"Bibliografija russkoj astronomiczeskoj litieratury, 1800-1900 gg.", Natalia Borisowna Ławrowa, Moskwa 1968 : [recenzja]

R ecenzje

₃₈₉

W końcow ej części film u b y ła m o w a o nagonce przeciw ko Manii C urie. Jeżeli koniecznie chciano tę nieprzyjem ną spraw ę przypom nieć, to należało w yjaśn ić, o co w n iej chodziło. M oim zdaniem, n ajlepiej b y ło jedn ak z tego zrezygnować.

M im o w ym ienionych usterek film oceniam ja k o bardzo pożyteczny.

N ie m ogę natom iast tego powiedzieć o w p ro w a d ze n iu doc. Stefan a T reugu tta, które by ło n aiw n e i prym ityw n e, a przede w szystkim zbyteczne, a n aw et szk od liw e, jeżeli kom entator, d to kilkakrotnie, m ó w ił o M a r ii C u rie -S k ło d o w sk ie j, zamiast, p op raw n ie o M a rii S k ło d o w sk iej-C u rie, jak się sam a uczona podpisyw ała.

Józef H u rw ic

N a ta lia B o riso w n a Ł a w r o w a, B ibliografija russkoj astronomiczeskoj litiera- tury, 1800— 1900 gg. Izdatielstw o M osk ow sk ogo Umiwiersitieta, M o s k w a 1968, ss. 386.

O kres X I X w. b y ł dotychczas niedostatecznie opracow an y w ro syjsk im piśm ien­ nictw ie bibliograficznym z zakresu nauk astronomicznych. T rzytom ow a Russkaja fiziko-m atiem aticzieskaja bibliografija W . W . B obyn ina, w y d a n a w latach 1885'— 1900, o b ję ła piśm iennictwo lat 1587— 1816, natomiast Russkaja bibliografija po jestiestw o - znaniju i matiematikie, w ychodząca z początkiem X X w., b y ła b ib lio g ra fią bieżącą. P rzy jęcie zatem w b ib lio grafii astronomicznej N . B . Ł a w r o w e j zasięgu chronologicz­ nego obejm ującego X I X w. nie b y ło p rzypadkow e, ale m iało na celu w y p e łn ien ie p ow stałej luki.

D o b ib lio g ra fii w łączono przede wszystkim prace uczonych rosyjskich, opu bliko­ w an e zarów no w Rosji, jak i poza jej granicam i. P o n ie w a ż w X I X w . w cesarstwie ro syjsk im p raco w ało , i to niejednokrotnie przez d łu gie lata, w ie lu astronom ów z in ­ nych p ań stw (dla p rzyk ład u w ym ien ię: J. M ad lera, F. A rge lan d era, C. A . F. P e tersa ), prace ich, napisane w okresie działalności w Rosji, w łączon e zostały do b iblio grafii, m im o że niejednokrotnie opublikow ane zostały p oza Rosją. W łąc zo n o także ro sy jsk ie p u b lik a cje astronom ów obcych, p rze byw a jąc yc h w R o sji przez k rótk i Okres czasu.

A u to rk a oraz redaktorzy tom u: D. M a rty n o w a i P. K u lik o w sk i, u siłow ali dać pełny obraz związanego z astronomią piśm iennictwa na całym obszarze carskiej Rosji. D o ro sy jsk iej literatury astronomicznej zaliczono w o bec tego ró w n ież p u b li­ k a c je w języku polskim, w y d a n e n a terenie zaboru rosyjskiego. Po d o bn ie uczyniono

z literaturą innych k r a jó w w chodzących w skład im perium carskiego.

W b ib lio g ra fii nie sprecyzowano dokładnie, ja k ą selekcję zastosowano w dobo­ rze m ateriałów , zastrzegając jedynie, że przeprow adzon o ją d la a rty k u łó w p op u ­ larnonaukow ych . W y n ik a z tego, że starano się stw o rz y ć ,, przy uw zględn ieniu p rzy­ jętych kry terió w , jak najpełniejszą biblio grafię prac naukow ych.

Jeżeli chodzi jedn ak o polskie piśm iennictwo z zakresu astronomii, re cen zow an a b ib lio g ra fia m a bardzo pow ażne luki. N ie uw zględniono np. ani jednego artyku łu z d ziału M eteorologia w arszaw skiego „Pam iętnika Fizjograficzn ego” w którym w la ­ tach 1881— 1900 zamieszczono ok. 50 arty k u łó w z dziedziny astronomii. N ie zn aj­ dziemy też żadnego śladu działalności Jana Jędrzejew icza, który w latach 1875— 1887- dok on yw ał ciekaw ych o bserw ac ji w e w łasn ym obserw atoriu m astronom icznym w Płońsku, ogłaszając ich w y n ik i w polskich i zagranicznych czasopismach facho­ w y ch ; by ł on też autorem d obrego podręcznika Kosm ografia i św ietnym p o p u la ry ­ zatorem astronomii. P rz y k ła d ó w opuszczenia polskich p rac można by w sk azać o w ie le

390

W ięcej. Inaczej zresztą być nie m ogło, skoro autorka nie w yk o rzy stała naw et podsta­ w o w y c h polskich bibliografii. Z pewnością, gd y b y zadała sobie tru d ich poznania, ran iej by łoby w je j biblio grafii bra k ó w , b łę d ó w d niedokładności.

A u to rk a zebrała opisy z różnych biblio grafii rosyjsk ich i niektórych zagranicz­ nych, z k atalo gó w księgarskich i bibliotecznych, z w y k a z ó w bibliograficznych za­ m ieszczanych w czasopismach, a n aw et z p rzy p isó w do współczesnych opracowań. Rozpisała też zaw artość w ie lu czasopism i zbiorow ych w y d a w n io tw dziewiętnasto­ wiecznych. U z y s k a ła jednak w ten sposób dopiero surowiec, z którego pow inna kształtow ać się biblio grafia. A u to rk a i redak torzy zrezygn ow ali natom iast z dalszych prac, d a ją c czytelnikowi b iblio grafię nie dopracowaną.

Z n a jd u je m y zatem u N . B. Ł a w r o w e j różnorodne bogactw o opisów, w zależności od tego, z jakich źródeł pochodzą. Jedne opisy z a w ierają p ełn y zestaw elem entów bibliograficznych, z wyszczególnieniem recenzji i z adnotacją, inne — ograniczają •się do podania autora, skróconego tytułu, m iejsca i rok u w y d a n ia, p om ijając w y ­ daw cę, objętość, części w y d a w n icz e itp. Szczególnie zaś n iedok ładnie zarejestrow ane są pozycje polskie.

Dopuszczalne jest w p ra w d z ie p rzyjm o w an ie o p isów z innych biblio grafii bez d ok o n y w an ia autopsji, należy jedn ak takie opisy zaopatryw ać specjalnym i znakami, które orientują czytelnika i — w w y p a d k u błędu, niedokładności lu b nieodpow ied­ niego przydziału rzeczow ego — zw a ln iają autora b ib lio g ra fii od odpowiedzialności. W pracy Ł a w r o w e j tego jednak n ie uczyniono.

N iedokładn ości i b łę d ó w jest w b ib lio grafii dużo. Z re g u ły opisy polskich po­ zycji ro ją się od b łę d ó w n ie ty lk o ortograficznych, ale i m erytorycznych. Często b ra k w opisach pod staw o w y ch elem entów, spotyka się błędn e n azw iska autorów (np. Szule zamiast Szulc) o raz n iep raw id łow e oznaczenia objętości (np. praca Jana Śniadeckiego O K op ern ik u (...] liczy w przekładzie francuskim o 14 stron m niej, niż podano). N iek tóre b łę d y m ogą w y w o ła ć uśmiech u w ażnego czytelnika. D o w iadu jem y się z b ib lio grafii np., że in icjał pierw szego im ienia teologa A n to n iego Putjatyekiego jest X (ksiądz!), a M iro s ła w a C h am ców n a pisała o Janie Śniadeckim już w 1853 r., a w ięc dobrych kilkadziesiąt lat przed urodzeniem. D o w ia d u je m y się także, że „Studia i m ateriały z d ziejów n au k i P o slk ie j” (s ic !) — to w y d a w n ictw o liczące 136 lat.

U k ształtow anie typograficzne biblio grafii nie u łatw ia użytkow nikow i szybkiego znalezienia p oszukiw anych pozycji: opisy nie są nu m erow ane, d o d ru k u ich zastoso­ w an o jeden ro d zaj czcionki, a b ra k odpow iednich odstępów m iędzy opisami sprawia, że czytelnik w idzi całą szpaltę, a nie poszczególne pozycje bibliograficzne.

M im o licznych niedociągnięć znaleźć m ożna w b ib lio g ra fii w ie le interesującego m ateriału. W śró d pomad 4200 opisów, ułożonych w układzie systematycznym, k ilk a­ set można odnieść do astronomii polskiej.

B ib lio g ra fia re jestru je prace astronom ów polskich i rosyjsk ich działających w obserw atoriach w W iln ie i w W a rsz a w ie . O d n o to w an o zatem {n ie wszystkie!) p rao e M arcin a Poczobutta, Jana Śniadeckiego, Franciszka A rm ińskiego, Jana B a r a ­ nowskiego, A d a m a Prażm ow skiego, P io tra Sław ińskiego, Jana K o w alczy k a i in. Poza tym w ie lu astronom ów pochodzenia polskiego p racow ało w X I X w. w głębi Rosji. M a ria n K o w a lsk i <18121— 1884), od 1854 r. dyrektor O bserw atoriu m Kazańskiego, zna­ ny b y ł jako autor pow szechnie stosowanych metod obliczania o rb it gw iazd p o d w ó j­ n ych oraz teorii ru ch u obrotow ego U k ła d u D rogi M lecznej. W ito ld Geraski (1840— 1925) przez 26 lat b y ł dyrektorem O bserw atorium M osk iew skiego; duże znaczenie m ia ły jego prace obserw acyjne, dotyczące gw iazd zmiennych, m eteorów i fizyki Słońca. Polakiem z pochodzenia b y ł także W incenty W iszn iew sk i (1781— 1855), p ie r w ­ szy profesor astronomii U n iw ersytetu Petersburskiego, członek czteroosobowej ko­ m isji, k tó ra zaprojek tow ała i zorganizow ała bu d ow ę O bserw ato riu m Pułkow skiego.

R ecenzje

₃₉₁

W biblio grafii odnotowano kilkadziesiąt p rac tych uczonych. Z are je stro w a n o także d w ie prace znakomitego znaw cy lu d ó w wschodnich Józefa K o w a le w s k ie g o *, doty­

czące b u d d yjsk iej kosm ologii i chińskiego kalen darza.

Szczególnie in teresujący d la historyka n au ki jest dział historii astronom ii (ss. 54— 77), za w ierają cy ok. 350 pozycji bibliograficznych, w tym kilkanaście dotyczą­ cych Kopernika.

W arto jeszcze wspom nieć, że w przedm ow ie do b ib lio g ra fii autorka d ała krótką charakterystykę ro z w o ju dziewiętnastowiecznego rosyjskiego p iśm ien nictw a z dzie­ dziny astronomii, ilustrując te w y w o d y 4 tablicam i statystycznymi.

Jerzy R óziew icz

A n n K erstin T u n e l d , C arin D e d i j e r, M a j-B r it t J o h a n s s o n , A n A ttem p t at a Bibliography of Bibliographies in Science of Science. R esearch P olicy P ro g ra m (Lu n d , S w eden ), L u n d 1966, kart 69 jednostr. (w y d a w n ic tw o pow ielon e).

O p racow an a w szwedzkiej placów ce nau koznaw czej Bibliografia bibliografii, n az w an a skrom nie „próbą”, stanowi p ierw sze bo d a j zestawienie spisów p u blik a cji z zakresu szeroko pojętej nauki o nauce.

Bibliografia za w iera 160 nu m erow anych pozycji, o b ejm u je jednakże ty lk o 155 publikacji, pon iew aż 5 pozostałych opisów to odsyłacze. W śró d zarejestrow anych w Bibliografii spisów piśm iennictwa zdecydow aną w iększość (100 pozycji) stanowią p u blik acje samoistne, zw arte ‘lub ciągłe. Reszta pozycji to b ib lio g ra fie p u blik o w an e w czasopismach (np . w „Isis”) lu b tzw . b ib lio g ra fie załącznikowe, tj. zestawienia piśm iennictwa zamieszczone w książkach, p odające odpow iednią literaturę p rzed­ m iotu (nip. w dziele W . B e v e rid g e ’a The A r t of Scientific Investigation lu b w książce S. K am ińskiego P o ję cie nauki i klasyfikacja nauk).

Z a się g chronologiczny B ibliografii w yzn aczają daty graniczne: 1913 i 1966. Z a k re s Bibliografii o b ejm u je zarów no problem atykę praktyczną organizacji nauki, polityki n au ko w ej, zarządzania nauką, ja k i dyscypliny teoretyczne: filozofię nauki, socjolo­ gię nauki, psychologię twórczości n au kow ej, historię nauki i techniki.

Interesująca jest b u d o w a Bibliografii, która składa się z trzech części. Część pierwsza, p od staw ow a, o bejm u je alfabetyczny w y k a z biblio grafii. Część druga, za­ ty tułow an a Contents of Selected Bibliographies, p od aje w y k a z zawartości 49 w y ­ bran y ch bibliografii, które są zaznaczone w części pierw szej lite rą C (Con tents). Część trzecia zaw iera d w a indeksy: przedm iotow y (tem atyczny) i geograficzny (w e ­ dłu g k ra jó w ).

P e łn y opis bibliograficzny w części I w y m ien ia: autora, tytuł, kolejność w ydan ia, m iejsce i ro k w ydania, liczbę stron o raz liczbę pozycji bibliograficzn y ch sk ła d a ją ­ cych się n a d an ą bibliografię. N a ¡końcu podana jest n a z w a w y d a w cy , 'tytuł serii, ew en tualnie tytuł, rocznik i num er czasopisma, w którym z n ajd u je się re jestro w an a bibliografia. Zaznaczono rów nież pozycje p ow ielone (m im eographed) oraz podano inform ację, które bibliografie są adnotowane. W opisach p u blik a cji w językach in ­ nych niż angielski umieszczono po tytule oryginalnym jego angielskie tłum aczenie. W części I'I, podającej zawartość niektórych b iblio grafii, opis bibliograficzn y o gra­ niczony jest do niezbędnych elem entów (autor, skrócony tytuł).

Po tych w stępnych in form acjach o charakterze form alnym postaram y się scha­ rakteryzow ać om aw ia n ą Bibliografię od strony m erytorycznej.

1 Por. m.in.: N . O. S z a r a k s z y n o w a, Józef K ow alew sk i na Syberii. „ K w a r ­ talnik Historii N a u k i ¡i Tech niki”, n r 2/1968.