta, pracow nik w u stro ju socjalistycznym jest jednocześnie w ytw órcą i właścicielem ;
— praca jest o ty le bezpośrednio pracą społeczną, o ile służy całem u społeczeństw u i w ykonyw ana jest dla urzeczyw istnienia podstawowego praw a ekonomicznego społeczeństw a socjalistycznego;
— praca jest czynnością społeczną bezpośrednio k ształtu jącą społe-czeństwo i jako taka jest pracą tw órczą, poprzez pracę realizow ane jest wiele elem entów wiodącej roli klasy robotniczej w socjalizm ie;
— praca służy rozw ojow i socjalistycznej osobowości i w związku z tym zajm uje istotne m iejsce w życiu ludzi pracy, służąc kształtow aniu się socjalistycznego stosunku do pracy.
W ychodząc z tych przesłanek podstaw a badań może być sform ułow ana w następ u jący sposób: J a k w ygląda w rzeczyw istości zgodność m iędzy obiektyw nym i stronam i c h a ra k te ru pracy a jej subiektyw nym odbiciem? Ja k w yrażona jest w postaw ach i zachow aniu wobec pracy dialektyka zachow ań i postaw ? Czy świadomość ludzi pracy odpowiada całkowicie w każdej fazie rozw oju jego obiektyw nej istocie, czy też w ystępują tu ta j sprzeczności lub różnice specyficzne dla poszczególnych grup pracow ni-czych?
M ów iąc innym i słow y, m am y za zadanie zbadać stopień ukształtow ania socjalistycznego sto su n k u do p racy , o k reślić kon k retn e czynniki m ające w pływ na ten stosunek, w ykazać te n d e n c je rozw ojow e i sprzeczności.
1 Por. Grundlagen der marxistisch-leninistischen Soziologie (Podstawy socjo- logii m arksistowsko-leninowskiej), Berlin 1977.
2 Poglądy autora na ten tem at w yjaśnione są obszernie w: R. S t o l l b e r g Arbeitssoziologie, Berlin 1978, rozdz. 2.
S ocjalistyczny stosunek do pracy w yraża się poprzez następujące po-sta w y i zachow ania:
— poczucie odpowiedzialności i obowiązku, szczególnie w odniesieniu do w ypełniania zadań gospodarczych w grupie roboczej i w zakładzie p ra -cy. wysoki stopień gotowości do działania jak rów nież dobra, efektyw na w ydajność pracy, przestrzeganie reg u lam in u pracy i dyscyplina w pracy;
— socjalistyczna s tru k tu ra m otyw acji pracy, zam iłow anie do pracy, odczuw anie p rac y jako konieczności życiowej;
— ak ty w n y udział we w spółzaw odnictw ie, ru ch u racjonalizatorskim oraz innych form ach działalności społecznej w ram ach dem okracji socja-listycznej w zakładzie, w czym w yraża się społeczna fu nkcja klasy ro b o t-niczej jako wiodącej siły w socjalistycznym społeczeństw ie;
— kolektyw ność i gotowość niesienia pomocy kolegom, akceptacja i intensyfikacja praw dziw ie socjalistycznych stosunków kolektyw nych w grupie roboczej jak rów nież pom iędzy pracow nikam i w ram ach całego zakładu;
— nieustanne dążenie do podnoszenia poziomu w łasnego w ykształce-nia i kw alifikacji, dążenie do uśw iadom ieykształce-nia sobie zw iązku m iędzy indy-w idualną działalnością jednostki a ogółem społeczeństindy-w a.
Te postaw y i zachow ania m ają c h a ra k te r im peratyw ny, są w społe-czeństwie socjalistycznym norm am i m oralnym i, i w ym agam y ich posza-nowania. Nie znaczy to w żadnym przypadku, że norm y te ustanaw iane są dowolnie. W ynikają one z obiektyw nego c h a ra k te ru p rac y w socjaliz-mie, m ają realne podstaw y w poziomie rozw oju sił p ro d ukcyjnych i sto-sunków produkcji. Są one nie tylko koniecznym i, ale i m ożliw ym i posta-wami i zachow aniam i w procesie pracy; ich form a dzięki tem u m a cha-ra k te r pcha-raw ny.
Z powyższych cech socjalistycznego stosunku do pracy m ożna w ypro-wadzić w skaźniki, które zn ajdują zastosow anie w badaniach em pirycz-nych.
Je st oczywiste, że p rzy takim sposobie widzenia praca nie jaw i się nam jedynie jako czyjaś k o nkretna czynność. W cen tru m zainteresow ania nie może stać np. problem , czy pracow nikow i podoba się czy nie po prostu jakaś k onkretna czynność, lecz czy podoba m u się ona czy też nie — w kontekście jej faktycznego znaczenia w społeczeństw ie socjalistycznym .
W NRD przeprow adzono w m inionych latach szereg badań, które zaj-m ow ały się stopniezaj-m inforzaj-m ow ania socjalistycznego stosunku do pracy. W dalszym ciągu a rty k u łu zostaną zreferow ane w yniki dwóch badań o tym sam ym program ie, przeprow adzonych w lata ch 1967 i 1977 w dwóch
dużych zakładach chem icznych o szerokim profilu produkcji. Badaniam i objętych zostało: w pierw szym zakładzie — 732, a w drugim — 752 p ra -cowników produkcji, z czego około jedną trzecią stanow iły kobiety.
Pod-staw ą badań była ankieta przeprow adzona w śród pracow ników produkcji oraz k ie ro w n ik ó w 3 badanych pracow ników .
Stosunek do p rac y został u ję ty jako kom pleks postaw i zachowań, tzn. zastosowane w skaźniki nie odnosiły się do sam ych postaw , lecz także do zw iązanych z nim i zachowań. Ogólnie zastosowano 21 w skaźników , które w y rażają stosunek do pracy w podanym wyżej sensie 4.
Podsum ow anie w yników badań pokazuje w pierw szym rzędzie, że stw ierdzone postaw y i zachow ania pracow ników wobec pracy odpow iada-ją już w dużym stopniu obiektyw nem u charak tero w i pracy i noszą cechy typow o socjalistyczne. Przede w szystkim spośród m ężczyzn — pracow ni-ków produkcji — w yłania się duża g ru p a przodujących, k tó ra posiada ukształtow ane w szystkie cechy uznane za w skaźnikow e dla socjalistycz-nego stosunku do pracy. Stw ierdzono istnienie takiej g ru p y także w in-nych badaniach. Chodzi tu o robotników , k tórzy jasno widzą społeczną funkcję ich pracy i w rezultacie angażują w szystkie swoje siły dla wykonania zadań postaw ionych przed zakładem . U kolejnej dużej g ru p y p ra cowników stw ierdzono ukształtow anie socjalistycznego stosunku do p ra -cy, któ re w istotnych p u n k tac h odpowiada obiektyw nem u stopniow i roz-w oju społeczeństroz-w a socjalistycznego. W poszczególnych postaroz-w ach i fo r-m ach działalności dostrzeżono jednak lu k i i w porów naniu do uprzednio w ym ienionej g ru p y stopień gotowości do zaangażow ania i inicjatyw y w tej grupie jest niższy. Ta grupa pracow ników jest bardzo zróżnicow ana. Z n ajdujem y tu zarów no kobiety, k tó ry c h obowiązki rodzinne ograniczają aktyw ność zawodową, starszych w iekiem pracow ników , u któ ry ch można spotkać jeszcze tra d y c y jn e podejście do pracy (dotyczy to np. postaw y wobec działalności zawodowej i kw alifikacji zawodowych k o b ie t5 oraz m łodych pracow ników , u których związanie się z pracą i wysoki stopień gotowości do działania dopiero należy ukształtow ać. W grupie tej z n a jdujem y także w ielu p racujących na stanow iskach pracy o ubogiej w t r e -ści pracy (np. p rzy taśm ie produkcyjnej). Oprócz tego m am y m niejszą grupę pracow ników , k tó rzy w ykazują niski stopień ukształtow ania socja-listycznego stosunku do pracy. Chodzi tu o pracow ników słabo zintegro-w anych, k tó rzy są niezadozintegro-w oleni ze szintegro-w ojej działalności lub z otoczenia w m iejscu pracy, ale k tórzy nic nie czynią lub nie chcą czynić w k ie ru n -ku zm iany sytuacji. Nie id en ty fik u ją się oni (lub tylko w nieznacznym 8 Przynajmniej dwie osoby z kadry kierowniczej (mistrz, organizator związko-w y, inżynier, zm ianozwiązko-wy itp.) były pytane o dane, których nie mogła dostarczyć sama osoba badana, a w ięc o dyscyplinę pracy, gotowość niesienia pomocy itp.
4 Odnośnie szczegółów tych badań por.: J. G e r ä t s , A. T o e p e 1, O. V o i g t , Probleme der Vorbereitung einer soziologischen Untersuchung, „W irtschaftswissen-schaft” 1968, nr 10.
stopniu) ze społecznym i celam i, w y stępują natom iast często jako „ k ry ty -cy” . W ażnym politycznym zadaniem jest doprow adzenie tej g ru p y do po-ziom u reprezentow anego przez bardziej przodujące g ru p y klasy ro b o tn i-czej. O ważności tego zadania św iadczy fakt, że jak w ykazały badania z roku 1977, grupa ta w porów naniu z rokiem 1967 w ykazuje stosunkow ą stabilność.
P rz y badaniu poszczególnych cech socjalistycznego stosunku do pracy m ożem y stw ierdzić, że istnieje kilka cech, k tó re m ożna spotkać u przew ażającej przewiększości pracoprzew nikóprzew produkcji. Należy do nich przew p ierprzew -szym rzędzie poczucie odpowiedzialności wobec problem ów zakładu bę-dące elem entem poczucia własności socjalistycznej. W obu badaniach po-nad 90% ankietow anych stw ierdziło, że wszyscy koledzy w inni zaintere-sować się w łaściw ą organizacją pracy, i że nie jest to jedynie zadaniem k a d ry kierow niczej. Podobnie duża część badanych pracow ników stw ie r-dziła, że w szczególnych w ypadkach, np. przy zakłóceniach produkcji, jest gotowa do nadzw yczajnego zaangażow ania. Zachow anie kolektyw istyczne jest więc cechą w dużym stopniu w ykształconą. W obu badaniach 93°/o pracow ników było scharakteryzow anych przez sw oich kierow ników jako ludzie „chętni do pom ocy” lub „bardzo chętni do pom ocy”.
Ogólnie pozytyw ny jest także poziom rozw oju społecznej aktyw ności w pracy. W obu badaniach ok. 85% brało ak ty w n y udział w w ażnych dyskusjach na tem at ekonom icznych i technicznych zagadnień produkcji, duża część pracow ników jest aktyw na społecznie sp raw u jąc rozm aite funkcje (19G7 — 39%, 1977 — 53%). Spośród 97% p racujących w systemie dniów kow ym w ykazało pilność i zapał w pracy, u 96—97% pracu -jących na akord kierow nicy konstatow ali bardzo dobre lub dobre w y-pełniania norm. Na tym przykładzie widać proces rozw ojow y poczucia odpowiedzialności, k tó ry E. H ahn określił w sposób następujący: „W p ier-wszych latach po w ojnie odpowiedzialność dotyczyła, praw idłow o zresztą, bezpośredniej w ydajności pracy. Coraz bardziej uzupełniane to było przez zainteresow anie kolektyw nym i i społecznym i w arunkam i w zrostu w y d aj-ności i efektyw aj-ności pracy zbiorow ej. Coraz bardziej w zrastała odpowie-dzialność robotników za rozw ój danego oddziału w zakładzie, a także całego zakładu, a naw et jego pow iązań w ogólnym system ie gospodarki” 6. Szczególną rolę w kształtow aniu socjalistycznego stosunku do pracy odgryw a współzaw odnictwo i ru ch racjonalizatorski. Ja k wiadomo, socja-listyczne w spółzaw odnictwo związane jest ściśle z socjalistycznym cha-rak te re m produkcji; jest ono „jedną z tych form , w któ ry ch w yraża się istota socjalistycznego społeczeństw a” 7. F orm y w spółzaw odnictw a
socja-0 E. H a h n , 'Wovon hängt die Entwicklung des sozialistischen Bewußtseins ab? .Neues Deutschland” 4 I 1972.
listycznego są różnorodne. W NRD dom inuje w spółzaw odnictw o o p a ń -stw ow y ty tu ł „K olektyw p rac y socjalistycznej”. Większość załóg ro b o tn i-czych bierze udział w tym w spółzaw odnictw ie, a wiele analiz socjologicz-nych potw ierdza, że dzięki tem u nie tylko w zrastają w yniki produkcyjne, ale polepsza się także spraw ność w ykonyw ania zadań, atm osfera w ko-lektyw ie oraz rozw ój osobowości.
Nie m ożem y się tu zająć w szystkim i aspektam i socjalistycznego w spół-zaw odnictw a (na ten tem at istnieje bardzo obszerna lite ra tu ra 8). Raczej zajm iem y się n iektórym i problem am i ru ch u racjonalizatorskiego, w k tó -rym w sposób szczególny w yraża się socjalistyczny c h a ra k te r pracy i w k tó ry m uczestniczy duża część klasy robotniczej.
Ruch racjonalizatorski zapoczątkow any został w NRD jeszcze przed utw orzeniem państw a w ybitnym i osiągnięciam i takich aktyw istów jak Adolf Hennecke, k tórzy dążyli do tego, ab y przez dobrze przem yślaną organizację pracy i przygotow anie p rodukcji przekroczyć istniejące no r-m y pracy i dokonać przełor-m u we wzroście wydдjności pracy. Ruch ten kontynuow any był następnie w ram a ch ru c h u w spółzaw odnictw a na szerszej bazie jako ru ch m asowy, poprzez liczne konk retn e propozycje ro -botników co do popraw y w arunków pracy, jej ułatw ienia, częściowo do popraw y m etod p rodukcji oraz związanego z nim i w zrostu w ydajności pracy. W tym czasie ru ch racjonalizatorski osiągnął wyższy poziom. Dzi-siaj nie chodzi już o pojedyncze ulepszenia, lecz o ak ty w n y w pływ klasy robotniczej na cały proces produkcji. Obecnie aktyw ność racjonalizato-rów jest nieodłącznym składnikiem program ów w spółzaw odnictw a w n aszych zakładach. Tw orzą się kolektyw y racjonalizatorskie grupujące ro -botników , techników , ekonom istów itp. oraz g ru p y działające na podsta-wie um ów racjonalizatorskich. Socjalistyczna w spólnota pracy stała się w ten sposób głów ną form ą działalności racjonalizatorskiej. Ruch racjo -nalizatorski zyskał tak duże znaczenie, przede w szystkim dzięki tem u, że służy on rozw ojow i osobowości socjalistycznego robotnika. S ty m u lu je dążenie do podnoszenia kw alifikacji, rozw ija kolektyw ność, poczucie od-powiedzialności i dyscyplinę. Przyczynia się do zbliżenia pracy fizycznej i um ysłow ej, staje się dzięki tem u czynnikiem w pływ ającym na rozw ój k lasy robotniczej i zbliżenie klas oraz w arstw społecznych.
Tendencje rozw ojow e ru ch u racjonalizatorskiego zn ajd u ją także od-zw ierciedlenie w w ynikach om aw ianych tu badań socjologicznych. Pod-czas gdy w 1967 r. 50% objętych badaniam i robotników brało udział w ru ch u racjonalizatorskim , w ostatnich pięciu latach, w roku 1977 było ich już 57%. Podobny rozw ój daje się także zauw ażyć w innych dziedzi-nach aktyw ności k lasy robotniczej, jak np. w dążeniu do podnoszenia
w łasnych kw alifikacji. Na bazie polityki kształcenia ogólnego i zawodo-wego, realizow anej w państw ie socjalistycznym m ożna było w yelim ino-wać istniejące niepraw idłow ości w realizacji m iędzy w ym ogam i pracy a poziomem kw alifikacji. Obecnie głów ny problem polega już nie tylko na tym , aby podnosić system atycznie poziom kw alifikacji szerokich w arstw społeczeństw a, lecz aby stw orzyć przesłanki do w ykorzystania posiadanych kw alifikacji w procesie pracy ®. Dążenie zakładów i orga-nów państw ow ych do przekazania klasie robotniczej postępow ych treści pracy, m ających w pływ na w zrost w ydajności, optym alizację obciążeń i rozw ój osobowości, odgryw a przy tym dużą rolę.
Obok kształtow ania takich zachow ań społecznych, k tó re odpow iadają socjalistycznem u stosunkow i do pracy, odnajdujem y kształtow anie socja-listycznych postaw i m otyw acji. W om aw ianych tu badaniach postaw ione zostało także pytanie, jak dalece postaw a pracow ników wobec pracy od-pow iada obiektyw nem u charakterow i pracy. Uwagę skupiono na znacze-niu pracy dla społeczeństw a i jego rozw oju, rozw ijaznacze-niu w łasnych sił fi-zycznych i um ysłow ych oraz rozw oju osobowości w pow iązaniu z tw o-rzeniem socjalistycznych stosunków w kolektyw ie oraz z m aterialnym zabezpieczeniem życia. Leżący u podstaw m odel m otyw acji zaw iera czte-r y kom pleksy m otyw ów : m otyw społeczny, m otyw w ydajności, m otyw kontaktów i m otyw zarobków 10. W tym m iejscu nie m ożem y omawiać poszczególnych teoretycznych problem ów m otyw acji pracy, dotyczących treści tych kom pleksów m otyw acji i ich w zajem nych uw arunkow ań. Chodzi nam tu przede w szystkim o zbadanie, czy pracow nicy swoje w łą-czenie w społeczny proces p rac y wywodzą z istotnych elem entów cha-ra k te ru pcha-racy w socjalizm ie i czy pojaw ia się tcha-ra d y c y jn e przekonanie, w edług którego praca jest tylko środkiem do zapew nienia u trzym ania 11.
W yniki badań dowodzą, że s tru k tu ra postaw wobec pracy pracow ni-ków produkcyjnych zaw iera najistotniejsze elem enty socjalistycznej m o-tyw acji pracy. W skazują na to następujące opinie (°/o ankietow anych, którzy w pełni zgadzają się ze stw ie rd z en ie m )13:
s „Sozialistische A rbeitsw issenschaft” 1978, nr 1, s. 70 i in.
10 Por. także R. S t o l l b e r g , Leistungsbereitschaft und Leistungsmotivation in der Industrie — Ergebnisse soziologischer Forschungen, „Druckformenherstellung. Fachausgabe der ZS Papier und Druck”, 1977, z. 9.
11 Także w socjalizmie praca jest z racji istniejącej produkcjï towarowej i gos-podarki pieniężnej środkiem do zapewnienia utrzymania. W tym sensie motyw zarobków istnieje zawsze. Kryterium oceny stosunku do pracy nie jest w ięc istnie-nie tego r.notywu, lecz jego rola w strukturze motywacji. Jedyistnie-nie w tedy, kiedy stosunek człowieka do pracy zdeterm inowany jest wyłącznie przez zarobek przy całkowitym braku innych m otywów, nie może być mowy o socjalistycznym sto-sunku do pracy.
m oją pracą przynoszę korzyści całem u społeczeństw u 86% praca m oja służy rozw ojow i socjalistycznego społeczeństw a 80%
gospodarka potrzebuje m ojej pracy 95%
tylko zarabianie pieniędzy odgryw a w m ojej pracy istotną rolę 23°/o Ciekawe, że także ci badani, k tórzy całkow icie zgodzili się z ostatnim stw ierdzeniem , zaakceptow ali rów nież stw ierdzenia o orientacji społecz-nej. P otw ierdzają to w yniki w yw iadów pogłębionych, przeprow adzonych w badanych zakładach. M ówią one, że liczba pracow ników nie osiągają-cych żadnego innego zadowolenia z pracy, jak tylko płynące z zarobków, jest bardzo niew ielka ł3. O rientacja na społeczne korzyści pracy, na m oż-liwości rozw oju w łasnych uzdolnień oraz na więzi kolektyw ne jest w idoczna także w następujących odpow iedziach (pytanie brzm iało: ,,Z k tó -rą z poniższych opinii P an się zgadza?”):
dobra jest praca przynosząca duże korzyści i potrzebna innym 23% niezbędność i korzyści z p rac y są sp raw ą główną, ale nie można
zapominać rów nież o w ynagrodzeniu 49%
głów ną spraw ą jest w ynagrodzenie, ale także niezbędność i
ko-rzyści z pracy odgryw ają określoną rolę 18%
każda praca jest dobra, jeśli jest dobrze opłacana 10% dobra jest praca, k tó ra je s t interesująca i zmusza do m yślenia 29% najw ażniejsze jest, że praca jest interesująca, ale m usi być także
dobrze opałcana 39%
najw ażniejsze jest w ynagrodzenie, ale praca w inna być także
in-teresująca 24%
każda praca jest dobra, jeżeli jest dobrze płatn a 8% dobra jest praca, w k tó rej m a się dobre stosunki z kolegam i
i znajduje się przyjaciół 40%
najistotniejsze jest, aby w pracy mieć dobre stosunki z kolegam i,
ale w inna być także dobrze płatn a 36%
najw ażniejsze jest w ynagrodzenie, ale w pracy powinno się także
mieć dobre stosunki z kolegam i 18%
każda praca jest dobra, jeżeli jest dobrze opłacana 6°/o
się w istotnych punktach; zgadzam się częściowo; raczej się nie zgadzam; abso-lutnie się nie zgadzam. Twierdzenia podawane były w sposób nieuporządkowany.
13 Trudność w zbadaniu roli m otywu zarobkowego w ynikała m. in. ze sprzecz-ności, które w ystąpiły w przeprowadzanych pogłębionych wywiadach. Wielu re-spondentów w yjaśniło podczas wyw iadu, że pracują wyłącznie z powodu pienię-dzy, jednak w innym miejscu w ym ieniali spontanicznie cały szereg innych zw ią-zanych z pracą czynników, które sprawiają im zadowolenie. „Praca dla pieniędzy” należy zapewne do stereotypów społecznych, do których ludzie przyznają się bez namysłu i błędnie. Wyjaśnia to prawdopodobnie różnice w podanych wartościach liczbowych.
C harakterystyczne, że nie m a tu istotnych różnic m iędzy m ężczyzna-mi a kobietam i u . Podział danych w edług kw alifikacji i c h a ra k te ru pracy respondentów pokazuje, że przede w szystkim pracow nicy o niskim pozio-mie kw alifikacji i w ykonujący m onotonną pracę w ybierali ostatnią al-tern aty w ę. F a k t ten jest zrozum iały i w skazuje jednocześnie na to, że poza zm ianą treści pracy i dalszym podnoszeniem poziom u kw alifikacji, przy rów noczesnym zatru d n ien iu zgodnie z posiadanym i kw alifikacjam i może być rów nież intensyfikow ane kształtow anie socjalistycznego sto-su nku do pracy. Odpowiedzi na pytanie, czy respondenci chętnie pracują, odzw ierciedlają ich postaw ę wobec pracy. Odpowiedź tw ierdzącą dało 91%, natom iast 7% odpowiedziało „częściowo” oraz po l°/o „w zasadzie n ie” i „absolutnie nie”. W yniki z roku 1977 odpow iadają w zasadzie w y-nikom z roku 1967. P rzew ażająca większość badanych stw ierdziła także, że praca przynosi im zadowolenie. Pokazuje to tab. 1 15.
T a b e l a 1 Zadowolenie respondentów z pracy (w %)
Kategorie odpowiedzi Ogółem czyźniMęż- Kobiety
Praca daje mi duże zadowolenie i nie chciał(a) bym
jej zmieniać 30 31 26
Praca daje mi ogólnie rzecz biorąc satysfakcję,
zna-czy ona coś dla mnie 60 59 61
Praca daje mi mało satysfakcji, nie jestem z nią
szczególnie związany(a) 7 6 9
Praca nie daje mi żadnej satysfakcji, dał(a) bym
sobie radę bez niej 2 3 2
W yniki te świadczą, że udział w społecznym procesie pracy zajm uje istotne m iejsce w system ie w artości badanych. Dla większości pracow ni-ków stała się ona potrzebą życiową i jest widoczne, że proces ten rozw ija się nadal. Jednocześnie rosną w ym agania staw iane pracy. M iernik treści i w arunków pracy zm ienia się w raz z ogólnym rozw ojem społecznym, a zwłaszcza z rosnącym poziomem osobowości, p rzy czym wyższy poziom kw alifikacji i w ykształcenia odgryw a tu znaczą rolę. S tąd też w ielu ro -botników , zwłaszcza m łodych, ocenia w aru n k i tow arzyszące pracy b a r-dziej krytycznie niż m iało to m iejsce przed laty. In teresu jąca i urozm ai-cona praca, możliwości aw ansu zawodowego i podw yższenia kw alifikacji
14 Por. artykuł I. Hölzler zamieszczony w niniejszym zeszycie. 18 Pytanie to zawarte było jedynie w programie badań z roku 1977.
zaw odow ych o d gryw ają szczególnie w w ypadku ludzi m łodych istotną rolę. P rzem iany te najlepiej o b razują w ypow iedzi na tem a t zadowolenia z w ykonyw anych czynności zaw arte w tab. 2.
T a b e l a 2 Zadowolenie z czynności zawodowych (w °/o)
Kategorie odpowiedzi
1967 1977
ogółem pleć ogółem płeć
N=-731 m ż N = 747 m ż Bardzo zadowolony 36 36 36 29 31 23 Bardziej zadowolony niż niezadowolony 51 51 54 45 45 45 Ani zadowolony ani niezadowolony 9 9 8 18 16 22 Bardziej niezadowolony, niż zadowolony 3 3 2 7 6 9 Bardzo niezadowolony 1 1 — 1 2 — Razem 100 100 100 100 100 100
Zadowolenie z w ykonyw anych czynności nie jest w yznacznikiem do-brego lub złego stosunku do pracy. Ludzie niezadow oleni z w yko n y w anych czynności m ogą mieć tak samo w łaściw y stosunek do pracy, jak i lu -dzie z nich zadowoleni. U ty ch drugich z kolei zadowolenie może polegać na obojętności i b rak u jakichkolw iek w ym agań wobec treści pracy łe.
W ażnym zadaniem stojącym w zw iązku z tym przed kierow nictw em jest zwiększenie zadowolenia z w ykonyw anych czynności na bazie socja-listycznej postaw y wobec pracy i stw orzenie w ten sposób w arunków do rzeczyw istej i pełnej satysfakcji z pracy.
Duże znaczenie m a zbadanie czynników , które w pływ ają na stosunek do pracy rozum iany jako akceptacja społecznych celów pracy i przyw ią-zyw ania do niej w artości n iein strum entalnych. Zgodnie z p rzyjętym przez nas m etodologicznym założeniem , należy tu w ym ienić ogólnospołeczne w arunki i stosunki, które tw orzą podstaw ę socjalistycznego stosunku do pracy. Na tej podstaw ie oddziałują jednak specyficzne czynniki, które za-zwyczaj są przedm iotem zainteresow ania em pirycznych badań socjologicz-nych. ■/
W przeprow adzonych w roku 1967 badaniach ustalono trz y g rupy zm iennych o istotnym znaczeniu:
— zm ienne dotyczące osobowości,
18 Por. R. S t o l l b e r g , Arbeitssoziologie. Aufgaben — Probleme, Berlin 1978, rozdz. 4.
— zm ienne dotyczące otoczenia pracy, — zm ienne treści pracy.
W obrębie zm iennej osobowości istotnym było polityczne zaangażo-w anie badanych pojm ozaangażo-w ane jako zaangażo-w ykonyzaangażo-w anie fu n k cji społecznych. M iędzy nim a ogólną o rien tacją na pracę zachodziła silna korelacja, w y ra -żona przez w spółczynnik r = 0,69. K orelację tę w yjaśnia fakt, że spraw o-w anie funkcji społecznych i stosunek do pracy o-w y rażają o-w tym sam ym stopniu postaw ę jednostki wobec rozw oju społecznego w socjalizm ie. Ści-sły związek m iał m iejsce rów nież m iędzy stosunkiem do p rac y a kw alifi-kacjam i (r = 0,35). Zgodnie z tym robotnicy w ykw alifikow ani w ykazują ogólnie rzecz biorąc bardziej rozw inięty socjalistyczny stosunek do pracy niż robotnicy zdobyw ający w łaśnie kw alifikacje oraz robotnicy niew y-kw alifikow ani.
W pływ zm iennej otoczenia pracy jest tru d n y do dokładnego ujęcia ilościowego, jednakże z różnych badań m ożna w yciągnąć następujące wnioski:
N ajw ażniejszym czynnikiem jest tu ta j stopień in teg racji jednostki z zakładem , sposób, w jaki włączona jest ona w rozw iązyw anie zadań zakładu i swojej g ru p y roboczej. Dużą rolę odgryw a stopień, w jakim p ra -cownikowi przekazyw ana jest odpowiedzialność i jakie m a on możliwości w yrażania swoich opinii oraz znajdow ania uznania za szczególnie dobre osiągnięcia w pracy. Stopień, w jakim pracow nik jest inform ow any, zw ią-zany jest z re g u ły z w ym ienionym i czynnikam i. U jm ując rzecz ogólnie, w tej grupie czynników zn ajduje w yraz re a ln y poziom rozw oju dem o-k racji socjalistycznej w zao-kładzie pracy. Innym , zw iązanym z tym czyn-nikiem w pływ ającym na stopień in teg racji jest osobowość kierow nika, jego sty l kierow ania oraz predyspozycje do bycia swego rodzaju wzorem.
Także stosunki m iędzyludzkie w kolektyw ie pracy w w ielu badaniach okazały się czynnikiem o dużym w pływ ie. Szczególnie pozytyw nie od-działuje na kształtow anie się socjalistycznego stosunku do p rac y atm osfera otw artości i tw órczej k ry ty k i w dążeniu do osiągnięcia lepszych w y -ników w pracy.
To, jak dalece treść pracy wiąże się ze stosunkiem do pracy, zostało stw ierdzone w badaniach z ro k u 1967 na podstaw ie rac h u n k u korelacji. W yniki zaw arte są w tab. 3 17.
Ze w spółczynników tych m ożna odczytać, jakie cechy czynności
od-17 Włączone tu także zostały cechy czynności, które w dosłownym ujęciu nie należą do treści pracy lecz do warunków pracy. Podobne wyniki jak przedstawione powyżej otrzymali także J a d ó w , Z d r o w o m y s ł o w , R o ż i n , Der Mensch und seine Arbeit, Berlin 1971, s. 126 i n. (wyd. polskie: Człowiek i jego praca, Warsza-wa 1969).
T a b e l a 3 Treść pracy a stosunek do pracy
Cecha treści pracy Współczynnikkorelacji
Monotonia — 0.ЭТ
Nieprzyjem ne warunki zewnętrzne ( + 0,02)a
Praca interesująca + 0,36
Praca urozmaicona + 0,31
Praca odpowiedzialna + 0,32
Praca ciężka fizycznie ( + 0,02)
Praca wyczerpująca nerwowo + 0,14 Praca zagrażająca zdrowiu i cT CVJ© Praca wymagająca wysokich k w
ali-fikacji + 0,36
Praca wymagająca długoletniego
do-świadczenia + 0,31
a W s p ó ł c z y n n i k i p o d a n e w n a w i a s a c h n i e s ą j e d n o z n a c z n i e m i a r o d a j n e .
działują pozytyw nie, a jakie negatyw nie na stosunek do pracy. Podobny obraz daje konfrontacja stosunku do pracy z grupam i treści pracy. Nie w ym agająca kw alifikacji lub ręczna praca w ym agająca przyuczenia ko-re lu je z negatyw nym stosunkiem do pracy, praca ręczna w ym agająca kw alifikacji, praca przy m aszynach oraz praca ustaw iacza przy urządze-niach autom atycznych koreluje z pozytyw nym stosunkiem do pracy (praca p rzy taśm ie nie została u jęta w badaniach, inne badania stw ierd zają jed -nak przy tego ro d zaju czynnościach kształtow anie socjalistycznego sto-sunku do pracy poniżej przeciętnej).
W nioski dla działań kierow niczych, w ynikające z analizy w pływ u tych trzech grup zm iennych na stosunek do pracy, d ają się sform ułow ać w n a-stęp u jący sposób:
1. K ierow nik w inien stym ulow ać proces rozw oju osobowości pracow -ników, a przede w szystkim obok problem ów zawodowych rozw iązyw ać także polityczno-ideologiczne zadania wychow aw cze oraz być w zorem ze względu na postaw ę światopoglądow ą. W inien on rozw ijać u swoich w spółpracow ników dążenia do podnoszenia poziomu w ykształcenia i k w a lifikacji oraz dopingować ich do obejm ow ania fu n k cji społecznych, ta k -że poza zakresem ich pracy zawodowej.
2. K ierow nik w inien troszczyć się o daleko idącą integrację p ra c u ją -cych z życiem zakładu, staw iać im odpow iedzialne zadania, rozbudzać i stym ulow ać inicjatyw ę oraz poprzez praw idłow ą inform ację pobudzać do wyższej aktyw ności. W inien on oddziaływ ać na kształtow anie socjali-stycznej dem okracji w zakładzie.
3. K ierow nik w inien we w spółpracy z ekonom istam i i technikam i po-pierać sta ra n ia o kształtow anie postępow ych treści i w arunków pracy, aby te cechy czynności odgryw ały większą rolę, k tó re sty m u lu ją rozw ój socjalistycznego stosunku do pracy.
Rudhard Stollberg
CREATION AND CONSOLIDATION OF SOCIALIST ATTITUDE TO WORK IN SOCIALIST SOCIO-POLITICAL SYSTEM
The article deals with analysis of the attitude to work as a basic category in sociology of work. The socialist attitude to work is expressed through: sense of responsibility and duty in relation to im plem ented economic tasks; socialist structure of work motivation; active participation in different forms of social-vo- luntary work in the place of work; collectivity; continuous striving for im prove-ment of one’s own education and qualifications.
The results of researches performed in 1967 and 1977 allow ed to state that attitudes and behaviours of workers in relation to their work correspond, already to a large extent, to objective character of work and bear typically socialist traits.
In the researches in question there w ere determined three groups of factors exerting an influence on promotion of the socialist attitude to work:
1. Factors related to personality — from among them of basic significance was political involvem ent of examined workers and performance of volunteer- -unpaid functions in the work establishm ent as w ell as the level of professional qualifications.
2. Factors related to work environm ent — from among them the most im -portant one is the real level of developm ent of socialist democracy in the work establishm ent, next comes the m anager’s personality and style of managing as w ell as mutual relations between people — m embers of one collective body.
3. Factors concerning work contents and from among them the most important appeared to be: interesting work, diversified, responsible and requiring high quali-fications work.
